pobierz

Acta Haematologica Polonica 2008, 39, Nr 2, str. 197–205
PRACA POGLĄDOWA – Review Article
EWA WĄSIK-SZCZEPANEK, DOROTA KOCZKODAJ
Naczyniowo-śródbłonkowy czynnik wzrostu i jego rola
w przewlekłej białaczce limfocytowej B-komórkowej
Vascular endothelial growth factor (VEGF) and its role in B-cell
chronic lymphocytic leukemia
Klinika Hematoonkologii i Transplantacji Szpiku Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
Zakład Genetyki Człowieka Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
STRESZCZENIE
Angiogeneza jest procesem polegającym na powstawaniu nowych naczyń krwionośnych na bazie
juŜ istniejących. Główną rolę w tym procesie odgrywa naczyniowo-śródbłonkowy czynnik wzrostu (vascular endothelial growth factor, VEGF). Jego podwyŜszony poziom w surowicy krwi obserwuje się w przebiegu wielu nowotworów o zróŜnicowanej budowie histologicznej. Przeprowadzone w ostatnich latach badania sugerują udział angiogenezy w patogenezie niektórych chorób hematologicznych, a takŜe przewlekłej białaczce limfocytowej B-komórkowej (PBL-B).
SŁOWA KLUCZOWE: Przewlekła białaczka limfocytowa B-komórkowa – Naczyniowośródbłonkowy czynnik wzrostu – VEGF – Angiogeneza.
SUMMARY
Angiogenesis is defined as the production of a new blood vessels from an existing vascular net
work. Vascular endothelial growth factor (VEGF) play key role in angiogenesis. Elevated serum
VEGF concentrations have been observed in patients with cancers of various histologies. Recent
studies have suggested that angiogenesis may also be involved in the pathogenesis of certain hematologic malignances and B-cell chronic lymphocytic leukemia (CLL).
KEY WORDS: B-cell chronic lymphocytic leukemia – Vascular endothelial growth factor – VEGF –
Angiogenesis
Układ naczyniowy powstaje na drodze trzech podstawowych procesów: waskulogenezy, angiogenezy i arteriogenezy. Waskulogeneza polega na powstawaniu naczyń
krwionośnych poprzez róŜnicowanie i proliferację komórek śródbłonka de novo
w oparciu o komórki macierzyste. Angiogenezą nazywamy tworzenie nowych naczyń
włosowatych na bazie istniejących juŜ naczyń krwionośnych. Naczynia krwionośne są
niezbędne do rozwoju wszystkich narządów i dlatego układ krąŜenia powstaje jako
pierwszy. W okresie embrionalnym proces ich powstawania odbywa się zarówno na
drodze waskulogenezy jak i angiogenezy. Arteriogeneza jest natomiast procesem polegającym na tworzeniu tętnic z rozszerzających się odgałęzień tętniczek (1, 2).
198 E. WĄSIK-SZCZEPANEK, D. KOCZKODAJ
Angiogeneza jest ściśle związana z regulacyjnym działaniem proangiogennych
i atyangiogennych cząsteczek. Fizjologicznie występuje w okresie Ŝycia płodowego,
cyklu owulacyjnego, w trakcie gojenia ran. Odgrywa równieŜ rolę w występowaniu
szeregu stanów chorobowych, takich jak: retinopatia cukrzycowa, reumatoidalne zapalenie stawów, łuszczyca, czy wreszcie nowotworów. W procesie powstawania nowotworu dochodzi do zaburzenia stanu równowagi, w którym w warunkach prawidłowych znajdują cząsteczki regulujące angiogenezę (angiogenic switch), co doprowadza
do jego niekontrolowanego wzrostu i powstawania przerzutów (3). Pro- i antyangiogenne cząsteczki wywodzą się zarówno z komórek nowotworu, endotelium, macierzy
pozakomórkowej i krwi (4). Ich wzajemny stosunek zaleŜy od rodzaju nowotworu,
jego lokalizacji i tempa wzrostu. Do czynników odgrywających istotną rolę w angiogenezie naleŜą VEGF, FGF (fibroblast growth factor), PDGF (platet–derived growth
factor), EGF (epidermal growth factor), LPA, angiopoetyna, stres metaboliczny, zaburzenia genetyczne, odpowiedź immunologiczna (3). W obrębie tkanki nowotworowej
występujące tam naczynia krwionośne charakteryzują się nieprawidłową strukturą,
chaotycznym, nierównomiernym przebiegiem, występowaniem nietypowych rozgałęzień, pętli i połączeń. Powoduje to częste spowolnienie przepływu krwi oraz wzrost
ciśnienia śródmiąŜszowego wewnątrz guza. Często dochodzi do wycieku plazminogenu, fibrynogenu, płytek krwi, do wykrzepiania i organizacji macierzy (5). W warunkach prawidłowych, u osób dorosłych, podziałom ulega zaledwie 0,01% komórek endotelium, natomiast w obrębie naczyń krwionośnych guza nowotworowego proces ten
dotyczy ok. 25% komórek (6, 7). RóŜnice dotyczą równieŜ układu genów wykazujących ekspresję w prawidłowych i nowotworowych komórkach endotelium.
