Problemy adaptacyjne dzieci

Problemy adaptacyjne dzieci
w klasie czwartej
Beata Pła ewska
Problemy wychowawcze, jakie napotykamy w trakcie pracy z dzieckiem w klasach
4-6, nie mog by rozpatrywane w oderwaniu od wcze niejszych faz rozwoju dziecka,
jego kształtuj cego si charakteru, emocji, do wiadcze przedszkolnych, wczesnoszkolnych oraz wrodzonych dyspozycji. Faktem jest jednak, e cz sto dziecko nie sprawiaj ce specjalnych trudno ci wychowawczych w klasie trzeciej, po przej ciu do klasy
czwartej w widoczny sposób si zaburza. Bywa, e dzieje si równie odwrotnie.
W tym artykule, opieraj c si na własnych spostrze eniach wyniesionych z pracy
psychologa szkolnego, spróbuj opisa przyczyny problemów wychowawczych wyst puj cych w klasach 4-6, porównuj c atmosfer panuj c w klasach 1-3 z klasami starszymi szkoły podstawowej oraz przypatruj c si wpływowi wzajemnych oczekiwa
dzieci, rodziców i nauczycieli na proces adaptacji w klasie czwartej.
W klasach 1-3 dzieci przyzwyczajone s do jednego nauczyciela, który otacza je
opiek , zapewnia wsparcie i daje poczucie bezpiecze stwa a zaj cia odbywaj si zawsze w tej samej sali. Na korytarzach dzieci z klasy trzeciej stykaj si jedynie z młodszymi dzie mi lub równolatkami.
Dzieci w klasie trzeciej s powoli przyzwyczajane przez wychowawc do radzenia
sobie w ró nych sytuacjach, ale wci maj t jedn , znan i bezpieczn , prawie zawsze
dost pn osob , do której zwracaj si w razie problemów. Po trzech latach wspólnej
pracy wychowawca wie ju , które dzieci maj trudno ci w nauce czy zaburzenia zachowania i potrafi z nimi post powa .
W klasie 4-tej jednego nauczyciela zast puje grupa innych, nowy wychowawca ma
z klas kilka, a bywa, e tylko jedn godzin w tygodniu. Nowi nauczyciele nie s ju
przede wszystkim pedagogami lecz nauczycielami przedmiotowymi i z racji swojego
przygotowania bardziej skoncentrowani s na nauczaniu ni na wychowywaniu. Nie
mog te , co zdarza si w klasach młodszych, gdy jedna osoba prowadzi wi kszo
zaj , przeło y jakiej partii materiału na pó niej, by na bie co omówi pojawiaj ce
si problemy.
Mi dzy nauczycielami poszczególnych przedmiotów jest niewystarczaj cy przepływ informacji na temat uczniów i trudno ci wychowawczych wyst puj cych w danym zespole klasowym, przez co niektóre problemy umykaj uwadze i nie zostaj rozwi zane. Wychowawcy nie jest łatwo pomóc wszystkim dzieciom, kiedy sp dza z nimi
tak niewiele czasu, szczególnie e wcze niej z reguły nie zna on specyfiki danej grupy
oraz indywidualnych potrzeb dzieci.
Klasy trzeci i czwart dzieli tylko okres dwóch miesi cy wakacji, ale tak naprawd , jest to przej cie do całkiem innej rzeczywisto ci, szczególnie gdy klasy młodsze
mieszcz si w innym skrzydle szkoły, a nawet w osobnym budynku. Oprócz warun-
Beata Pła ewska
ków, w jakich przebywaj dzieci, bardzo zmieniaj si tak e oczekiwania dorosłych w
stosunku do nich.
