Cezar musi umrzeć reż. Paolo TavianiVittorio Taviani

Cezar musi umrzeć
reż. Paolo TavianiVittorio Taviani
MATERIAŁY DYDAKTYCZNE
DLA NAUCZYCIELI
SPIS TREŚCI
1. Scenariusz lekcji języka polskiego. (str. 2)
Temat: „Od kiedy dowiedziałem się, czym jest sztuka, ta cela stała się dla mnie więzieniem” – o sile
oddziaływania sztuki Szekspira i aktualności jego tragedii „Juliusz Cezar” w filmie Cezar musi umrzeć Vittorio i
Paolo Tavianich.
SCENARIUSZ LEKCJI JĘZYKA POLSKIEGO
Opracowała: Małgorzata Wiśniewska
Temat: „Od kiedy dowiedziałem się, czym jest sztuka, ta cela stała się dla mnie
więzieniem” – o sile oddziaływania sztuki Szekspira i aktualności jego
tragedii „Juliusz Cezar” w filmie Cezar musi umrzeć Vittorio i Paolo
Tavianich.
CELE LEKCJI:
Po lekcji uczeń powinien:
 znać sylwetkę Juliusz Cezara i tematykę tragedii Szekspira „Juliusz Cezar”;
 rozumieć mechanizmy adaptacji teatralno-filmowej dzieła literackiego;
 charakteryzować koncept (pomysł inscenizacyjny) reżyserów, pracę aktorów nad tekstem
oraz poetykę i strukturę filmu;
 dostrzegać oddziaływanie tekstu i wymowy sztuki na aktorów-więźniów;
 rozumieć funkcje sztuki;
 umieć funkcjonalnie korzystać z zasobów Internetu lub innych źródeł wiedzy.
METODY I FORMY PRACY







sporządzanie notatki w domu;
pogadanka nauczyciela;
prezentacja ucznia;
burza mózgów;
dyskusja problemowa;
praca ze słownikiem,
praca z tekstem filmowym;
ŚRODKI DYDAKTYCZNE
film Vittorio i Paolo Tavianich Cezar musi umrzeć Włochy 2012;
William Szekspir, Juliusz Cezar, Kraków 2007;
Allan Bloom, Szekspir i polityka, Kraków 1995;
Słownik pojęć i tekstów kultury, pod redakcją Ewy Szczęsnej, WSiP, Warszawa 2002;
www.imperiumromanum.edu.pl;
recenzje
ze
stron:
www.wyborcza.pl;
www.dwutygodnik.com;
www.rp.pl;
www.filmweb.pl;
 Krzysztof Łapiński, Camorra wystawia Szekspira. O filmie „Cezar musi umrzeć” braci
Taviani „Kultura Liberalna” nr 211 (4/2013) z 22 stycznia 2013 r.






POJĘCIA KLUCZOWE:
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
2




paradokument
adaptacja teatralna
intertekstualność
świadomość tragiczna
CZAS
2 lekcje
PRZEBIEG LEKCJI
1. Kim był Juliusz Cezar? – sprawdzanie pracy domowej
Młodzież miała za zadanie przygotować przed pokazem notatkę o Juliuszu Cezarze, ze
zwróceniem szczególnej uwagi na okoliczności jego śmierci, np.:
Gajusz Juliusz Cezar (12 lipca 100 - 15 marca 44 p.n.e.) Jeden z członków stronnictwa
popularów w Rzymie, które forsowało projekty zmian w państwie. Piastował kolejno urzędy
kwestora, edyla, pretora, konsula i dyktatora. Sławę zdobył dzięki namiestnictwu w Galii.
