Pobierz

Cezar musi umrzeć
reż. Paolo TavianiVittorio Taviani
MATERIAŁY DYDAKTYCZNE
DLA NAUCZYCIELI
SPIS TREŚCI
1. Scenariusz lekcji języka polskiego. (str. 2)
Temat: „Od kiedy dowiedziałem się, czym jest sztuka, ta cela stała się dla mnie więzieniem” – o sile
oddziaływania sztuki Szekspira i aktualności jego tragedii „Juliusz Cezar” w filmie Cezar musi umrzeć Vittorio i
Paolo Tavianich.
SCENARIUSZ LEKCJI JĘZYKA POLSKIEGO
Opracowała: Małgorzata Wiśniewska
Temat: „Od kiedy dowiedziałem się, czym jest sztuka, ta cela stała się dla mnie
więzieniem” – o sile oddziaływania sztuki Szekspira i aktualności jego
tragedii „Juliusz Cezar” w filmie Cezar musi umrzeć Vittorio i Paolo
Tavianich.
CELE LEKCJI:
Po lekcji uczeń powinien:
 znać sylwetkę Juliusz Cezara i tematykę tragedii Szekspira „Juliusz Cezar”;
 rozumieć mechanizmy adaptacji teatralno-filmowej dzieła literackiego;
 charakteryzować koncept (pomysł inscenizacyjny) reżyserów, pracę aktorów nad tekstem
oraz poetykę i strukturę filmu;
 dostrzegać oddziaływanie tekstu i wymowy sztuki na aktorów-więźniów;
 rozumieć funkcje sztuki;
 umieć funkcjonalnie korzystać z zasobów Internetu lub innych źródeł wiedzy.
METODY I FORMY PRACY







sporządzanie notatki w domu;
pogadanka nauczyciela;
prezentacja ucznia;
burza mózgów;
dyskusja problemowa;
praca ze słownikiem,
praca z tekstem filmowym;
ŚRODKI DYDAKTYCZNE






film Vittorio i Paolo Tavianich Cezar musi umrzeć Włochy 2012;
William Szekspir, Juliusz Cezar, Kraków 2007;
Allan Bloom, Szekspir i polityka, Kraków 1995;
Słownik pojęć i tekstów kultury, pod redakcją Ewy Szczęsnej, WSiP, Warszawa 2002;
www.imperiumromanum.edu.pl;
recenzje
ze
stron:
www.wyborcza.pl;
www.dwutygodnik.com;
www.rp.pl;
www.filmweb.pl;
 Krzysztof Łapiński, Camorra wystawia Szekspira. O filmie „Cezar musi umrzeć” braci
Taviani „Kultura Liberalna” nr 211 (4/2013) z 22 stycznia 2013 r.
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
2
POJĘCIA KLUCZOWE:




paradokument
adaptacja teatralna
intertekstualność
świadomość tragiczna
CZAS
2 lekcje
PRZEBIEG LEKCJI
1. Kim był Juliusz Cezar? – sprawdzanie pracy domowej
Młodzież miała za zadanie przygotować przed pokazem notatkę o Juliuszu Cezarze, ze
zwróceniem szczególnej uwagi na okoliczności jego śmierci, np.:
Gajusz Juliusz Cezar (12 lipca 100 - 15 marca 44 p.n.e.) Jeden z członków stronnictwa
popularów w Rzymie, które forsowało projekty zmian w państwie. Piastował kolejno urzędy
kwestora, edyla, pretora, konsula i dyktatora. Sławę zdobył dzięki namiestnictwu w Galii.