Od dzieci w klasie trzeciej nie oczekuje si , e b d samodzielne w takim samym
stopniu jak od uczniów klas czwartych czy pi tych, kiedy to stawiane dzieciom wymagania nagle rosn , a nauczyciele oczekuj , e dzieci po prostu b d si uczy . Dla wielu
dzieci, szczególnie tych, które maj problemy z zachowaniem i przystosowaniem si do
reguł rz dz cych grup oraz specyficzne trudno ci w nauce, jest to sytuacja bardzo trudna. Dzieci te musz zaakceptowa nowego wychowawc i jego metody post powania,
ponownie przyzna si do swoich słabych stron i nauczy funkcjonowa na nowych
warunkach. Cz sto nie s na to gotowe i musi min sporo czasu zanim zaczn dostosowywa si do nowego otoczenia. Bywa, e potrzebuj wsparcia pedagoga lub psychologa szkolnego, eby na przykład pokona l k przed pój ciem do szkoły, wyj ciem na
korytarz podczas przerwy czy przeczytaniem czego na głos na lekcji z nowym nauczycielem. Inne dzieci z kolei, aby zyska uwag otoczenia, prezentuj postawy agresywne
i prowokacyjne, pomimo e w klasie trzeciej nauczyły si ju poprawnie funkcjonowa .
Nauczyciele klas starszych skar si , e dzieci w klasach młodszych nie zostały
odpowiednio przygotowane do samodzielnej nauki w klasie trzeciej, e s nieposłuszne i
nadruchliwe, czym zakłócaj tok edukacji. Z tymi zarzutami nie zgadzaj si nauczyciele nauczania pocz tkowego, którzy wiedz , ile wysiłku wło yli w prac z okre lonymi
dzie mi i jakie osi gn li sukcesy. Czuj si niedocenieni przez nauczycieli klas starszych, co staje si przyczyn powstaj cych na tym tle konfliktów interpersonalnych i
podziałów.
Rodzice dzieci oczekuj , e wraz z przej ciem do klasy czwartej sko cz si problemy z zachowaniem i nie s przygotowani na to, e te mog si wr cz nasili w
zwi zku ze stresem prze ywanym przez dziecko i obiektywnie wy szymi wymaganiami
szkolnymi. Rodzice obwiniaj nauczycieli klas starszych o to, e to ich niewła ciwe
podej cie dydaktyczne spowodowało pogorszenie zachowania ich dzieci, nie bior c pod
uwag innych czynników, w tym tak e własnych oczekiwa w stosunku do dziecka.
Wzajemne oskar enia powoduj , e współpraca mi dzy rodzicami dzieci z zaburzeniami a nauczycielami jest niewielka, co pot guje jeszcze nieakceptowane zachowania u
dziecka.
W klasie czwartej dochodz nowe przedmioty, jest mniej czasu na zaj cia dowolne,
zabaw i wycieczki klasowe, ale za to pojawiaj si nowe mo liwo ci rozwijania zainteresowa , co dla niektórych dzieci jest szans zmiany wcze niejszego wizerunku. Podobnie jest ze zmian otoczenia i wychowawcy, która mo e, ale nie musi utrudni
dziecku rozpocz cie tego bardziej dorosłego okresu w szkole. Czasem zdarza si , o
czym wspomniałam na pocz tku tego artykułu, e dziecko tzw. trudne, po przej ciu do
klasy czwartej odnajduje przedmiot, w którym osi ga sukcesy i przestaje w sposób
negatywny zwraca na siebie uwag nauczycieli. W tej sytuacji nieznajomo
problemów dziecka i co za tym idzie, nie skupianie si na nich, jest bardzo korzystne dla
dziecka, gdy pomaga mu oderwa si od przysłowiowej etykietki niegrzecznego
ucznia.
Poni ej przedstawi dwa przykłady ilustruj ce opisywane przeze mnie procesy adaptacyjne w klasie czwartej. Szczegółowa analiza zaburze wyst puj cych u dzieci oraz
opis form pomocy przekracza ramy artykułu, ogranicz si wi c do charakterystyki
zachowa dzieci prezentowanych w klasie trzeciej oraz po przej ciu do klasy czwartej.
Problemy adaptacyjne dzieci w klasie czwartej
Przykład 1: Karolina
Karolina jest dziewczynk drobn , nie zwracaj c na siebie uwagi, niemiał . Jest bardzo silnie zwi zana ze swoimi rodzicami, którzy spełniaj
niemal ka d jej pro b . Lubi by w domu, gdzie czuje si zdecydowanie
swobodniej ni w szkole. Karolina ch tnie ogl da telewizj i bawi si „na
komputerze”, ostatnio te zacz ła interesowa si yciem słynnych aktorów.