POWSTAWANIE NACZYŃ
Angiogeneza jest skomplikowanym, składającym się z wielu etapów procesem,
prowadzącym do tworzenia się nowych naczyń. WyróŜnia się 5 jej etapów:
• zainicjowanie procesu poprzez proangiogenne działanie VEGF i FGF. W początkowym okresie obserwuje się zwiotczenie ściany naczynia, wzmoŜoną przepuszczalność oraz pobudzenie komórek śródbłonka,
• w drugim etapie dochodzi do degradacji błony podstawnej i macierzy pozakomórkowej w procesie kontrolowanej proteolizy. Kontrola tego procesu odgrywa bardzo
waŜną rolę ze względu na fakt, iŜ nadmierna proteoliza prowadzi do nieefektywnej
angiogenezy, natomiast niewystarczająca destrukcja macierzy uniemoŜliwia migrację i proliferację komórek śródbłonka. Głównymi enzymami biorącymi udział
w tym procesie są metaloproteinazy (MMP), a wśród nich decydującą rolę odgrywają proteazy, które poprzez swoje działanie ograniczone do najbliŜszego sąsiedztwa,
uniemoŜliwiają nadmierną i niekontrolowaną destrukcję macierzy pozakomórkowej.
Dodatkowy mechanizm regulujący ten proces stanowią cząsteczki powstające podczas proteolizy białek macierzy. NaleŜą do nich angiostatyna i endostatyna będące
zarówno pobudzającymi jak i hamującymi regulatorami angiogenezy,
Naczyniowo-śródbłonkowy czynnik wzrostu
199
• trzeci etap stanowi migracja i proliferacja komórek śródbłonka, który to proces ułatwia działanie integryn αβ. Za ich pośrednictwem dochodzi do przylegania komórek, wpływają one na róŜnicowanie, proliferację, migrację i przeŜycie komórek
śródbłonka. WyróŜniono dwie drogi angiogenezy z udziałem integryn αβ. Pierwsza
z nich, αvβ3 indukowana przez bFGF i TNFα (czynnik martwicy guza – tumor
necrosis factor) i druga, αvβ5 pobudzana przez VEGF i TGF-β (przekształcający
czynnik wzrostu β- transforming growth factor-β),
• kolejnym waŜnym etapem powstawania nowego naczynia jest proliferacja komórek
śródbłonka z formowaniem struktur nowego naczynia krwionośnego. Dochodzi do
niego wskutek bezpośrednich kontaktów komórek z macierzą pozakomórkową,
o specyficznej, trójwymiarowej strukturze. Do jej składników o istotnym znaczeniu
naleŜy trombospondyna, której rozpuszczalna forma hamuje, a forma związana
z macierzą pobudza proliferację komórek śródbłonka. Poprzez aktywację TGF-β
oraz enzymy proteolityczne wpływa równieŜ na ich migrację i róŜnicowanie. Laminina- drugie białko macierzy pozakomórkowej, poprzez enzymy proteolityczne i reakcje z innymi elementami macierzy nasila proliferacje komórek śródbłonka.
Wszystko to prowadzi do zmiany kształtu komórek, co warunkuje ich wzajemnie
lepsze przyleganie i wytworzenie struktur w kształcie przypominających naczynie.