Pomoc żołnierzy pozwoliła mu na pokonanie opozycji, skupionej wokół senatu i Pompejusza, i
przejęcie władzy w Rzymie. Cezar przeprowadził liczne reformy, mające podnieść państwo z
anarchii i wojen. Został jedynowładcą Rzymu, a Senat stał się instytucją fasadową, ponieważ
przewagę uzyskali w nim jego zwolennicy. W odróżnieniu od poprzedników Cezar nie
mordował ani nie skazywał na banicję swoich przeciwników, głosząc zasadę „łagodności
rządów”. Nie mścił się na swych dawnych przeciwnikach politycznych, cofając nawet konfiskaty
majątków. Mimo to został szybko znienawidzony przez starą arystokrację za okazywanie niemal
całkowitej pogardy dla starych instytucji republikańskich. Po rozgromieniu armii synów
Pompejusza, wrócił do stolicy Imperium jako niekwestionowany władca. 14 lutego 44 roku
p.n.e. Senat obwołał Cezara dyktatorem wieczystym (dictator in perpetuum), najwyższym
kapłanem, imperatorem i „ojcem ojczyzny”. Próbowano go obwołać królem Rzymu, ale Cezar
odmówił, gdyż nadal starał się zachowywać pozory republikańskiej legalności.Wówczas ma
czele opozycji wobec Cezara stanął Gajusz Kasjusz Longinus i Marek Juniusz Brutus. Byli oni
związani wcześniej z obozem Pompejusza, po klęsce pod Farsalos poddali się Cezarowi, nadal
jednak głosili wobec niego swoją niechęć. Cezara ostrzegano przed zamachem na jego życie,
jednak dyktator lekceważył przepowiednie wróżbitów i ostrzeżenia żony, która w dniu, kiedy
zamordowano władcę, miała zły sen. Oto opis zabójstwa: „Na ostatnim posiedzeniu senatu 15
marca 44 roku p.n.e. w dniu id marcowych, Cezar zajął miejsce na złoconym krześle. Podszedł
do niego Tulliusz Cymber, prosząc o łaskę dla wygnanego brata, a za nim zaczęli podchodzić
inni wtajemniczeni. Cezar rozdrażniony tą natarczywością próbował wstać, ale wtedy Cymber
ściągnął mu togę, co miało być umówionym znakiem dla wszystkich do ataku. Pierwszy cios
zadał Publiusz Serwiliusz Kaska, jednak uderzenie było za słabe. Cezar odpłacił się mu ciosem
w ramię, jednak wtedy posypały się na niego, wedle tradycji, 23 ciosy zadane sztyletami.
Ostatni cios, zadany ręką Brutusa, którego Cezar uważał za przyjaciela, okazał się śmiertelny. W
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
3
chwili jego zadawania, Cezar miał wyszeptać: „I ty, Brutusie, przeciw mnie?” (Et tu, Brute,
contra me?). Jak się później okazało Cezar w swym testamencie ustanowił swoim spadkobiercą
Oktawiana, wnuka jego córki, Julii.
2. W jaki sposób Szekspir ukazał sylwetkę Juliusza Cezara w swoim dramacie? – pogadanka
nauczyciela/prezentacja ustna wybranego ucznia
Szekspir skupił się na spisku na życie Cezara, ukazując przy tej okazji nieposkromioną żądzę
władzy, której ulega wybitny wódz i bohater. Szekspir portretuje człowieka samotnego,
nieufnego, zmagającego się z własnymi słabościami, który nie chce utracić swej pozycji, ale też
nie czuje się szczęśliwy. Tragizm dotyczy też drugiej ważnej postaci tragedii, czyli Brutusa.
Namówiony przez Kasjusza, który potrzebuje jego autorytetu i szacunku, jakim cieszy się w
Rzymie, przystępuje do spisku, wiedziony szlachetnymi intencjami – obroną zagrożonych przez
rządy tyrana wartości republiki. Jednak i on ma poważne wątpliwości, które są źródłem
rozterek i dylematów: Cezar jest jego przyjacielem, docenia odwagę i zasługi dyktatora,
jednocześnie widzi ambicje, intrygi i spory pozostałych spiskowców. Jego uczciwość i idealizm
pozostają w opozycji do ich żądzy zemsty i pragnienia władzy. Niejednoznaczną postacią
okazuje się też pozostawiony przy życiu fałszywy sprzymierzeniec - Antoniusz, wypowiadający
nad zwłokami Cezara żałobną przemowę, w której tak naprawdę głosi chwałę zamordowanego
i podważa czyn spiskowców, nazywając ich ironicznie „ludźmi honoru”. To jego oracja i treść
testamentu zamordowanego staną się źródłem zamieszek i ostatecznie – przegranej zabójców.
Przywołanie tematyki i wymowy tragedii Szekspira ułatwi uczniom zrozumienie filmu,
będącego wszak zapisem eksperymentu teatralnego, opartego na sztuce „Juliusz Cezar”.
3. Adaptacja teatralno-filmowa, czyli złożony koncept braci Taviani
Jak narodził się pomysł filmu? – informacja nauczyciela
Wszystko zaczęło się w rzymskiej Rebibbie, więzieniu o zaostrzonym rygorze. Pewnego dnia
któryś z braci Taviani – może Paolo, a może Vittorio – dostał wiadomość, że skazani występują
tam w więziennym teatrze, recytując klasyków. „Jeżeli chcecie jeszcze wzruszyć się w teatrze,
przyjedźcie” – namawiał przez telefon znajomy dziennikarz. Pojechali pełni sceptycyzmu, bo
wiele już widzieli tego typu pomysłów. W końcu obaj to osiemdziesięciolatkowie, całe życie
robiący filmy. Sceptycyzm okazał się jednak przedwczesny. Szybko wrócili do ponurego
więzienia, tym razem, żeby nakręcić film o podobnym więziennym przedstawieniu. Tak powstał
„Cezar musi umrzeć” – pisze Krzysztof Łapiński.
