Barbara Pazur Elementy muzyki

Barbara Pazur
Elementy muzyki
Muzyka jest jedną ze sztuk pięknych. Działa ona na naszą psychikę za pomocą dźwięków, które
są uporządkowane według pewnych zasad. Na dzieło muzyczne składa się kilka elementów.
Elementami tymi są:
rytm, melodia, harmonia, dynamika, agogika, barwa dźwięku, artykulacja, budowa formalna.
Rytm muzyczny (gr. rhythmos = miarowy przebieg) – to zorganizowane następstwo dźwięków krótszych i dłuższych, słabych i mocnych, ujętych w ściśle określone schematy, ugrupowania.
Melodia, której wartości czasowe dźwięków nie są zróżnicowane, jest tworem jak gdyby martwym, nie posiadającym jeszcze cech utworu muzycznego. Dopiero zróżnicowanie rytmiczne
nadaje jej tętno życia i określony charakter muzyczny.
Melodia (gr. meloidia = śpiew) – to szereg następujących po sobie dźwięków różnej wysokości, zorganizowany rytmicznie, stanowiący logiczną całość.
Harmonia (gr. harmonia = zgodność kształtów, dźwięków). O harmonii można mówić
z chwilą równoczesnego prowadzenia co najmniej dwóch głosów. Jest to element wynikający
ze współbrzmienia kilku dźwięków i z następstwa tych współbrzmień.
Czynnik harmoniczny może występować w utworze pod dwiema postaciami – jako polifonia,
lub homofonia. Polifonia występuje wtedy, gdy każdy z głosów posiada własną linię melodyczną. Homofonia jest wtedy, gdy wszystkie głosy są podporządkowane jednej melodii. Melodia zwykle znajduje się w głosie górnym, a pozostałe głosy tworzą podparcie harmoniczne,
czyli akompaniament.
Dynamika (gr. dynamis = siła) muzyczna zajmuje się określeniem wszelkich zjawisk związanych z natężeniem siły dźwięków i jego zmianami w utworze muzycznym.
Do oznaczenia siły brzmienia dźwięków służą następujące określenia:
pianissimo (pp)
= bardzo cicho
piano (p)
= cicho
mezzo piano (mp) (wym. meco piano) = prawie cicho
mezzo forte (mf)
= prawie głośno
forte (f)
= głośno
fortissimo (ff)
= bardzo głośno
Stopniowe narastanie lub zmniejszanie natężenia siły dźwięków oznaczamy:
crescendo (cresc.) (wym. kreszendo) = wzmacniając
diminuendo (dim.), decrescendo
= stopniowe przyciszanie dźwięków
Agogika (gr. agoge = prowadzenie, kierowanie) jest wyrazem czasu przeznaczonego na wykonanie utworu, czyli określa tempo i jego zmiany.
Rozróżniamy tempa wolne, umiarkowane oraz szybkie. Określenia są podane w języku włoskim.
Tempa wolne:
largo
= szeroko, bardzo powoli
lento
= powoli, wolno
adagio (wym. adadźio)
= wolno, powoli
Tempa umiarkowane:
andante
= z wolna, ruchem spokojnego kroku
moderato
= umiarkowanie
allegretto
= dość żywo (nieco wolniej niż allegro)
Tempa szybkie
allegro
= prędko, ruchliwie, wesoło
vivo
= żywo
presto
= szybko
Tempo zasadnicze może w ciągu utworu lub jego części ulegać chwilowej zmianie, przyśpieszeniu lub zwolnieniu.
accelerando (wym. aczelerando)
= przyśpieszając
allargando
= rozszerzając, zwalniając
ritenuto (rit.)
= opóźniając, zwalniając, powstrzymując
Powrót do tempa zasadniczego oznaczamy:
tempo primo
= tempo pierwsze (pierwotne)
a tempo
= wrócić do poprzedniego tempa
Określenie rubato oznacza przedłużanie przez wykonawcę niektórych wartości rytmicznych,
a skracanie innych w ten sposób, że w sumie rytm taktu lub frazy zostaje zachowany (wł. rubare = kraść, a więc jednej nucie ukraść, innej oddać).
Barwa dźwięku zależna jest od instrumentu. Ten sam dźwięk zagrany np. na fortepianie,
skrzypcach, klarnecie czy trąbce posiada różny charakter, który określamy jako jego barwę.
Połączeniami brzmień różniących się barwą i wykorzystaniem ich dla celów artystycznych
zajmuje się instrumentacja.
Artykulacja (łac. articulatio = rozczłonkowanie) wskazuje na sposób wydobywania kolejnych dźwięków lub współbrzmień i ich łączenia, nadając przez to wykonywanemu utworowi
właściwy wyraz i charakter.