Następnie dochodzi do wytworzenie światła naczynia, poprzez fuzję wytworzonych
w szczytowych- skierowanych do wnętrza powstającego naczynia warstwach kaŜdej
z komórek (8,9),
• ostatnim – piątym etapem angiogenezy jest dojrzewanie nowopowstałych naczyń.
Dochodzi do odtworzenia błony podstawnej i oddzielenia komórek śródbłonka od
macierzy pozakomórkowej. Następnie komórki prekursorowe róŜnicują się w komórki przydanki i mięśni gładkich. Do ostatecznego ukształtowania naczynia niezbędne jest działanie angiopoetyn i receptorów kinazy tyrozynowej. Angiopoetyny,
angiopoetyna-1 (Ang1) i angiopoetyna-2 (Ang2), wpływają na angiogenezę poprzez
receptory Tie1 (róŜnicowanie komórek śródbłonka i utrzymanie integralności naczynia) i Tie2 (rola w tworzeniu sieci naczyń). Angiopoetyna 1 będąc rozpowszechnionym białkiem proangiogennym, powoduje dojrzewanie sieci naczyniowej.
Angiopoetyna 2 obecna jedynie lokalnie podczas przebudowy naczyń uwraŜliwia
komórki śródbłonka na czynniki angiogenne (10).
VEGF
Do kluczowych czynników regulujących fizjologiczną i patologiczną angiogenezę
naleŜy naczyniowo-śródbłonkowy czynnik wzrostu –VEGF (określany jako VEGF-A,
VPF- vascular permeability factor, waskulotropina), naleŜący do płytkowych czynników wzrostu. Rodzina ta obejmuje równieŜ VEGF-B, VEGF-C, VEGF-D, VEGF-E
(wirusowy homolog VEGF, orf-VEGF) oraz łoŜyskowy czynnik wzrostu (placenta
growth factor- PIGF) (11).VEGF kodowany jest przez gen zlokalizowany na chromosomie 6p21.3, składający się z 8 eksonów, przedzielonych 7 intronami. Ze względu na
alternatywne dojrzewanie mRNA, wyróŜnia się 7 głównych izoform VEGF (biorąc
200 E. WĄSIK-SZCZEPANEK, D. KOCZKODAJ
pod uwagę liczbę aminokwasów): VEGF 121, VEGF 145, VEGF148, VEGF165 (forma dominująca), VEGF183, VEGF189, VEGF206, o róŜnych właściwościach biologicznych i biochemicznych, zaleŜnych od powinowactwa, jakie poszczególne izoformy
wykazują w stosunku do heparny. Ich wspólną cechą jest występowanie w cząsteczce
fragmentu zawierającego sekwencję cystein, dzięki którym moŜliwe jest wytwarzanie
mostków siarczkowych i tworzenie dimerów. DłuŜsze formy VEGF (189, 206), o wysokim powinowactwie do heparyny, przechodzą w formy rozpuszczalne wykazujące
znaczną aktywność mitogenną. Istnieje równieŜ forma VEGF110, powstająca w wyniku proteolitycznego rozkładu VEGF165 i VEGF189 (12).
Aktywność VEGF jest przekazywana poprzez reakcje z wysoce specyficznymi receptorami kinaz tyrozynowych (receptor tyrosine kinases- RTKs). Trzy główne z nich
to: VEGF receptor1 (VEGFR-1, Flt-1), VEGFR-2 (KDR) i VEGFR-3 (Flt-4). NaleŜą
do nadrodziny receptorów zawierających domenę kinazy tyrozynowej, które mają
zdolność do autofosforylacji (po aktywacji receptora, indukowanej przyłączeniem liganda). Poszczególne izoformy VEGF wykazują powinowactwo do róŜnych rodzajów
receptora. Aktywacja receptorów uruchamia kilka torów sygnalizacyjnych, m.in.