Karolina przejawia specyficzne trudno ci w nauce pisania i czytania, które w poł czeniu z jej brakiem aktywno ci na lekcji, przyczyniaj si do spostrzegania jej jako uczennicy przeci tnej.
W klasie trzeciej Karolina dobrze funkcjonowała w szkole. Ch tnie przychodziła na zaj cia, brała udział w organizowanych przez wychowawczyni
imprezach klasowych, je dziła na wycieczki. Podczas lekcji pracowała w
swoim tempie, ale zapytana, nie wstydziła si zabiera głosu albo czyta . Wychowawczyni wiedz c o jej problemach dbała o to, by nikt nie dokuczał Karolinie i tłumaczyła dzieciom, e niektórzy czytaj i pisz wolniej. Dziewczynka
nigdy nie wyró niała si niczym w grupie rówie niczej, ale te nie była od
dzieci odsuwana ani nieakceptowana.
Rodzice dziewczynki mieli zaufanie do nauczycielki córki i dziel c si z
ni informacjami na temat kłopotów dziecka, pomagali w znalezieniu efektywnych form oddziaływania na dziecko.
Przej cie Karoliny do klasy czwartej spowodowało widoczne pogorszenie funkcjonowania dziecka. Dziewczynka czuła si zagubiona w nowym budynku, oddalonym od dawnej szkoły o kilka kilometrów. Nie mogła przyzwyczai si do zupełnie innego otoczenia. Nauczanie pocz tkowe mie ciło
si w willi adaptowanej na szkoł , w której panowała domowa atmosfera, było cicho i przytulnie. Klasy 4-6 wraz z gimnazjum znajduj si w typowym
budynku szkolnym, cho równie bardzo zadbanym.
Karolina bała si hałasu panuj cego w nowym budynku i starszych
uczniów. Czuła l k w kontakcie z nauczycielami, przestała odzywa si na
lekcjach i radzi sobie z du ilo ci nowego materiału. Zamkn ła si w sobie. Zachowanie Karoliny spowodowało, e inne dzieci odsun ły si od niej, a
nauczyciele uznali za mało zdoln , co jeszcze bardziej pogł biło jej niech
odczuwan do szkoły.
Rodzice Karoliny zgłosili si do mnie w momencie, kiedy dziewczynka
przestała chodzi do szkoły, a wszelkie próby zach cenia jej do tego przez rodziców ko czyły si atakami płaczu, bólem brzucha, wymiotami i zawrotami
głowy.
Przykład 2: Michał
Michał jest chłopcem wysokim, szczupłym, bardzo ruchliwym i pobudliwym. Uwielbia gry komputerowe, budowanie zło onych konstrukcji z
klocków Lego, kartonów i kamieni. Jest dzieckiem bardzo inteligentnym, co
potwierdzaj testy psychologiczne, mimo to w klasie trzeciej nie osi gał najlepszych wyników w nauce. Michał nie lubi pisa ani czyta , za co po cz ci
odpowiedzialne s specyficzne trudno ci typu dysleksji, za to ch tnie wymyla własne historie oraz rozwi zuje łamigłówki.
Beata Pła ewska
W klasach 1-3 Michał sprawiał ogromne problemy wychowawcze. Był
agresywny w stosunku do rówie ników, nie spełniał polece wychowawczyni, miewał wybuchy silnych emocji, podczas których przeklinał lub chował
si pod ławk . Chłopiec niech tnie podporz dkowywał si regułom ustalanym
przez nauczycieli, jedynie gro ba kary wymierzonej przez rodziców powodowała zmian zachowania. Rodzice Michała mieli bardzo wysokie oczekiwania w stosunku do chłopca i jego niepowodzenia wywoływały ich zło
oraz rozczarowanie. Porównywali go te do młodszej siostry, podkre laj c jak
bardzo dzieci ró ni si od siebie, daj c do zrozumienia Michałowi, e jest
mniej warto ciowy. Rodzice chłopca za wiele jego zachowa obwiniali wychowawczyni syna, która z kolei była ju tak skoncentrowana na słabych
stronach Michała, e pomijała jego zalety. Trudno ci chłopca w pisaniu i czytaniu nie zostały w por zauwa one, gdy były przypisywane lenistwu, nadpobudliwo ci i brakowi posłusze stwa. Michał czuł si krzywdzony przez nauczycielk i nie akceptował jej. W momencie, kiedy chłopcu groziło usuni cie ze szkoły, rozpocz ł indywidualn prac z psychologiem.
