Panicz Wojażer - Prace Kulturoznawcze

Acta
Universitatis
Wratislaviensis
No 3649
Ignacy Lubicz Czerwiński
Panicz Wojażer
Prace
Kulturoznawcze XVII
Wrocław 2015
Voyager pour voyager, c’est errer être vagabond; l’instruction qui n’a pas un
but determine n’est rien1.
Rousseau
Do czytelnika
Czy podróże zagraniczne są potrzebne? lub jak winien ów podróżny w swą
drogę wybrać się?, ażeby później swych doświadczeń zdrowiem i kieszenią
nie opłacił?, zdaje się, że o tym wszystkim jeszcze w domu można dowiedzieć
się. Pierwszej prawdy, to jest: pożytków wojażowych, te dziełko w początkowych zaraz rozdziałach ma dowieść, zawiedziony zaś niekiedy pożytek, daje
się najsłuszniej tym tłumaczyć, że ten, co się puścił był w swą podróż, jeszcze
na miejscu nie wiedział, po co to on? i w jakim celu? za granicę wyjeżdża.
Starało się już wprawdzie dotąd wielu sławnych ludzi, jako to: B e r t o l d Anglik, H e i n z m a n n, G i l b e r g [,] R e i c h a r d2 itd. nie mniej apodemika lipska
1 Pełna fraza brzmi: „Voyager pour voyager, cest errer, être vagabond; voyager pour s’instruire
est encore un objet trop vague: l’instruction qui na pas un but déterminé n’est rien”. Zob. J.J. Rousseau, Émile, eu De l’éducation, t. 4, Amsterdam 1762, s. 364. W wydaniu polskim: „Podróżować dla
samej podróży — to słaniać się bez celu, uprawiać włóczęgę! Podróżować, aby się uczyć, to także
coś niejasnego: nauka bez określonego celu i przedmiotu jest niczym” (J.J. Rousseau, Emil, czyli
o wychowaniu, przeł. E. Zieliński, Wrocław 1955, t. 2, s. 365).
2 Prawdopodobnie: „Bertold Anglik” = Leopold Berchtold, „Heinzmann” = Georg Johann
Heinzman, „Gilberg” = Carl G. Gillberg, „Reichard” = Heinrich August Ottokart Reichard. Zob.
Prace Kulturoznawcze 17, 2015
© for this edition by CNS
PraceKultur-17.indb 259
2015-08-28 09:19:40
260
Ignacy Lubicz Czerwiński
z r. 17953, a między polskimi autorami, Józef Szymanowski4 w swych pokazać dziełach, że wszelki do obcych krajów wojaż w celu nauki, nie jest interesem małej wagi oraz że na to trzeba wprzód osobno usposobić swoje serce,
swój charakter, swój rozum i inne początkowe nauki, a dopiero zdolność może
się otworzyć, nad czym to? i gdzie warto? swoje zmysłowe i umysłowe władze zatrzymywać i jakimi to pożytkami? trudy podróżne oraz koszta, mają się
nadgrodzić. A że u nas w tym czasie, wojaże zagraniczne, osobliwie młodym
ludziom, zaczęły się bardzo podobać, a pisemka polskie, ogólne tylko i ulotne
podają na to rady i przestrogi; atoli samo imię wojażu, już jasno zapowiada,
iż to jest plan, któremu stałość silna charakteru, toż wczesne cnoty i nauki, towarzyszyć koniecznie powinny, więc do pomocy tego zamiaru, w niniejszym
dziełku, obszerniejsze myśli, powinny się znaleźć.
Rozdział V (fragmenty)
Jakie to powinien mieć zdolności
i przymioty wojażer?, aby się podróż jego
nie stała daremna
ma się najpierwej od tego zaczynać, aby ów, co chce wojażować, czuł się
być czerstwym i silnym na ciele i zdrowiu, osłabiony bowiem człowiek i delikatny z swej konstytucji, nie może mieć nadziei, ażeby wytrzymał te wszystkie niewygody i przykrości, które zwykły być nieodstępnymi od wojażu [...]. Po wtóre,
aby miał wzrok zdrowy i bystry [...]. Równie i ten nie jest zdolny do wojażu,
komu zbywa na krzepkiej sile umysłu, czyli na uwadze, na rozsądku, na smaku
lub też na przygotowawczych naukach i wiadomościach [...], wojaż bowiem tak
się uważać ma jak czytanie książek, do których im więcej kto przynosi z sobą
nauki i zastanowienia się, tedy tym więcej pożytku otrzymuje. [...]