Pomoc żołnierzy pozwoliła mu na pokonanie opozycji, skupionej wokół senatu i Pompejusza, i
przejęcie władzy w Rzymie. Cezar przeprowadził liczne reformy, mające podnieść państwo z
anarchii i wojen. Został jedynowładcą Rzymu, a Senat stał się instytucją fasadową, ponieważ
przewagę uzyskali w nim jego zwolennicy. W odróżnieniu od poprzedników Cezar nie
mordował ani nie skazywał na banicję swoich przeciwników, głosząc zasadę „łagodności
rządów”. Nie mścił się na swych dawnych przeciwnikach politycznych, cofając nawet
konfiskaty majątków. Mimo to został szybko znienawidzony przez starą arystokrację za
okazywanie niemal całkowitej pogardy dla starych instytucji republikańskich. Po rozgromieniu
armii synów Pompejusza, wrócił do stolicy Imperium jako niekwestionowany władca. 14
lutego 44 roku p.n.e. Senat obwołał Cezara dyktatorem wieczystym (dictator in perpetuum),
najwyższym kapłanem, imperatorem i „ojcem ojczyzny”. Próbowano go obwołać królem
Rzymu, ale Cezar odmówił, gdyż nadal starał się zachowywać pozory republikańskiej
legalności.Wówczas ma czele opozycji wobec Cezara stanął Gajusz Kasjusz Longinus i Marek
Juniusz Brutus. Byli oni związani wcześniej z obozem Pompejusza, po klęsce pod Farsalos
poddali się Cezarowi, nadal jednak głosili wobec niego swoją niechęć. Cezara ostrzegano przed
zamachem na jego życie, jednak dyktator lekceważył przepowiednie wróżbitów i ostrzeżenia
żony, która w dniu, kiedy zamordowano władcę, miała zły sen. Oto opis zabójstwa: „Na
ostatnim posiedzeniu senatu 15 marca 44 roku p.n.e. w dniu id marcowych, Cezar zajął
miejsce na złoconym krześle. Podszedł do niego Tulliusz Cymber, prosząc o łaskę dla
wygnanego brata, a za nim zaczęli podchodzić inni wtajemniczeni. Cezar rozdrażniony tą
natarczywością próbował wstać, ale wtedy Cymber ściągnął mu togę, co miało być
umówionym znakiem dla wszystkich do ataku. Pierwszy cios zadał Publiusz Serwiliusz Kaska,
jednak uderzenie było za słabe. Cezar odpłacił się mu ciosem w ramię, jednak wtedy posypały
się na niego, wedle tradycji, 23 ciosy zadane sztyletami. Ostatni cios, zadany ręką Brutusa,
którego Cezar uważał za przyjaciela, okazał się śmiertelny. W chwili jego zadawania, Cezar miał
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
3
wyszeptać: „I ty, Brutusie, przeciw mnie?” (Et tu, Brute, contra me?). Jak się później okazało
Cezar w swym testamencie ustanowił swoim spadkobiercą Oktawiana, wnuka jego córki, Julii.
2. W jaki sposób Szekspir ukazał sylwetkę Juliusza Cezara w swoim dramacie? –
pogadanka nauczyciela/prezentacja ustna wybranego ucznia
Szekspir skupił się na spisku na życie Cezara, ukazując przy tej okazji nieposkromioną żądzę
władzy, której ulega wybitny wódz i bohater. Szekspir portretuje człowieka samotnego,
nieufnego, zmagającego się z własnymi słabościami, który nie chce utracić swej pozycji, ale też
nie czuje się szczęśliwy. Tragizm dotyczy też drugiej ważnej postaci tragedii, czyli Brutusa.
Namówiony przez Kasjusza, który potrzebuje jego autorytetu i szacunku, jakim cieszy się w
Rzymie, przystępuje do spisku, wiedziony szlachetnymi intencjami – obroną zagrożonych przez
rządy tyrana wartości republiki. Jednak i on ma poważne wątpliwości, które są źródłem
rozterek i dylematów: Cezar jest jego przyjacielem, docenia odwagę i zasługi dyktatora,
jednocześnie widzi ambicje, intrygi i spory pozostałych spiskowców. Jego uczciwość i idealizm
pozostają w opozycji do ich żądzy zemsty i pragnienia władzy. Niejednoznaczną postacią
okazuje się też pozostawiony przy życiu fałszywy sprzymierzeniec - Antoniusz, wypowiadający
nad zwłokami Cezara żałobną przemowę, w której tak naprawdę głosi chwałę zamordowanego
i podważa czyn spiskowców, nazywając ich ironicznie „ludźmi honoru”. To jego oracja i treść
testamentu zamordowanego staną się źródłem zamieszek i ostatecznie – przegranej zabójców.
Przywołanie tematyki i wymowy tragedii Szekspira ułatwi uczniom zrozumienie filmu,
będącego wszak zapisem eksperymentu teatralnego, opartego na sztuce „Juliusz Cezar”.
3. Adaptacja teatralno-filmowa, czyli złożony koncept braci Taviani
Jak narodził się pomysł filmu? – informacja nauczyciela
Wszystko zaczęło się w rzymskiej Rebibbie, więzieniu o zaostrzonym rygorze. Pewnego dnia
któryś z braci Taviani – może Paolo, a może Vittorio – dostał wiadomość, że skazani występują
tam w więziennym teatrze, recytując klasyków. „Jeżeli chcecie jeszcze wzruszyć się w teatrze,
przyjedźcie” – namawiał przez telefon znajomy dziennikarz. Pojechali pełni sceptycyzmu, bo
wiele już widzieli tego typu pomysłów. W końcu obaj to osiemdziesięciolatkowie, całe życie
robiący filmy. Sceptycyzm okazał się jednak przedwczesny. Szybko wrócili do ponurego
więzienia, tym razem, żeby nakręcić film o podobnym więziennym przedstawieniu. Tak powstał
„Cezar musi umrzeć” – pisze Krzysztof Łapiński.
