XI - przemiany w sztuce sepulkralnej

1
Dariusz Rozmus
Olkusz
Przemiany w żydowskiej sztuce sepulkralnej w ciągu ostatnich
dwóch wieków na wybranych przykładach z cmentarzy z obszaru
pogranicza Śląska i Małopolski.
Niniejszy artykuł jest rezultatem badań, przemyśleń i spostrzeżeń,
które
poczyniono
podczas
zbierania,
opracowania
i
publikowana
materiałów inwentaryzacyjnych z cmentarzy żydowskich. Inwentaryzacje
wykonywał w terenie zespół młodych badaczy działający na początku lat
90. ubiegłego wieku pod bezpośrednim kierownictwem autora. Opiekę
merytoryczną sprawował historyk sztuki prof. dr hab. Jan Samek. W skład
zespołu poza autorem niniejszego artykułu wchodzili: mgr Andrzej Witek,
mgr Marta Rozmus, mgr I. Cieślik. Z ośrodków naukowych takich jak
Uniwersytet Jagielloński i Uniwersytet Warszawski w różnych okresach w
pracach inwentaryzacyjnych udział wzięli dr hab. Leszek Hońdo (UJ) i dr
Anna Michałowska (UW). W latach 90. prace terenowe prowadzono w
ramach
programu „Judaica”, który był włączony w zakres działań
naukowych ówczesnego Międzywydziałowego Instytutu Historii i Kultury
Żydów na Ziemiach Polskich Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wykonano
wtedy
dokumentację
cmentarzy
żydowskich
w
Pilicy,
Sławkowie
i
częściowo w Olkuszu1.
1
W ramach serii Fontium gromadzącej opracowania dotyczące badanego przez nas
obszaru wydano dotychczas trzy książki źródłowe: L Hońdo, D. Rozmus, A. Witek,
Cmentarz Żydowski w Pilicy. Rys historyczny i materiały inwentaryzacyjne, pod red. L.
Hońdo, Kraków 1995; K. Kocjan, A. Michałowska, D. Rozmus, M. Rozmus, A. Witek,
Nowy cmentarz żydowski w Olkuszu, Kraków 2003; M. Cyankiewicz, L. Hońdo, D.
Rozmus, M. Rozmus, W. Starościak, Cmentarze żydowskie w Sławkowie i Dąbrowie
Górniczej,
Kraków
2004.
Sama
idea
pełnych
opracowań
dokumentacyjnych
omawiających problematykę cmentarzy żydowskich powstała w kręgu konserwatorskim,
pomysł opublikowania w formie książki informacji dotyczących materiałów z tychże
cmentarzy żydowskich i tworzenia ich baz danych jest autorstwa piszącego te słowa. Por.
2
Następnie
autor
już
z
własnej
inicjatywy
podjął
prace
inwentaryzacyjne i badawcze, które swoim zasięgiem objęły prawie cały
obszar
Zagłębia
Dąbrowskiego
i
jego
otuliny.
Mowa
tutaj
przede
wszystkim o cmentarzach żydowskich w Będzinie oraz w Dąbrowie
Górniczej (w pracach brali udział m.in. mgr M. Rozmus, dr hab. L. Hońdo,
mgr J. Krajniewski, a także okazjonalnie mgr S. Kokosiński, mgr W.
Skoczek, mgr L. Krudysz) i Czeladzi. Rozpoznano zagadnienia związane z
cmentarzami
w
Żarnowcu
opublikowano
w Spotkaniach
i
Wolbromiu.
z
cmentarzem protestanckim w Pilicy.
Opracowano
również
i
zabytkami zagadnienia związane z
2
też A. K. Link-Lenczowski, Międzywydziałowy Zakład Historii i Kultury Żydów w Polsce
Uniwersytetu Jagiellońskiego: dokonania i perspektywy, [w:] Żydzi i Judaizm we
współczesnych badaniach polskich, red. K. Pilarczyk, Kraków 1997, s. 25 oraz E.
Bergman, Dokumentacja synagog i cmentarzy żydowskich w Polsce, [w:] Żydzi i
Judaizm…, s. 328, por. też K. Pilarczyk, P. Pilarczyk, Komputerowa inwentaryzacja
nagrobków z cmentarzy żydowskich w ramach „Programu Judaica” (Kraków 1989–1992).
Propozycja standardowego opisu, wymogi programowe i sprzętowe, [w:] Studia z dziejów
kultury żydowskiej w Polsce, red. J. Woronczak, t. 2, Cmentarze żydowskie, Wrocław
1995, s. 217–227.