Jakoż; trzeba najprzód wiedzieć, że pierwszym i najdroższym zamiarem naszych wiadomości być powinno ukształcenie duszy, tak p o w s z e c h n e jako też
i s z c z e g ó l n e, z tych pierwsze; ma powinność kształcić serce nasze, rozum
i smak, drugie zaś usposabiać nas już zwykło do przyszłego pojęcia interesów lub
M. Rygielska, Jakie to posiadać ma cnoty i nauki Przewodnik lub współtowarzysz młodego wojażera według Ignacego Lubicz Czerwińskiego, przypis 8, w niniejszym tomie.
3 F. Posselt, Apodemik oder die Kunst zu reisen. Ein systematischer Versuch zum Gebrauch
jungen Reisenden aus den gebildeten Ständen überhaupt und angehender Gelehrten und Künstler
insbesondere, Leipzig 1795, t. 1–2.
4 J. Szymanowski, Wyprawa na wojaż, [w:] idem, Wierszem i prozą pisma różne, Warszawa
1803, s. 257–277.
Prace Kulturoznawcze 17, 2015
© for this edition by CNS
PraceKultur-17.indb 260
2015-08-28 09:19:40
Panicz Wojażer
261
urzędowania w usłudze publicznej, albo też do kunsztów rozmaitych itd., iżby
później, za nabyciem sprawności, wyuczona zręczność, swoje obowiązki i prace odbywała. A stąd owe wiadomości, które do ukształcenia powszechnego
duszy ściągają się, czyli owa początkowa kultura, tak wiele natychmiast, do
wszelkiego stanu ludzi zwykła być potrzebna, że samo nawet dalsze udoskonalenie serca i umysłu na niej zasadza się. Drugie zaś wiadomości, które szczegółowym wykształceniem nazwaliśmy, a które jeszcze nazwać można n a u k o w ą
p r o f e s j ą [,], właściwie tylko człowieka robią zdatnym, jak się wyżej rzekło,
do swego powołania i stanu. Taki podział wiadomości zrozumiawszy a gdzie
wyższe duszy ukształcenie, w pierwszym celu jest położone, więc na to zaczyna być koniecznie potrzebna wyższa nauka, męską zwana, jako to filozofia;
oraz wyższa religii umiejętność, tudzież, historyczne nauki dziejów krajowych,
naturalnej historii itd. Wszakże drugi rodzaj nauki i co w niej może znaleźć się
rodzajów, zdolny jest wprawdzie także, utwarzać ludzi uczonych i w sztuce
swej biegłych, niemniej mogą one także stawać się zdatne i pożyteczne albo
do tej albo do owej profesji lub urzędu, gdzie p i l n o ś ć, z r ę c z n o ś ć albo wiadomości osobnej sztuki wchodzą; atoli nie mogą one, wcale człowieka całkowicie ukształconym i dokończonym zrobić, gdyż to dziełem zwykło być tych
nauk, które do ukształcenia samej duszy są przeznaczone, jako to: do filozofii
to tylko należy, wyższe poznania duszy, a z niej władze rozumu i roztropność
kształcić, a tak uczyć dobrze myśleć. Do umiejętności to znowu wyższej religijnej należy: serce kształcić i uczyć człowieka, o jego przeznaczeniu, tudzież
uczyć go reguł życia potrzebnych i przyzwoitych. Do historii należy, iżby
z przykładów swych, uczyła go, w czym byli ludzie podług dziejów lepszymi
lub gorszymi? Taka to wiadomość, prowadzi razem do poznania tychże ludzi,
a razem i człowieka zwykła kształcić. Historia na koniec naturalna, byłaby dla
niego gotowym niejako kluczem do obserwacji wszelkich w naturze osobliwości. Otóż są źródła, które wojażera na potem w jego podróży, wspierać mają
i czynić rozsądek jego zdolniejszym, ażeby piękności postrzeżone, żywiej
czuł i na wszystko zdrowe swoje zdanie dawał. Słowem: za pomocą to filozofii, zaczynałby on sądzić o ludziach, jak się z własnych obyczajów wydają, za
pomocą p s y c h o l o g i i, czyli nauki o duszy, i za pomocą dziejów świata i krajowych, nauczywszy się on dawniej, teoretycznego tylko poznania ludzi, teraz
by umiał starać się tego wszystkiego, w praktyce doświadczać, a za pomocą
nareszcie historii naturalnej? uczyłby się widziane za granicą różne produkta
natury i osobliwości kraju, roztrząsać, nad nimi zastanawiać się i z próżną głową onych nie oglądać. [...] Nade wszystko; wojażerowi wypada w stały i niewzruszony charakter uzbroić się, iżby żadną złą nauką błędu nie dał się uwieść
lub też, patrząc na występne przykłady, iżby umiał od nich oczy swe odwracać
i uciekać [...].