PI3K/Akt, Ras/Raf-MEK/Erk, eNOS/NO, IP3/Ca 2+. W warunkach prawidłowych
odgrywają one rolę w proliferacji, róŜnicowaniu, migracji i metabolizmie komórek
endotelium (13,14). VEGFR-1, Fms-like tyrosine kinase-1(Flt-1) wiąŜe VEGF A, B
i PIGF. Wykazuje ekspresję przede wszystkim na komórkach endotelium, a takŜe komórkach mięśni gładkich i monocytach. Jego rola w angiogenezie jest nadal dyskutowana. Cleuss i wsp. są zdania, iŜ aktywacja VEGFR-1 powoduje migrację komórek
a takŜe pośrednio pierwotnych zawiązków naczyń poprzez macierz pozakomórkową,
na skutek wzmoŜonej produkcji metaloproteinaz, zarówno przez komórki mięśniowe
jak i endotelium (15). Istnieją równieŜ opinie o jedynie wspomagającej roli VEGFR-1
poprzez wzmacnianie działania VEGFR-2, a takŜe i takie które wskazują na hamujący
wpływ tego receptora na angiogenezę (16). VEGFR-2, fetal liver kinase-1 (Flk-1,
KDR) jest kluczowym elementem waskulogenezy w okresie Ŝycia płodowego i hematopoezy i jest głównym receptorem, przez który działa VEGF (VEGFR-2 wiąŜe VEGF
A, C, D i E) (17). VEGFR-1 i VEGFR-2 wykazują ekspresję na dojrzałych komórkach
endotelium naczyń poza komórkami endotelium mózgu. Poza tym VEGFR-1 spotykany jest na komórkach hematopoetycznych, monocytach, trofoblastu, choriocacinoma,
komórkach mezangialnych nerek i szpiczaka plazmocytowego. VEGFR-2 występuje
natomiast na krąŜących komórkach progenitorowych endotelium, komórkach progenitorowych siatkówki i przewodów trzustkowych oraz megakariocytach. Znane są równieŜ w chwili obecnej 2 rozpuszczalne receptory (sVEGFR, soluble vascular endothelial growth factor receptor): sVEGFR-1 i sVEGFR-2. VEGFR-3 pośredniczy w przekazywaniu sygnałów, czego wynikiem są podziały komórek naczyń limfatycznych,
wiąŜe VEGF C i D, do jego aktywacji dochodzi równieŜ w trakcie gojenia ran (18).
Do kluczowych czynników regulujących ekspresję VEGF naleŜy hipoksja, poprzez
działanie hypoxia-inducible factor-1 (HIF-1). Reguluje on ekspresję białek poprzez
wpływ na HRE (hypoxia response element) w obrębie promotora VEGF. Poza nim
istotną rolę odgrywają równieŜ czynniki wzrostu takie jak: płytkowy czynnik wzrostu
Naczyniowo-śródbłonkowy czynnik wzrostu
201
( platet –derived growth factor, PDGF), naskórkowy czynnik wzrostu (epidermal growth factor, EGF), czynnik wzrostu fibroblastów (fibroblast growth factor, FGF), czynnik martwicy guza α (tumor necrosis factor α, TNFα), czynnik wzrostu guza α i β1
(tumor growth factor α i β1, TGFα i TGFβ1), insulinopodobny czynnik wzrostu-1 (insulin-like growth factor-1, IGF-1), interleukina-1β (IL-1β), interleukina-6 (IL-6) (19).
Ekspresja VEGF jest takŜe indukowana przez UBV i H2O2 (20), mutację p53 (21) i Ras
(22), oraz proangiogennych onkogenów Src, c-Myc, Fos i Bcl-2 (23). Poza udziałem
w regulacji wzrostu komórek endotelium, VEGF bierze udział w hematopoezie, poprzez wpływ na róŜnicowanie linii hematopoetycznych. Proces ten odbywa się w mechanizmie autokrynnym, podczas gdy angiogeneza regulowana jest przez parakrynne
oddziaływanie VEGF (24). Ponadto VEGF hamuje dojrzewanie i róŜnicowanie komórek dendrytycznych, powodując osłabienie odpowiedzi immunologicznej (25), pobudza chemotaksję i aktywność resorbcyjną osteoklastów (26); wzmaga migrację, zaleŜną od parathormonu akumulację cAMP i aktywność fosfatazy alkalicznej w osteoblastach (27). Wpływa na adhezję komórek NK do endotelium guza (28), aktywuje monocyty i progenitorowe komórki endotelium w waskulogenezie, stymuluje komórki pęcherzykowe t. II do produkcji surfaktanta (29). W warunkach in vitro wywiera neuroprotekcyjne działanie na neurony motoryczne.