Na czym polega koncept reżyserów? – rozmowa problemowa
Bracia Taviani zaprosili do współpracy zawodowego reżysera, Fabia Cavalli, który otrzymuje
zadanie wystawienia w więzieniu, w ramach warsztatów teatralnych z udziałem więźniów w
charakterze aktorów, tragedii Szekspira (adaptacja teatralna). Ich film jest
paradokumentalnym (czyli inscenizowanym) zapisem tego przedsięwzięcia, opartym na
precyzyjnym, choć niepozbawionym elementów improwizacji aktorów, autorskim scenariuszu.
Kamera uczestniczy w castingu, w próbach, zagląda do cel, na korytarze, na spacerniak, gdzie
osadzeni przygotowują się do występu. W finale oglądamy fragmenty przedstawienia, z
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
4
udziałem publiczności. W obrazie braci Tavianich przenika się więc wielka literatura w postaci
tekstu dramatycznego Szekspira, wypowiadanego zresztą w różnych włoskich dialektach, z
żywym teatrem, z jego magią i siłą, oraz filmem, który z pomocą kamery, koloru i muzyki spaja
te różne kody w jedną całość. Należy podkreślić, że film nie jest wyłącznie rejestracją
spektaklu, ale stanowi autonomiczne dzieło. Podobnie przedstawienie nie jest wierną
inscenizacją dramatu – więźniowie - aktorzy zmieniają tekst, dodając własne komentarze,
ponieważ utożsamiają się z granymi bohaterami.
Wniosek: Cezar musi umrzeć to twórczo przekształcony pierwowzór literacki (zgodnie z
definicją adaptacji), który staje się inspiracją dla stworzenia osobnego dzieła (stąd zmiana
tytułu: z „Juliusz Cezar” na „Cezar musi umrzeć”). Relacje między różnymi kodami i środkami
przekazu budują nową siatkę znaczeń – występuje zjawisko intertekstualności.
W dalszej części lekcji odsłonimy te zależności. Zapytamy: Co ma Szekspir do powiedzenia
współczesnym więźniom? Czym staje się dla nich udział w spektaklu? Jaka jest konstrukcja i
przesłanie włoskiego filmu?
4. Szekspir w więzieniu – dyskusja problemowa (propozycja notatki):
Dlaczego sięgnięto po Szekspira? – burza mózgów i dyskusja
Nikt lepiej od Szekspira nie ukazał mechanizmów władzy i ludzi władzy. Tragedie (np.„Tytus
Andronikus”, „Antoniusz i Kleopatra”, „Koriolan”, „Makbet”, „Hamlet”) oraz kroniki
historyczne, z imionami królów jako tytułami, skupiają się właśnie na problematyce polityki i
jej wpływu na człowieka. Wybór zatem dramatu o spisku i zabójstwie Cezara nie mógł być
przypadkowy. Wszak aktorzy – to mafiosi, płatni zabójcy, przemytnicy, handlarze narkotyków,
z wieloletnimi wyrokami, osadzeni w najcięższym rzymskim więzieniu Rebibbia. To ludzie,
którzy rozumieją, o czym pisał autor tragedii, ponieważ sami znaleźli się w sytuacjach
opisanych na kartach jego dzieł. Przekonujemy się o tym już w trakcie castingu, kiedy
kandydaci muszą podać imię, nazwisko, datę urodzenia, miejsce zamieszkania przed
aresztowaniem. I zaimprowizować scenę: rozpaczy, jak w czasie rozstania z żoną, oraz
wściekłości. Przyszli aktorzy są w tych scenkach bardzo autentyczni, wiarygodni, przekonujący.
Wiedzą, czym jest wieloletnia rozłąka, silne negatywne emocje zaś towarzyszą im od kiedy
związali się z podziemiem, wkroczyli na drogę bezprawia i gwałtu. Jest więc szansa, że podczas
odgrywania szekspirowskich scen otworzą się, ujawnią skrywane uczucia, odkryją prawdę o
sobie, może nawet uświadomią sobie w pełni zło, jakie popełnili. Założeniem i celem
warsztatów teatralnych w zakładach penitencjarnych jest bowiem resocjalizacja więźniów,
wywołanie zmian w ich osobowości, głównie w zakresie postaw, w wyniku czego nie zechcą
oni wrócić do działalności przestępczej i podejmą wysiłki na rzecz readaptacji i reintegracji
społecznej.