Prace Kulturoznawcze 17, 2015
© for this edition by CNS
PraceKultur-17.indb 261
2015-08-28 09:19:40
262
Ignacy Lubicz Czerwiński
Rozdział VI
W jakie to przygotowawcze nauki,
opatrzyć się trzeba przed wojażem
W przeszłym rozdziale mówiło się o fizycznej tylko i moralnej zdolności
i zdatności, o jakie ów młody człowiek starać się ma [...] więc rozważmy tu,
w jakie to inne przygotowawcze nauki? trzeba mu się usposobić. Tych wojażerów
już dawniej, na dwie podzieliliśmy klasy, jako to: że do pierwszej, należy ten,
co ukształcenia właściwie samej duszy szuka, a do drugiej należy ten, co jako
uczony lub artysta, swój t a l e n t, n a u k ę lub k u n s z t usiłuje wyżej wydoskonalić. [...] Obcowanie nawet z ludźmi uczonymi, tej samej profesji, w niczym by
mu także nie stawało się pożyteczne, bo np. co by pomógł wojaż ekonomiście,
który by chciał gospodarstwo obcego kraju zwiedzić, jeśli by wprzód w domu
nie wydoskonalił się w t e o r i i ekonomicznej? czego by się ów lekarz nauczył? gdyby on wszystkich części swej nauki a nawet praktyki wprzód w domu
nie znał.
Drugą przygotowawczą nauką obydwóch klas wojażerów być ma, ażeby
wcześnie tych krajów [,] które zwiedzić chcą, znali położenie geograficzne, tudzież rząd onych polityczny i onego urządzenia. [...] np. kto t e o l o g? powinien
znać całą historię kościelną lub kto żołnierz powinien znać dzieje wojenne itd.,
tak samo o wszystkich uczonych i artystach, ma się rozumieć.
Trzecią nauką przygotowawczą dla obydwóch rodzajów klas, ma być umiejętność dostateczna języka tego narodu, np. f r a n c u s k i e g o, n i e m i e c k i e g o,
a n g i e l s k i e g o itd. do którego się odbywa wojaż. [...] Taką samą potrzebę wiadomości, równie także wymaga wiadomość kursu, wszelkiej monety kruszcowej,
jaka w kraju do wojażu obranym, zwykła być w używaniu [...].
Przydać jeszcze należy do przygotowawczej nauki, sztukę rysunku i wiadomość własnej historii narodowej, to jest: na czym to sława narodu jego mogła się
kiedyś zasadzać? lub zasadza się, jakie są w niej znaczniejsze imiona lub familie,
czym się one zasłużyły?, w jakim rodzaju nauk, tenże jego naród, miał sławnych
pisarzy itd.
Sztuka rysunku mogła by się nieraz wojażerowi przydać na to: ażeby okolice,
widoki lub przedmioty natury i kunsztu, przytomniejsze w pamięci zostawały się,
lecz oraz są niektóre stany i profesje, w których umiejętność rysunku koniecznie
jest potrzebna np. dla badacza natury, dla ekonoma, mechanika, itd. Historii zaś
narodowej wiadomość, potrzebna jest na to, iżby wojażer umiał nawzajem, cudzoziemcom swoją wypłacać się relacją.
Prace Kulturoznawcze 17, 2015
© for this edition by CNS
PraceKultur-17.indb 262
2015-08-28 09:19:40
Panicz Wojażer
263
Rozdział VIII
Jakie to posiadać ma cnoty i nauki
Przewodnik lub współtowarzysz młodego
wojażera
Mówiło się już o tym w rozdziale VI, iż w naszym wieku, ledwie nie wszystka
bogatsza młodzież, usiłuje wiedzieć, ile można najprędzej, P a r y ż, W ł o c h y itd.