Na czym polega koncept reżyserów? – rozmowa problemowa
Bracia Taviani zaprosili do współpracy zawodowego reżysera, Fabia Cavalli, który otrzymuje
zadanie wystawienia w więzieniu, w ramach warsztatów teatralnych z udziałem więźniów w
charakterze aktorów, tragedii Szekspira (adaptacja teatralna). Ich film jest paradokumentalnym
(czyli inscenizowanym) zapisem tego przedsięwzięcia, opartym na precyzyjnym, choć
niepozbawionym elementów improwizacji aktorów, autorskim scenariuszu. Kamera uczestniczy
w castingu, w próbach, zagląda do cel, na korytarze, na spacerniak, gdzie osadzeni
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
4
przygotowują się do występu. W finale oglądamy fragmenty przedstawienia, z udziałem
publiczności. W obrazie braci Tavianich przenika się więc wielka literatura w postaci tekstu
dramatycznego Szekspira, wypowiadanego zresztą w różnych włoskich dialektach, z żywym
teatrem, z jego magią i siłą, oraz filmem, który z pomocą kamery, koloru i muzyki spaja te różne
kody w jedną całość. Należy podkreślić, że film nie jest wyłącznie rejestracją spektaklu, ale
stanowi autonomiczne dzieło. Podobnie przedstawienie nie jest wierną inscenizacją dramatu –
więźniowie - aktorzy zmieniają tekst, dodając własne komentarze, ponieważ utożsamiają się z
granymi bohaterami.
Wniosek: Cezar musi umrzeć to twórczo przekształcony pierwowzór literacki (zgodnie z
definicją adaptacji), który staje się inspiracją dla stworzenia osobnego dzieła (stąd zmiana
tytułu: z „Juliusz Cezar” na „Cezar musi umrzeć”). Relacje między różnymi kodami i środkami
przekazu budują nową siatkę znaczeń – występuje zjawisko intertekstualności.
W dalszej części lekcji odsłonimy te zależności. Zapytamy: Co ma Szekspir do powiedzenia
współczesnym więźniom? Czym staje się dla nich udział w spektaklu? Jaka jest konstrukcja i
przesłanie włoskiego filmu?
4. Szekspir w więzieniu – dyskusja problemowa (propozycja notatki):
Dlaczego sięgnięto po Szekspira? – burza mózgów i dyskusja
Nikt lepiej od Szekspira nie ukazał mechanizmów władzy i ludzi władzy. Tragedie (np.„Tytus
Andronikus”, „Antoniusz i Kleopatra”, „Koriolan”, „Makbet”, „Hamlet”) oraz kroniki historyczne,
z imionami królów jako tytułami, skupiają się właśnie na problematyce polityki i jej wpływu na
człowieka. Wybór zatem dramatu o spisku i zabójstwie Cezara nie mógł być przypadkowy.
Wszak aktorzy – to mafiosi, płatni zabójcy, przemytnicy, handlarze narkotyków, z wieloletnimi
wyrokami, osadzeni w najcięższym rzymskim więzieniu Rebibbia. To ludzie, którzy rozumieją, o
czym pisał autor tragedii, ponieważ sami znaleźli się w sytuacjach opisanych na kartach jego
dzieł. Przekonujemy się o tym już w trakcie castingu, kiedy kandydaci muszą podać imię,
nazwisko, datę urodzenia, miejsce zamieszkania przed aresztowaniem. I zaimprowizować
scenę: rozpaczy, jak w czasie rozstania z żoną, oraz wściekłości. Przyszli aktorzy są w tych
scenkach bardzo autentyczni, wiarygodni, przekonujący. Wiedzą, czym jest wieloletnia rozłąka,
silne negatywne emocje zaś towarzyszą im od kiedy związali się z podziemiem, wkroczyli na
drogę bezprawia i gwałtu. Jest więc szansa, że podczas odgrywania szekspirowskich scen
otworzą się, ujawnią skrywane uczucia, odkryją prawdę o sobie, może nawet uświadomią
sobie w pełni zło, jakie popełnili. Założeniem i celem warsztatów teatralnych w zakładach
penitencjarnych jest bowiem resocjalizacja więźniów, wywołanie zmian w ich osobowości,
głównie w zakresie postaw, w wyniku czego nie zechcą oni wrócić do działalności przestępczej i
podejmą wysiłki na rzecz readaptacji i reintegracji społecznej.