Co ma Szekspir do powiedzenia współczesnym więźniom i czego dowiadują się oni o sobie
podczas warsztatów? - dyskusja
Kiedy obserwujemy „Cezara”, „Brutusa”, „Kasjusza” i – w finale – „Antoniusza”, widzimy, że
praca nad dramatem i współpraca z innymi „aktorami” umożliwia im konfrontację z własną
przeszłością, a nawet dokonanie rachunku sumienia. „Okazuje się, że Szekspir pomaga im
nazwać to, co sami przeżyli, zanim trafili do więzienia, dostrzec pewne ogólne prawidłowości
ludzkich działań”. Późnorenesansowa tragedia okazuje się czytelna i aktualna („Mam
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
5
wrażenie, że ten Szekspir mieszkał w Neapolu” – konstatuje jeden ze spiskowców), mimo
przestarzałego języka, z którym i tak radzą sobie „aktorzy”, mówiąc po prostu swoimi
dialektami czy wręcz – własnymi słowami, trafniej, ich zdaniem, ujmującymi sedno sprawy
(„Przybijmy piątkę” zamiast złożenia przysięgi).Zresztą język dramatu skłania do tych
porównań. Cezar to capo, a jego zabójcy to uomini d’onore – „ludzie honoru”, epitet
odnoszony do włoskich mafiosów. Kamera obserwuje, jak kryminaliści odnajdują w opowieści
Szekspira własne historie, ujawniając jednocześnie silne emocje Żądza władzy, zazdrość,
zawiść, pycha, manipulowanie nastrojami ludu (jak w scenie mowy pogrzebowej), a po
zabójstwie – niepewność, udręka, poczucie klęski i pragnienie śmierci (Brutus).
Przyjaźń, lojalność, szacunek do Cezara, a następnie zdrada i przystąpienie do spisku bolą
szczególnie Brutusa (Salvatore Striano - przemytnik, zwolniony warunkowo przed kilku laty,
kontynuujący na wolności występy na deskach teatrów i w filmie). To jego monologi i
komentarze do sztuki robią na nas największe wrażenie. On żyje tekstem, utożsamia się
głęboko z graną postacią i jej dylematami. Dlaczego? Ponieważ człowiek ten, może właśnie
dzięki Szekspirowi, zaczyna zastanawiać się nad motywami swego postępowania, w słowach z
tragedii znajduje własne myśli i wątpliwości (np. gdy chce zniszczyć ducha Cezara, nie
dotykając jednak jego ciała, a więc wystąpić przeciwko ideom uosabianym przez władcę, a nie
– przeciw niemu jako człowiekowi, którego ceni i szanuje). Rola skrytobójcy staje się więc
zwierciadłem, w którym więzień może zobaczyć i ocenić swoją postawę. A to już początek
drogi do zmiany siebie i swego życia.
Z kolei Cezara, granego przez Giovanni Arcuriego (handlarza narkotyków, powiązanego z
kartelami z Ameryki Łacińskiej) cechuje skupienie, powściągliwość i nieufność wobec
otoczenia, które przenosi też do więziennej rzeczywistości, zarzucając jednemu z partnerów
dwulicowość (porachunki z „Decjuszem”). Jego powaga i szlachetne rysy wskazały na niego
jako odtwórcę monumentalnej postaci historycznej, a doświadczenia wyniesione z warsztatów
pozwoliły na nowo odnaleźć siebie, tym razem w roli autora napisanej w więzieniu książki
„Wolny wewnętrznie”.
Posiwiały Kasjusz (Cosimo Rega) nie przypomina wcale bossa neapolitańskiej camorry. Wyrok
dożywocia pozbawił go buty, arogancji, pewności siebie. Jednocześnie widać u niego pewien
determinizm – to on montuje spisek, wciąga do niego Brutusa i choć na końcu przegrywa,
niczego nie żałuje. Sam odbiera sobie życie. I to on właśnie wypowiada w finale filmu słowa
zawarte w temacie lekcji.
Jak sztuka zmieniła życie niektórych z nich? – ćwiczenie w rozumieniu scen filmowych
Ostatnie kadry informują nas o losach bohaterów artystycznego eksperymentu:
Cosimo Rega napisał w celi książkę „Autobiografia więźnia dożywotniego”.
Zwolniony warunkowo Salvatore Striano został aktorem.
Giovanni Arcuri spisał swoje myśli w utworze „Wolny wewnętrznie”.