ROLA VEGF W PRZEWLEKŁEJ BIAŁACZCE LIMFOCYTOWEJ
Rola angiogenezy i czynników ją regulujących w patogenezie i przebiegu klinicznym przewlekłej białaczki limfocytowej B-komórkowej (PBL-B) znajduje się w centrum uwagi wielu grup badawczych. Badania Chena i wsp. obejmowały 21 z PBL-B
w róŜnym stopniu zaawansowania klinicznego, częściowo nieleczonych, bądź po kilku
liniach chemioterapii. Celem badań było określenie roli angiogenezy we wtórnym zajęciu tkanek limfoidalnych w przebiegu choroby i udziału VEGF w tym procesie.
Stwierdzono, Ŝe we wszystkich przypadkach, komórki białaczkowe były zdolne do
syntetyzowania i wydzielania VEGF w róŜnej objętości. Ze względu na fakt, iŜ obserwacje dotyczyły stosunkowo małej i zróŜnicowanej grupy chorych, nie przeprowadzono jednak korelacji poziomu VEGF z parametrami klinicznymi. Poddano 48godzinnej inkubacji HUVECS (human umbilical vein endothelial cells) z supernatantem z hodowli komórek białaczkowych, stwierdzając 3–4 krotnie zwiększoną proliferację komórek endotelium i stymulujący wpływ VEGF na ten proces. Potwierdzono
równieŜ pobudzający wpływ hipoksji na rozwój angiogenezy. Niedotlenienie, które
często jest obserwowane w gwałtownie wzrastających tkankach, jest znanym mechanizmem regulacyjnym genu VEGF. Oceniając supernatant hodowli komórek białaczkowych w warunkach prawidłowego i obniŜonego utlenowania jednoznacznie wykazano,
Ŝe hipoksja spowodowała siedmiokrotny wzrost poziomu białka VEGF oraz mRNA
VEGF. Stosując metodę RT-PCR stwierdzono, iŜ w warunkach in vitro, dominującymi
izoformami VEGF produkowanymi przez komórki białaczkowe, nie poddawane Ŝadnej
stymulacji, są VEGF121 i VEGF165. W przebiegu PBL-B u wielu chorych obserwuje
się róŜnego stopnia powiększenie węzłów chłonnych, związane z infiltracją przez ko-
202 E. WĄSIK-SZCZEPANEK, D. KOCZKODAJ
mórki białaczkowe, powodującą całkowite zatarcie prawidłowej architektury. Badania
immunohistochemiczne wykazały równocześnie jednolitą ich waskularyzację. Jest to
dowodem na to, iŜ powstawanie nowych naczyń krwionośnych leŜy u podłoŜa powiększania się węzłów chłonnych. Znanym przy tym jest fakt zwiększonej gęstości naczyń
w szpiku kostnym u chorych z PBL-B w porównaniu ze szpikiem osób zdrowych (30,
31).
Znaczna heterogenność przebiegu klinicznego PBL-B oraz czasu całkowitego
przeŜycia stwarza konieczność ciągłego poszukiwania nowych czynników prognostycznych, pozwalających na wybranie najwłaściwszego sposobu postępowania juŜ
w chwili ustalenia rozpoznania. DuŜe nadzieje wiąŜe się z moŜliwością określania
wpływu angiogenezy i jej ewentualnych związków z innymi parametrami klinicznymi,
biochemicznymi i molekularnymi na przebieg choroby. Próbę taką podjęli Smolej
i wsp. którzy badając 49 uprzednio nieleczonych chorych z PBL-B, określali związek
między poziomem naczyniowo-śródbłonkowego czynnika wzrostu- VEGF, czynnika
wzrostu fibroblastów-b FGF i obecności bądź nie mutacji genu regionu zmiennego
łańcucha cięŜkiego immunoglobulin (IgVH). Zgodnie z oczekiwaniami, osoczowy
poziom VEGF i bFGF u chorych z PBL-B był znacząco wyŜszy w porównaniu z grupą
kontrolną. Niespodzianką jednak był fakt znacznie większej koncentracji bFGF u chorych z mutacją IgVH, podczas gdy poziom VEGF był podwyŜszony w obu grupach
chorych (z mutacją i bez) (32). Wysoki poziom bFGF obserwuje się w osoczu wielu
rozrostowych chorób hematologicznych i związany jest z niekorzystnym przebiegiem,
bardziej zaawansowanym stadium klinicznym, wydłuŜonym czasem przeŜycia białaczkowych limfocytów B i opornością na fludarabinę (33). Z drugiej zaś strony obserwacje dotyczące 73 chorych z PBL-B dowiodły znaczące obniŜenie w porównaniu z wartościami wyjściowymi, poziomu VEGF i bFGF pod wpływem leczenia układami terapeutycznymi zawierającymi fludarabinę (34). Wyniki uzyskane przez Smoleja i wsp.