inszego podobno nie zakładając w tym celu, jak tyle tylko, iżby tam nauczyła
się na wielkim potem świecie, uczciwie pokazać się, to jest; z nieprzymuszoną
manierą, z grzecznością, z obyczajnością i z tonem dobrego życia, jako też; aby
się nauczyła, sztuki przyjemnej konwersacji. Rozsądni ludzie, przysłuchując się
podobnym powodom do wojażu, nie mogą nie domyślać się, iż ów młody panicz
ma zamysł albo dworszczyznie próżniackiej kiedyś oddać się, lub w nim nadto
wczesna wzmogła się lekkość, aby na powierzchowności, całą swą świetność zakładał. Nie można w prawdzie tego zaprzeczyć, że wydoskonalona grzeczność
i delikatna obyczyność [sic! obyczajność?], mają także wiele wpływu, do udoskonalenia człowieka, atoli rozum ostrzega, iż to nie jest ta dokończona doskonałość,
której ukształcenie winien był sobie człowiek zamierzyć, jako to: nie łączy się ona
z tym powszechnym albo szczególnym przeznaczeniem, jakie życiu i powołaniu
człowieka powinny być właściwe lub jaśniej mówiąc, on to winien będzie kiedyś
sobie na potem, jakiś stan w cywilnym pożyciu za uczciwy miany, koniecznie
obrać, więc otóż jest cel, do którego mu należy wszystkie prace swojej młodości
i swoje udoskonalenie nawet wojażu zwracać. Gdyby go zaś żadna wokacja nie
miała potrzeby zajmować, tedy i wtenczas jeszcze, nie mógłby się on od tych
obowiązków uwalniać, które na niego ludzkość zwykła wkładać, jako to: winien
on przynajmniej starać się oto, ażeby swoje serce, swój rozum, swój smak jak najwięcej wydoskonalił. Aby tedy młodzież owa choć w tym zamiarze była w stanie
pożytecznie wojażować, więc w ów czas, bez przewodnika, nie wolno jej wcale
w obce kraje wybiegać, jaki zaś ma być ów przewodnik, to niższy opis wskazuje,
jako to: ma być on
1sze człowiek najdoskonalszego i doświadczonego charakteru, ma mieć serce
do cnoty i religii wcale przywiązane, rozum jego powinien być czysty, jasny i we
wszystkie wiadomości zbogacony, nadto; ma posiadać grónt [sic!] charakteru,
a z nim ma się łączyć poznanie świata i ludzi, tudzież smak i wyborne obyczaje. Przewodnik ów, jeśli by był tylko uczonym człowiekiem np. w F i l o l o g i i
[,] w m a t e m a t y c e[,] w badaniu natury itd., więc nie byłby on jeszcze wart
nosić imienia przewodnika, jeśli go wyższa mądrość i cnoty osobne nie zalecały. H o m e r musiał to znać dobrze, kiedy młodemu Te l e m a k o w i aż Boginię
mądrości M i n e r w ę pod imieniem M e n t o r a za przewodnika przydał był. Stąd
zaiste wielka nauka, czyli to dla rodziców, opiekunów, którzy przewodnika dla
Prace Kulturoznawcze 17, 2015
© for this edition by CNS
PraceKultur-17.indb 263
2015-08-28 09:19:40
264
Ignacy Lubicz Czerwiński
swych synów i pupilów obierają, odkrywa się, niemniej, jest nauka i dla samych
przewodników, którzy tego obowiązku podejmują się, znaczy zaś ona to: iż ów
przewodnik, winien być razem wolny od tych wszystkich namiętności, które by
wojaż paniczowi szkodliwym zrobiły. Przewodnik sam, opój, szuler, nie potrafiłby zapewne młodego wojażera, od tych wad powściągnąć. Przecież, ani dobry
ani moralny charakter, z wysoką nauką nawet połączony, nie zrobiłby jeszcze
przewodnika całkowicie zdatnym, jeśli by on razem świata i ludzi poznania, jako
też gładkości obyczajów nie posiadał, gdyż wcale; nie byłby on w stanie ani tych
przewidywać niebezpieczeństw, które by młodego jego panicza otaczały, ani by
go umiał przestrzec o tych ludzi, których by się strzec należało, a przy tym; niewiadoma mu grzeczna obyczajność, nie byłaby zdolna młodego jego wojażera,
w świetne towarzystwa zaprowadzać.
2gie Tenże oraz przewodnik, ma być gróntownie [sic!] w tej umiętności albo
kunszcie uczonym, dla których celu z młodzieńcem swym, podróż ma odprawiać,
ma przy tym doskonale znać język tego kraju, do którego wybierają się. Inni rodzice lub opiekuni rozumieją, że lepiej wojażowi swego syna lub pupila dogodzą,
gdy mu miasto światłego przewodnika, raczej tylko bywalca doświadczonego za
towarzysza obiorą, tymczasem ów człowiek, biegłym się tylko w drodze w tym
staje, iż wie, wiele na jakiej stacji zapłacić należy pocztowych pieniędzy, wie,
gdzie są najlepsze gospody lub gdzie są wina najlepsze. Otóż to tylko jest, co
takiej klasy ludzi, zwykło zatrudniać.