Zmiana otoczenia w przypadku Michała okazała si przynie same
korzy ci. Chłopiec poczuł si du o lepiej w ród starszych uczniów, którzy mu
imponowali. Zapisał si na liczne kółka zainteresowa , gdzie mógł podzieli
si swoimi pasjami i zacz ł odnosi pierwsze sukcesy. Nowy wychowawca –
m czyzna – traktował go jak pozostałych chłopców i jasno stawiał granice,
które zachowania akceptuje, a które nie, jednocze nie wzmacniaj c pozytywn postaw chłopca w relacjach z rówie nikami. Trudno ci w nauce zostały
zdiagnozowane, jednak nie przeszkadzały ju tak chłopcu, który zmotywowany do nauki (szczególnie wybranych przez siebie przedmiotów) w znacznym
stopniu je kompensował.
Powy sze przykłady obrazuj , jak przej cie z klas młodszych do klas starszych
mo e wpłyn na zachowanie dziecka, lecz nie do ko ca podkre laj istotn rol
nauczyciela w odnalezieniu si dziecka w nowej rzeczywisto ci szkolnej. W jaki
wi c sposób nauczyciel mo e pomóc w adaptacji dziecka w klasie czwartej?
Pierwszym krokiem uczynionym przez nauczyciela mo e by u wiadomienie
sobie ró nic dziel cych nauczanie pocz tkowe od nauczania w klasach starszych i pomóc dziecku w stopniowym ich akceptowaniu.
Poprzez korzystanie z do wiadcze zarówno nauczycieli nauczania pocz tkowego jak i nauczycieli klas starszych w celu wypracowania jednego, zintegrowanego i efektywnego sposobu oddziaływania na ucznia.
Poprzez wzmocnienie pozycji wychowawcy w klasach 4-6, tak eby miał on
szans lepiej pozna indywidualne potrzeby dzieci, zwłaszcza tych wykazuj cych problemy adaptacyjne. Wzmocnienie pozycji wychowawcy mogłoby polega na zwi kszeniu ilo ci wspólnie sp dzanego czasu z dzie mi, nie tylko
podczas lekcji wychowawczych, ale i w trakcie prowadzenia ró nego rodzaju
kół zainteresowa oraz, i to w jak najwi kszym stopniu, podczas sp dzania
przez dziecko wolnego czasu w szkole. Wychowawca mógłby sta si wówczas
osob gwarantuj c dzieciom poczucie bezpiecze stwa, co zmniejszyłoby stres
Problemy adaptacyjne dzieci w klasie czwartej
spowodowany przej ciem do klas starszych i rozstaniem z dobrze znanym wychowawc klas młodszych.
Efekty przynosi tak e praca wychowawcy z cał klas , który przeprowadza
ró nego rodzaju wiczenia umo liwiaj ce lepsze wzajemne poznanie i integracj grupy.
Wa na te wydaje si potrzeba wzmo onej w pocz tkowym okresie współpracy
wychowawcy z pozostałymi nauczycielami przedmiotowymi, dzi ki której szybciej dostrze one zostan problemy adaptacyjne dziecka, które niekoniecznie
musz si ujawnia podczas wszystkich zaj lekcyjnych.