tłumaczy się moŜliwością preferencyjnego uruchamiania dróg sygnalizacyjnych za
pośrednictwem bFGF u chorych z mutacją IgVH, a takŜe niedostatecznie wiarygodnymi danymi, w związku z tym iŜ pochodzą z badań na niedostatecznie licznych grupach chorych. Molica i wsp. badali z uŜyciem cytometrii przepływowej ekspresję naczyniowego czynnika wzrostu VEGF na komórkach białaczkowych pochodzących od
chorych z PBL-B. Pomimo małej grupy badanych (11 chorych) we wszystkich przypadkach stwierdzono dodatnią reakcję na obecność powierzchniowego VEGF121
i VEGF165. Jednocześnie stwierdzono, Ŝe średnia intensywność fluorescencji (mean
fluorescence intensity- MFI) w przypadku chorych z progresywnym przebiegiem choroby była wyŜsza niŜ MFI w u chorych ze stabilnym obrazem białaczki (35). Udowodniono równieŜ, iŜ białaczkowe limfocyty B nie tylko produkują VEGF, lecz takŜe
wykazują ekspresję jego receptorów VEGR-1, VEGR-2, VEGR-3, które prawdopodobnie poprzez udział w przekazywaniu specyficznych sygnałów są odpowiedzialne za
hamowanie zjawiska apoptozy (36). Inna grupa badaczy oceniała poziom wewnątrzkomórkowego VEGF u chorych z PBL-B. Średni poziom VEGF w komórkach białaczkowych był kilkakrotnie wyŜszy w porównaniu z komórkami zdrowych dawców.
Stwierdzono dodatnią korelację z bezwzględną liczbą limfocytów krwi obwodowej.
Naczyniowo-śródbłonkowy czynnik wzrostu
203
Wpływ poziomu VEGF na całkowity czas przeŜycia oceniano dzieląc chorych na dwie
grupy: o podwyŜszonym (złym rokowniczo) i niskim (korzystnym rokowniczo) poziomie β2-microglobuliny. W grupie o gorszym rokowaniu poziom VEGF nie korelował z czasem przeŜycia, natomiast niskie wartości VEGF z jednocześnie niskim poziomem β2-microglobuliny prognozowały krótsze przeŜycie. Analogiczną sytuację
stwierdzono w odniesieniu do stopnia zaawansowania klinicznego wg klasyfikacji Rai
i Bineta (stadium Rai 0-II i Bineta A, B vs stadium Rai III-IV i Bineta C). Porównując
poziom VEGF w trakcie trwania choroby zauwaŜono odwrotną korelację tzn. iŜ ekspresja VEGF ulega obniŜeniu w chwili progresji PBL-B. Dosyć nieoczekiwane wyniki
wskazujące na odwrotną korelację pomiędzy VEGF i czasem przeŜycia we wczesnych
stadiach zaawansowania klinicznego, mogą z jednej strony stanowić podstawę do identyfikacji w tej grupie chorych z wysokim ryzykiem progresji, z drugiej zaś z pewnością wymagać będą weryfikacji i ewentualnego potwierdzenia w dalszych badaniach
(37). Natomiast Molica i wsp. badając osoczowy poziom VEGF we wczesnych okresach PBL-B wykazali jednoznacznie dodatnią korelację ze stadium zaawansowania
klinicznego wg klasyfikacji Rai, poziomem limfocytozy krwi obwodowej i β2mikroglobuliny, typem histologicznym naciekania szpiku oraz ryzykiem progresji
choroby (38). Późniejsze prace wykazały dodatkowo dodatnią korelację z ekspresją
Zap-70, CD38 oraz obecnością mutacji IgVH (39).