Co ma Szekspir do powiedzenia współczesnym więźniom i czego dowiadują się oni o sobie
podczas warsztatów? - dyskusja
Kiedy obserwujemy „Cezara”, „Brutusa”, „Kasjusza” i – w finale – „Antoniusza”, widzimy, że
praca nad dramatem i współpraca z innymi „aktorami” umożliwia im konfrontację z własną
przeszłością, a nawet dokonanie rachunku sumienia. „Okazuje się, że Szekspir pomaga im
nazwać to, co sami przeżyli, zanim trafili do więzienia, dostrzec pewne ogólne prawidłowości
ludzkich działań”. Późnorenesansowa tragedia okazuje się czytelna i aktualna („Mam wrażenie,
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
5
że ten Szekspir mieszkał w Neapolu” – konstatuje jeden ze spiskowców), mimo przestarzałego
języka, z którym i tak radzą sobie „aktorzy”, mówiąc po prostu swoimi dialektami czy wręcz –
własnymi słowami, trafniej, ich zdaniem, ujmującymi sedno sprawy („Przybijmy piątkę” zamiast
złożenia przysięgi).Zresztą język dramatu skłania do tych porównań. Cezar to capo, a jego
zabójcy to uomini d’onore – „ludzie honoru”, epitet odnoszony do włoskich mafiosów. Kamera
obserwuje, jak kryminaliści odnajdują w opowieści Szekspira własne historie, ujawniając
jednocześnie silne emocje Żądza władzy, zazdrość, zawiść, pycha, manipulowanie nastrojami
ludu (jak w scenie mowy pogrzebowej), a po zabójstwie – niepewność, udręka, poczucie klęski
i pragnienie śmierci (Brutus).
Przyjaźń, lojalność, szacunek do Cezara, a następnie zdrada i przystąpienie do spisku bolą
szczególnie Brutusa (Salvatore Striano - przemytnik, zwolniony warunkowo przed kilku laty,
kontynuujący na wolności występy na deskach teatrów i w filmie). To jego monologi i
komentarze do sztuki robią na nas największe wrażenie. On żyje tekstem, utożsamia się
głęboko z graną postacią i jej dylematami. Dlaczego? Ponieważ człowiek ten, może właśnie
dzięki Szekspirowi, zaczyna zastanawiać się nad motywami swego postępowania, w słowach z
tragedii znajduje własne myśli i wątpliwości (np. gdy chce zniszczyć ducha Cezara, nie dotykając
jednak jego ciała, a więc wystąpić przeciwko ideom uosabianym przez władcę, a nie – przeciw
niemu jako człowiekowi, którego ceni i szanuje). Rola skrytobójcy staje się więc zwierciadłem,
w którym więzień może zobaczyć i ocenić swoją postawę. A to już początek drogi do zmiany
siebie i swego życia.
Z kolei Cezara, granego przez Giovanni Arcuriego (handlarza narkotyków, powiązanego z
kartelami z Ameryki Łacińskiej) cechuje skupienie, powściągliwość i nieufność wobec
otoczenia, które przenosi też do więziennej rzeczywistości, zarzucając jednemu z partnerów
dwulicowość (porachunki z „Decjuszem”). Jego powaga i szlachetne rysy wskazały na niego
jako odtwórcę monumentalnej postaci historycznej, a doświadczenia wyniesione z warsztatów
pozwoliły na nowo odnaleźć siebie, tym razem w roli autora napisanej w więzieniu książki
„Wolny wewnętrznie”.
Posiwiały Kasjusz (Cosimo Rega) nie przypomina wcale bossa neapolitańskiej camorry. Wyrok
dożywocia pozbawił go buty, arogancji, pewności siebie. Jednocześnie widać u niego pewien
determinizm – to on montuje spisek, wciąga do niego Brutusa i choć na końcu przegrywa,
niczego nie żałuje. Sam odbiera sobie życie. I to on właśnie wypowiada w finale filmu słowa
zawarte w temacie lekcji.
Jak sztuka zmieniła życie niektórych z nich? – ćwiczenie w rozumieniu scen filmowych
Ostatnie kadry informują nas o losach bohaterów artystycznego eksperymentu:
Cosimo Rega napisał w celi książkę „Autobiografia więźnia dożywotniego”.
Zwolniony warunkowo Salvatore Striano został aktorem.
Giovanni Arcuri spisał swoje myśli w utworze „Wolny wewnętrznie”.