Wniosek: sztuka skłoniła do zmiany przyszłości, obudziła refleksję nad swoim dotychczasowym
życiem, pozwoliła zdystansować się do przeszłości i ją przewartościować, po kątem utraconej
wolności.
Dla pozostałych „aktorów” udział w przedsięwzięciu był z pewnością przygodą, urozmaiceniem
monotonii więziennego życia. Ale też czymś więcej – obserwujemy ich żywiołową radość po
spektaklu, kiedy stoją w światłach jupiterów na scenie, oklaskiwani przez publiczność. Po
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
6
chwili skaczą jak dzieci, ściskają się, gratulują sobie sukcesu. Nowe doznania, nieznane dotąd
uczucia…
Bracia Taviani pokazują proces, w trakcie którego „ więźniowie zaczynają zauważać, że dotąd
żyli w świecie zredukowanym do prostych potrzeb, doraźnych zysków i strat (…). Szekspir
odsłania im nowe, nieznane dotąd wymiary człowieczeństwa.”
Jak zinterpretujemy zatem słowa „Kasjusza”: „Od kiedy dowiedziałem się, czym jest sztuka, ta
cela stała się dla mnie więzieniem” – samodzielna interpretacja
Po dwudziestu latach pobytu w Rebibbii (w nie najgorszych warunkach, jak widać w ostatniej
scenie)Cosimo Rega odkrywa dzięki literaturze, czym jest więzienie, czyli utrata wolności.
Zamknięcie zaczyna mu uwierać, inaczej spogląda na swoją sytuację, ocenia ją moralnie i być
może zaczyna żałować wyborów z przeszłości, zdaje sobie sprawę z ich nieodwracalności.
5. W jaki sposób bracia Taviani skonstruowali swój film? – dyskusja kierowana
Uczniowie powinni zauważyć kompozycję klamrową: dzieło otwiera i zamyka poruszająca
scena, gdy po przegranej bitwie Brutus szuka śmierci. Prosi o nią swych żołnierzy, ale żaden nie
chce zabić swego szanowanego, szlachetnego dowódcy. W końcu Strato odbiera życie
Brutusowi, który umierając wypowiada znamienne słowa: „Cezarze, teraz możesz odnaleźć
spokój”. Ten pomysł wzmacnia dramaturgię filmu, budząc zaciekawienie widzów, ale nie
tylko… Następująca po nim inwersja czasowa – sześć miesięcy wcześniej – cofa nas do
początków całego przedsięwzięcia, pokazując tym samym, czego dokonali więźniowie w
zaledwie pół roku, jak bardzo się rozwinęli i zmienili.
Bracia Taviani zastosowali dwa kolory taśmy: na czarno-białej zarejestrowali etapy budowania
przedstawienia, a wraz z nim – uzyskiwania przez „aktorów” samoświadomości. Jest to proces
bolesny, co podkreśla surowość obrazu. Poza tym więzienie to miejsce odosobnienia,
wyłączenia z życia, pewnego rodzaju wykluczenia, dlatego kamera spogląda z góry, przez kraty.
Kolorystyczny kontrast jeszcze mocniej podkreśla klaustrofobiczność przestrzeni. Dzięki
czarno-białym zdjęciom udało się też skontrastować prymitywne zachowanie i niechlujny
wygląd aktorów - są zarośnięci, nieogoleni, byle jak ubrani – z wzniosłym tekstem, jakim
przemawiają podczas prób. Kolor towarzyszy premierze: profesjonalna scena, sprzęt, stroje i
rekwizyty stwarzają złudzenie prawdziwej sztuki. Publiczność bije brawo, aktorzy się kłaniają, a
po opadnięciu kurtyny zostają doprowadzeni do cel. Czar pryska.
Operator prowadzi kamerę w sposób, który kojarzy się również z narracją dokumentalną.
„Chodzi przede wszystkim o bliskość z aktorem, filmowanie spomiędzy grupy ludzi, efekt
podglądania i podsłuchiwania. Dochodzi do tego chropowaty montaż. Ruch kamery jest jednak
stabilny, właściwy estetyce filmu fabularnego. Bracia Taviani postawili więc na mieszanie
stylów i gatunków, na psychodramę i improwizację.”
Praca domowa
Jak rozumiesz słowa jednego ze spiskowców, wypowiedziane nad zwłokami Cezara: Ile
przyszłych pokoleń odegra tę wzniosłą/Scenę, w krainach, które się dopiero/Zrodzą, w
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
7
językach, których jeszcze nie ma? Z jakim kulturowym toposem spotykamy się w tej
scenie?
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
8