PIŚMIENNICTWO
1. Griffioen AW, Molema G. Angiogenesis: potentials for pharmacologic intervention in the treatment of cancer, cardiovascular diseases, and chronic inflammation. Pharmacol Rev 2000; 52: 237-268.
2. Harrington MR: Angiogenic Factors in the Central Nervous System. Neurosurgery 2003; 53:
639-661.
3. Hanahan D, Weinberg RA. The hallmarks of cancer. Cell 2000; 100: 57-70.
4. Fukumura D, Xavier R, Sugiura T, et al. Tumor induction of VEGF promoter activity in stromal
cells. Cell 1998; 94: 715-725.
5. Dvorak HF, Nagy JA, Dvorak JT, et al. Identyfication and charakterization of the blond vessels
of solid tumors that are leaky to circulating macromolecules. Am J Pathol 1988; 133: 95-109.
6. Carmeliet P, Jain RK. Angiogenesis in cancer and other diseases. Nature 2000; 407: 249-257.
7. Brien SE, Zagzag D, Brem S. Rapid in situ cellular kinetics of intracerebral tumor angiogenesis
using a monoclonal antibody to bromodeoxyuridine. Neurosurgery 1989; 25: 715-719.
8. Davis GE, Singer DR. Endothelial extracellular matrix: biosynthesis, remodeling, and function
during vascular morphogenesis and neovessel stabilization. Circ Res, 2005; 97: 1093-1107.
9. Pepper MS. Role of the matrix metalloproteinase and plasminogen activator-plasmin system in
angiogenesis. Arterioscler Thromb Vasc Biol, 2001; 21: 1104-1117.
10. Hirschi KK, D’Amore PA. Control of angiogenesis by the pericyte: Molecular mechanism and
significance. EXS 1997; 79: 419-428.
11. Dvorak HF. Vascular permeability factor/vascular endothelial growth factor: a critical cytokine
in tumor angiogenesis and potential target for diagnosis and therapy. J Clin Oncol 2002; 20: 4368-4380.
12. Hoeben A, Landuyt B, Highley MS, et al. Vascular endothelial growth factor and angiogenesis.
Pharmacol Rev 2004; 56: 549-580.
13. Dumont DJ, Jussila L, Taipale J, et al. Cardiovascular failure in mouse embyros deficient in
VEGF receptor 3. Science 1998; 282: 946-949.
204 E. WĄSIK-SZCZEPANEK, D. KOCZKODAJ
14. Folkman J. Seminars in medicine of the Beth Israel Hospital Boston. Clinical applications of research on angiogenesis. N Engl J Med 1995; 333: 1757-1763.
15. Clauss M, Weich H, Breier G, et al. The vascular endothelial growth factor receptor Flt-1 mediates biological activities. Implications for a functional role of placenta growth factor in monocyte activation and chemotaxis. J Biol Chem 1996; 271: 17629-17634.
16. Rissanen TT, Markkanen JE, Gruchala N, et al. VEGF D is the strongest angiogenic and lymphoangiogenic effector among VEGFs delivered into skeletal muscle via adenoviruses. Circ Res 2003;
92: 1098-1106.
17. Neufeld G, Cohen T, Gengrinovitch S, et al. Vascular endothelial growth factor (VEGF) and its
receptors. FASEB J 1999; 13: 9-22.
18. Podar K, Anderson KC. The pathophysiologic role of VEGF in hematologic malignancies: therapeutic implications. Blood 2005; 105: 1383-1395.
19. Ferrara N, Davis-Smyth T. The biology of vascular endothelial growth factor. Endocr Rev 1997;
18: 4-25.
20. Brauchle M, Funk JO, Kind P, et al. Ultraviolet B and H2O2 are potent inducers of vascular endothelial growth factor expression in cultured kerationocytes. J Biol Chem 1996; 271: 21793-21797.
21. Kieser A, Weich HA, Brander G.et al. Mutant p53 potentiates protein kinase C induction of vascular endothelial growth factor expression. Oncogene 1994; 9: 963-969.
22. Rak J, Mitsuhashi Y, Bayko L et al. Mutant ras oncogenes upregulate VEGF/VPF expression:
implications for induction and inhibition of tumor angiogenesis. Cancer Res 1995; 55: 4575-4580.