Wniosek: sztuka skłoniła do zmiany przyszłości, obudziła refleksję nad swoim dotychczasowym
życiem, pozwoliła zdystansować się do przeszłości i ją przewartościować, po kątem utraconej
wolności.
Dla pozostałych „aktorów” udział w przedsięwzięciu był z pewnością przygodą, urozmaiceniem
monotonii więziennego życia. Ale też czymś więcej – obserwujemy ich żywiołową radość po
spektaklu, kiedy stoją w światłach jupiterów na scenie, oklaskiwani przez publiczność. Po chwili
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
6
skaczą jak dzieci, ściskają się, gratulują sobie sukcesu. Nowe doznania, nieznane dotąd
uczucia…
Bracia Taviani pokazują proces, w trakcie którego „ więźniowie zaczynają zauważać, że dotąd
żyli w świecie zredukowanym do prostych potrzeb, doraźnych zysków i strat (…). Szekspir
odsłania im nowe, nieznane dotąd wymiary człowieczeństwa.”
Jak zinterpretujemy zatem słowa „Kasjusza”: „Od kiedy dowiedziałem się, czym jest sztuka, ta
cela stała się dla mnie więzieniem” – samodzielna interpretacja
Po dwudziestu latach pobytu w Rebibbii (w nie najgorszych warunkach, jak widać w ostatniej
scenie)Cosimo Rega odkrywa dzięki literaturze, czym jest więzienie, czyli utrata wolności.
Zamknięcie zaczyna mu uwierać, inaczej spogląda na swoją sytuację, ocenia ją moralnie i być
może zaczyna żałować wyborów z przeszłości, zdaje sobie sprawę z ich nieodwracalności.
5. W jaki sposób bracia Taviani skonstruowali swój film? – dyskusja kierowana
Uczniowie powinni zauważyć kompozycję klamrową: dzieło otwiera i zamyka poruszająca
scena, gdy po przegranej bitwie Brutus szuka śmierci. Prosi o nią swych żołnierzy, ale żaden nie
chce zabić swego szanowanego, szlachetnego dowódcy. W końcu Strato odbiera życie
Brutusowi, który umierając wypowiada znamienne słowa: „Cezarze, teraz możesz odnaleźć
spokój”. Ten pomysł wzmacnia dramaturgię filmu, budząc zaciekawienie widzów, ale nie tylko…
Następująca po nim inwersja czasowa – sześć miesięcy wcześniej – cofa nas do początków
całego przedsięwzięcia, pokazując tym samym, czego dokonali więźniowie w zaledwie pół roku,
jak bardzo się rozwinęli i zmienili.
Bracia Taviani zastosowali dwa kolory taśmy: na czarno-białej zarejestrowali etapy budowania
przedstawienia, a wraz z nim – uzyskiwania przez „aktorów” samoświadomości. Jest to proces
bolesny, co podkreśla surowość obrazu. Poza tym więzienie to miejsce odosobnienia,
wyłączenia z życia, pewnego rodzaju wykluczenia, dlatego kamera spogląda z góry, przez kraty.
Kolorystyczny kontrast jeszcze mocniej podkreśla klaustrofobiczność przestrzeni. Dzięki czarnobiałym zdjęciom udało się też skontrastować prymitywne zachowanie i niechlujny wygląd
aktorów - są zarośnięci, nieogoleni, byle jak ubrani – z wzniosłym tekstem, jakim przemawiają
podczas prób. Kolor towarzyszy premierze: profesjonalna scena, sprzęt, stroje i rekwizyty
stwarzają złudzenie prawdziwej sztuki. Publiczność bije brawo, aktorzy się kłaniają, a po
opadnięciu kurtyny zostają doprowadzeni do cel. Czar pryska.
Operator prowadzi kamerę w sposób, który kojarzy się również z narracją dokumentalną.
„Chodzi przede wszystkim o bliskość z aktorem, filmowanie spomiędzy grupy ludzi, efekt
podglądania i podsłuchiwania. Dochodzi do tego chropowaty montaż. Ruch kamery jest jednak
stabilny, właściwy estetyce filmu fabularnego. Bracia Taviani postawili więc na mieszanie
stylów i gatunków, na psychodramę i improwizację.”
Praca domowa
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
7
Jak rozumiesz słowa jednego ze spiskowców, wypowiedziane nad zwłokami Cezara: Ile
przyszłych pokoleń odegra tę wzniosłą/Scenę, w krainach, które się dopiero/Zrodzą, w
językach, których jeszcze nie ma? Z jakim kulturowym toposem spotykamy się w tej scenie?
Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty
8