3cie Owszem; przewodnik ma być jeszcze taki człowiek, co już doświadczał
podróży i już mniej więcej, krajów zwiedził, ten bowiem co jeszcze nie wie, co
jest droga daleka, wpadać by musiał w tysięczne omyłki a to takie, iż każdy [,] co
tego rodzaju odbył podróż, jeśli by się chciał szczerze przyznać, więc by przyznał,
że za swą naukę drogo płacił. Przy tym, kto już był za granicą, więc mu łatwiej
przychodzi wskazać młodemu Paniczowi, co gdzie jest godnego widzenia? Niemniej; stare znajomości mając, może także łatwiej użyć onych do pożytku swego
młodziana, a tu i czas by się oszczędził, na szukaniu nowych osób. Na koniec,
tenże sam przewodnik, już dawniej znając obyczaje tego kraju, który zwiedzają,
więc tym łatwiej ostrzegałby panicza, jak on w swoim obejściu, ma się zachować.
Nadto;
4te Nie ma także być tenże przewodnik ani zbyt młodym, ani zbyt starym; jako
młody, niewiele by mógł być od panicza swego szanowany, a staremu trud drogi
stawałby się nieznośny.
Do tego; obowiązki takiego przewodnika być powinny takowe: 1sze aby uczył
się poznać panicza swego, oraz aby go wybadywał, z jego temperamentu, głowy i serca ze wszystkimi jego złymi i dobrymi skłonnościami, ale tym końcem,
iżby pierwsze ile możności naprawiał a drugimi na jego dobro zarządzał. 2gie
Ma ustawicznie gadać mu i nauczać, jakich to on? ma się spodziewać pożytków
powszechnych i szczególnych z swego wojażu, jako też ma i to przypominać, ze
Prace Kulturoznawcze 17, 2015
© for this edition by CNS
PraceKultur-17.indb 264
2015-08-28 09:19:40
Panicz Wojażer
265
swej podróży nie powinien na próżno odbywać. Ma 3cie być starannym o zdrowie
panicza swego tak fizyczne jako i moralne, odwracając od niego to wszystko, co
by mu szkodzić mogło, a to sposobem, łagodnym i niebezpieczeństwo mu przekładającym, ma 4te oto wszystko, co widzieli lub słyszeli, za powrotem do stancji,
na nowo swego panicza zapytywać, zdania od niego wymagać i te potwierdzać
lub mu okoliczności i przedmioty widziane, jaśniej tłomaczyć. Na koniec 5te ma
go przyzwyczajać do tego, iżby on codzienny robił krótki wyciąg swych zatrudnień, tak dla wiadomości domu rodziców, jako też; aby ta praca potrzebę uwagi
w młodym człowieku zaostrzała, przymuszając go niejako, iżby na przedmioty
ciekawe, starał się więcej otwierać oczów, po wtóre, iż tu rodzice i opiekuni tymczasem z daleka uważaliby, czyli przewodnik ich dzieci pełni swoje powinności?
Opracowały Małgorzata Rygielska i Grażyna Wilk
Fragmenty uwspółcześnione, oparte na wydaniu: Ignacy Lubicz Czerwiński, Panicz wojażer
czyli Co ón wprzód umieć i wiedzieć powinien, nim w zagranicznych podróżach, dalszego wykształcenia ciała i umysłu swego, szukać zechce, Lwów 1821 (s. III–V, 24–29, 46–52), dostępnym też w wersji elektronicznej http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=174917&from=
publication
Zachowane zostały wyróżnienia autora.
Rękopis znajduje się w Bibliotece Zakładu Ossolińskich we Wrocławiu.
Opis pozycji:
Rodzaj dokumentu: rękopis
tytuł: Czerwiński Ignacy Lubicz, Panicz wojazer, z uwgami i poprawkami austriackiej cenzury
(I poł. XIX w.)
Płyty związane z opisem:
SYGNATURA: DE-16282 [język: polski] Lwowska Naukowa Biblioteka im. W. Stefanyka NAN
Ukrain. Oddział Rękopisów. Zespół 4 (Zbiór rękopisów Biblioteki Baworowskich) Dział I (Inwentarz rękopisów Biblioteki Baworowskich) (sygnatura oryginału: 1408) (liczba skanów 68)
Prace Kulturoznawcze 17, 2015
© for this edition by CNS
PraceKultur-17.indb 265
2015-08-28 09:19:40