23. Kerbel R, Folkman J. Clinical translation of angiogenesis inhibitors. Nat Rev Cancer 2002; 2:
727-739.
24. Gerber HP, Malik AK, Solar GP, et al. VEGF regulates haematopoietic stem cell survival by an
internal autocrine loop mechanism. Nature 2002; 417: 954-958.
25. Inoshima N, et al. The influence of dendritic cell nitration and vascular endothelial growth factor
expression on the prognosis of non-small cell lung cancer. Clin Cancer Res 2002; 8: 3480-3486.
26. Henriksen K, Karsdal M, Delaisse JM, et al. RANKL and vascular endothelial growth factor
(VEGF) induce osteoclast chemotaxis through an ERK1/2-dependent mechanism. J Biol Chem 2003; 278:
48745-48753.
27. Midy V, Plouet J. Vasculotropin/vascular endothelial growth factor induces differentiation in cutures osteoblasts. Biochem Biophys Res Commun 1994; 199: 380-386.
28. Melder RJ, Koenig GC, Witwer BP, et al. During angiogenesis, vascular endothelial growth factor and basic fibroblast growth factor regulate natural killer cell adhesion to tumor endothelium. Nat Med
1996; 2: 971-972.
29. Compemolle V, Brusselmans K, Acker T, et al. Loss of HIF-2alpha and inhibition of VEGF impair fetal lung maturation, whereas treatment with VEGF prevents fatal respiratory distress in premature
mice. Nat Med 2002; 8: 702-710.
30. Kini AR, Peterson LC, Kay NE. Evidence for abnormal angiogenesis in the bone marrow of patients with B-cell chronic lymphocytic leukemia (CLL). Blood 1998; 92: 2947.
31. Chen H, Treweeke AT, West DC, et al. In vitro and vivo production of vascular endothelial
growth factor by chronic lymphocytic leukemia cells. Blood 2000; 96: 3181-3187.
32. Smolej L, Andrys C, Pekova S, et al. Plasma levels of basic fibroblast growth factor and vascular
endothelial growth factor and their association with IgVH mutation status in patients with B-cell chronic
lymphocytic leukemia. Haematologica 2006; 91: 1432-1433.
33. Menzel T, Rahman Z, Calleja E, et al. Elevated intracellular level of basic fibroblast growth factor correlates with stages of chronic lymphocytic leukemia and is associated with resistance to fludarabine.
Blood 1996; 87: 1056-1063.
34. Smolej L, Andrys C, Kresek J, et al. Basic fibroblast growth factor (bFGF) and vascular endothelial growth factor (VEGF) are elevated in peripheral blood plasma of patients with chronic lymphocytic
leukemia and decrease after intensive fludarabina based treatment. Vintr Lek 2007; 53: 1171-1176.
Naczyniowo-śródbłonkowy czynnik wzrostu
205
35. Molica S, Santoro R, Digiesi G, et al. Vascular endothelial growth factor isoforms 121 and 165
are expressed on B-chronic lymphocytic leukemia cells. Haematologica 2000; 85: 1106-1107.
36. Bairey, Boycov O, Kaganovsky, et al. All three receptors for vascular endothelial growth factor
(VEGF) are expressed on B-chronic lymphocytic leukemia (CLL) cells. Leuk Res 2004; 28: 243-248.
37. Aguayo A, O’Brien S, Keating M, et al. Clinical relevance of intracellular vascular endothelial
growth factor levels in B-cell chronic lymphocytic leukemia. Blood 2000; 96: 768-770.
38. Molica S, Vitelli G, Levato D, et al. Clinicoprognostic implications of increased serum levels of
vascular endothelial growth factor and basic fibroblast growth factor in early B-cell chronic lymphocytic
leukemia. Br J Cancer 2002; 86: 31-35.
39. Molica S, Cutrona G, Vitelli G, et al. Markers of increased angiogenesis and their correlation
with biological parameters identifying high-risk patients in early B-cell chronic lymphocytic leukemia.
Leuk Res 2007; 31: 1575-1578.
Praca wpłynęła do Redakcji 06.03.2008 r. i została zakwalifikowana do druku 31.03.2008 r.
Adres Autorów:
Klinika Hematoonkologii i Transplantacji Szpiku
Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
ul. Staszica 11
20-081 Lublin