Najważniejsze rodzaje artykulacji:
Staccato (wym. stakkato, wł. staccare = odrywać) oznacza sposób wykonania polegający na oddzielaniu od siebie poszczególnych dźwieków. Czas trwania dźwięku zostaje skrócony mniej więcej o połowę wartości. W pisowni staccato oznacza się przez umieszczenie
kropki nad lub pod główką nuty (po przeciwnej stronie ogonka)
Legato (wł. legare = wiązać) oznacza ścisłe łączenie z sobą dźwięków tak, aby pomiędzy nimi nie było żadnych przerw. Legato oznacza się w notacji przez połączenie odnośnych nut łukiem lub umieszczenie w odnośnym miejscu słowa legato.
Portato (łac. portare = nosić, przenosić) jast pośrednim rodzajem artykulacji między
legato a staccato. Kolejne dźwięki wykonywane są wyraziście, lecz pomiędzy nimi pozostaje
tylko minimalna pauza.
Tremolo (drżenie, drżąco) jest to rodzaj artykulacji polegający na szybkim powtarzaniu dźwięku tej samej wysokości.
Inne określenia dotyczące sposobu wykonania lub określające charakter utworu:
a cappella (wym. a kapella)
= baz akompaniamentu (np. chór)
giocoso (wym. dźiokozo)
= wesoło
glissando
= prześlizgując się (od dźwięku do dźwięku)
mormorando
= z zamkniętymi ustami, mrucząc (w śpiewie)
scherzando (skercando)
= żartobliwie
sostenuto
= powściągliwie
tutti
= wszyscy
Frazowaniem (gr. phrasis = zwrot) nazywamy wyznaczanie – przez kompozytora lub opracowującego utwór – odcinków dzieła muzycznego tworzących pewne całości wyrazowe; rozgraniczenie tych części wyrazowych odbywa się za pomocą łuku umieszczonego nad (lub
pod) łukami. Frazowaniem nazywamy również wyodrębnianie całości wyrazowych utworu
przez wykonawcę.
Forma muzyczna
Forma muzyczna powstaje ze współdziałania i ścisłego związku konstrukcji melodycznej,
rytmicznej, harmonicznej i innych. Forma łączy je w logiczną, artystyczną całość, ujmując
stosunek mniejszych i większych części, oraz wyznacza zasady, na podstawie których łączą
się one w całość utworu muzycznego.
Podobnie jak z sylab powstają słowa, ze słów zdania, a te dopiero, wyrażając pewną
myśl, stają się materiałem do budowy utworów literackich, tak w muzyce z dźwięków powstaje motyw, który jest najmniejszą cząstką utworu muzycznego. Motyw składa się z dwu
lub więcej dźwięków stanowiących pewną całość. Dwa lub więcej motywów zestawionych
obok siebie tworzy frazę muzyczną. Fraza najczęściej składa się z dwóch taktów. Dwie frazy
tworzą zdanie muzyczne (zwykle cztery takty), wreszcie dwa zdania (poprzednik i następnik)
tworzą okres muzyczny. Okres złożony z dwu zdań tworzy już najmniejszą formę zwaną pieśnią jednoczęściową.
Przez grupowanie okresów powstają większe schematy.
Z dwu okresów (osiem taktów) powstaje tzw. dwuczęściowa mała forma pieśni (A + B).
Trzyczęściowa mała forma pieśni powstaje z trzech okresów: drugi okres jest kontrastujący,
trzeci często bywa powtórzeniem pierwszego.
A (okres) + B (okres lub zdanie) + C (okres) lub
A (okres) + B (okres lub zdanie) – B (okres) (np. Życzenie F. Chopina)
Forma Ronda. Cechą charakterystyczną ronda jest kilkakrotne powtarzanie tematu zasadniczego (A) przeplatanego coraz to innymi kontrastującymi epizodami – kupletami (B, C, D
itd.). Przykładowa budowa ronda: A B A C A B A.
Formy taneczne.
O charakterze utworu decyduje rytmika utworów tanecznych i jest ona często czynnikiem
formotwórczym. Do najczęściej spotykanych form tanecznych w muzyce artystycznej należą
spośród tańców polskich: polonez, mazurek, krakowiak. Charakterystyczne tańce innych narodów: kozak (rosyjski), hopak (ukraiński), kamarinskaja (rosyjski), polka (czeski), czardasz
(węgierski), walc (wywodzi się z ludowego tańca tyrolskiego), bolero (pochodzenia hiszpańskiego), Do grupy utworów nietanecznych, lecz w których rytm odgrywa istotną rolę, należą:
marsz, scherzo, tarantela.
Wariacje – to utwór cykliczny występujący samodzielnie bądź też jako część większej
całości. Składa się z tematu i jego przekształceń, czyli właściwych wariacji. Często jest jeszcze zakończenie – coda. Temat wariacji jest zwykle małą formą pieśni dwuczęściowej. Wariacje są opracowaniem figuracyjnym tematu lub polegają na zmianie taktów, akcentów, rytmiki, zmianach harmonicznych, agogicznych, kolorystycznych lub innych.
Inne większe formy instrumentalne: sonata, symfonia, poemat symfoniczny; wokalne:
motet, madrygał; wokalno-instrumentalne: kantata, msza, oratorium, opera, balet.