Przydatne w tej sytuacji jest zapoznanie si z pisemn diagnoz dziecka sprawiaj cego trudno ci wychowawcze sporz dzon przez psychologa lub pedagoga szkolnego w porozumieniu z nauczycielem nauczania pocz tkowego, która
to diagnoza zawierałaby wskazówki dla nauczycieli klasy czwartej dotycz ce
sposobów post powania z dzieckiem. Z do wiadczenia wiem jednak, e takie
opracowania nie trafiaj do wszystkich nauczycieli i czytanie ich jest dodatkowym obci eniem, przez co nie do ko ca spełniaj swoj rol . Dla niektórych
nauczycieli s jednak ciekaw lektur , po któr si gaj , gdy problemy z
uczniem nasilaj si . Wa ne jest jednak przy tym, aby samo istnienie takiej diagnozy nie przyczyniało si do powstawania uprzedze co do ucznia, gdy jak to
ilustruje przykład 2, zachowanie dziecka w klasie czwartej mo e ulec zmianie.
Bardziej ni pisemne opracowania sprawdzaj si formy warsztatów prowadzone przez psychologa szkolnego lub prowadzone w ramach kursów i studiów
podyplomowych, po wi cone okre lonym zaburzeniom zachowania, przy okazji których mo na przeanalizowa z innymi uczestnikami problemy wyst puj ce u uczniów, a odpowiadaj ce omawianym zaburzeniom. Uczestniczenie w
podobnych warsztatach pozwala zrozumie genez problemów, jakie sprawiaj
dzieci, daje nauczycielom poczucie kompetencji, pomaga pozby si uczucia
bezsilno ci, a czasem zło ci skierowanej do uczniów i dodaje ch ci do pracy z
dzie mi, które s obiektywnie trudne w kontakcie.
Wsparcie dla nauczycieli w postaci mo liwo ci spotkania si z psychologiem
lub pedagogiem szkolnym w celu przedyskutowania ró nych form oddziaływania na dziecko, własnych pomysłów czy po prostu problemów i rozterek mo e
równie okaza si pomocne. Nauczyciel, dziel c si swoimi przemy leniami,
staje si spokojniejszy i pomagaj c sobie, pomaga tak e swoim uczniom.
Aby dzieci łatwiej zaaklimatyzowały si w nowym otoczeniu, pomocne byłoby
oprowadzenie dzieci po szkole, eby poznały rozkład klas i innych wa nych
miejsc (biblioteki, stołówki itp.), do których b d si udawa .
Wzoruj c si na szkołach zachodnich, mo na by ka demu uczniowi klasy
czwartej przydziela opiekuna z klasy starszej, np. szóstej. Opiekun taki mógłby
ułatwi dziecku kontakt z bardziej do wiadczonymi uczniami, zmniejszy l k
przed opuszczaniem swojej klasy czy poruszaniem si po korytarzach.
Problemy adaptacyjne w klasie czwartej dotycz głównie dzieci z zaburzeniami
zachowania i trudno ciami w nauce. Dzieci te stanowi coraz wi kszy procent
wszystkich uczniów w szkole i coraz trudniej jest prowadzi nauczycielowi zaj cia
w klasie nie znaj c specyficznych problemów dziecka i nie wiedz c jak efektywnie
sobie z nimi radzi . Zrozumienie, jak wielk zmian w zachowaniu dziecka mo e
Beata Pła ewska
spowodowa samo przej cie z klasy trzeciej do klas starszych pozwala u wiadomi
sobie, jak otoczenie, oczekiwania rodziców i nauczycieli oraz nastawienie samych
dzieci kształtuje ich postaw . Nauczyciel poprzez swoj wiedz , do wiadczenie i
zrozumienie sytuacji dziecka, które znalazło si w nowym rodowisku, mo e w
ogromnym stopniu wspomóc proces adaptacji ucznia w klasie czwartej.
Literatura:
Johnson S.M. (1998). Style charakteru. Pozna : Zysk i S-ka. Wydawnictwo s.c.
Małkiewicz E. Wczesna diagnoza i interwencja wobec dzieci z zaburzeniami zachowania.
Małkiewicz E., Kochan M., Pła ewska B. Trudno ci szkolne dzieci o narcystycznej linii
rozwoju (w druku).
Małkiewicz E. Wybrane aspekty terapii 10-letniego chłopca z zaburzeniami zachowania
oraz trudno ciami w pisaniu i czytaniu.
Rentflejsz-Kuczyk A. (1999). Jak pomóc dzieciom dyslektycznym? Poradnik dla nauczycieli i rodziców. Wydawnictwo JUKA.