2
Cmentarze będące przedmiotem opracowań i publikacji leżą w obrębie Zagłębia
Dąbrowskiego i na jego pograniczu. Od wielu lat dzięki staraniom J. Cymblera
prowadzone są na tym terenie badania genealogiczne, sporządzana jest również
bibliografia, obejmująca dorobek badaczy polskich, izraelskich i amerykańskich. Jest ona
dostępna na stronach internetowych; por. Jeffrey K. Cymbler & Osnat Ramaty Web Pages
Created by Osnat Ramaty, http://shtetlinks.jewishgen.org/Zaglembie/Zag000.html. Ze
swej strony autor niniejszego opracowania pragnie dodać, że planuje w przyszłości
podjąć starania nad wydaniem inskrypcji i ikonografii ze starego cmentarza żydowskiego
w Olkuszu, a także z cmentarza w Będzinie na Górze Zamkowej. Nie wzięto natomiast jak
dotąd pod uwagę niezwykle ciekawych cmentarzy w Kromołowie i w Sosnowcu. W
przyszłości okaże się, czy będzie można się nimi szczegółowo zająć.
Również większość badań i nadzorów archeologicznych prowadzonych przez
piszącego te słowa od 1989 r. koncentruje się w omawianym rejonie, w miejscowościach:
Olkusz, Witeradów, Dąbrowa Górnicza-Łosień, Bolesław-Hutki, Czeladź, Krzykawka,
Pilica, Ryczów. Dotyczą one zatem wspomnianego wyżej mikroregionu i jego pogranicza.
Badania nad zagadnieniami początków hutnictwa srebra i ołowiu na wspomnianym
3
Podczas tych wszystkich działań badawczych autora zainteresowały
zjawiska natury artystycznej: kolorystyka macew, typy nagrobków,
pochodzenie i znaczenie symboliki nagrobnej. Spostrzeżenia i wnioski
przedstawiono w kilku artykułach (m.in. Ślady polichromii na nagrobkach
żydowskich z obszaru dawnego powiatu olkuskiego3, a także w książce
Cmentarze żydowskie ziemi olkuskiej4). Podsumowaniem badań jest
wydana z małym opóźnieniem wiosną 2006 r. książka pt. De Judeorum
arte sepulclari
5
W tym artykule w skrótowej przedstawimy podstawowe wnioski, do
których
doszedł
piszący
te
słowa.
Ze
względu
na
ograniczenia
objętościowe, które nakłada na piszącego forma artykułu ograniczymy się
tylko do jednego zagadnienia, jaką jest kształt nagrobka a zwłaszcza jego
pionowego elementu, czyli steli nagrobnej. Nie możemy też poruszyć
niezwykle ciekawej tematyki związanej z żydowską symbolika nagrobną.
Skrótowe potraktowanie tego tematu jest jego nieodpowiedzialnym
spłyceniem.
6
obszarze podsumowano m.in. w książce Archeologiczne ślady górnictwa i hutnictwa na
terenie Dąbrowy Górniczej i okolic, red. D. Rozmus, Kraków 2004.
3
D. Rozmus, Ślady polichromii na nagrobkach żydowskich z obszaru dawnego powiatu
olkuskiego, „Ochrona Zabytków” 2000, nr 1, s. 85–92.
4
5
Rozmus, Cmentarze żydowskie ziemi olkuskiej, Kraków 1999, passim.
Rozmus, De Judeorum Arte Sepulcrali - Motywy artystyczne w żydowskiej sztuce
sepulkralnej, Kraków 2005
6
Wybór najważniejszych prac na ten temat : Goldstein M., Dresdner K., Kultura i sztuka
ludu żydowskiego na ziemiach polskich, Lwów 1935 [reprint – Warszawa 1991].
Wischnitzer-Bernstein R., Symbole und Gestalten der Jüdische Kunst, Berlin 1935.
Goodenough E. R ., Jewish Symbols in Greco-Roman period, Oxford 1992. Krajewska M.,
A tribe of stones. Jewish cemeteries in Poland, Warszawa 1993, Krajewska M.,
Cmentarze żydowskie – mowa kamieni, „Znak” 1983, nr 2–3, s. 397–411. , Krajewska
M., Cmentarze żydowskie w Polsce: nagrobki i epitafia, „Polska Sztuka Ludowa” 1989, nr
1–2, s. 27–45. , Krajewska M., Symbolika płaskorzeźb na cmentarzach żydowskich w
Polsce, „Polska Sztuka Ludowa” 1989, nr 1–2, s. 45–60. Rozmus D., Cmentarze
żydowskie ziemi olkuskiej, Kraków 1999, Rozmus D. De Judeorum Arte Sepulcrali Motywy artystyczne w żydowskiej sztuce sepulkralnej, Kraków 2005, Trzciński A.,
4
Osoby zainteresowane odsyłam do wspomnianej powyżej i w
przypisach literatury tym bardziej, że jak sądzi piszący te słowa
zgromadzony
materiał
badawczy
dotyczący
cmentarzy
żydowskich,
szczególnie materiał ikonograficzny, pozwala na syntetyczny opis ważnego
zjawiska
kulturowego,
jakim
jest
niewątpliwie
żydowska
sztuka
sepulkralna przynajmniej w ramach wspomnianego powyżej obszaru.7
Piszący te słowa ma nadzieję, że będzie on podstawą uogólnień, ważnych
dla innych regionów, a także będzie stanowić dokumentację historycznych
już motywów ikonograficznych.
Poszukując uogólnień nie możemy zapominać również o tym, że jak
słusznie zauważył badacz cmentarzy J. Kolbuszewski, „[…] cmentarz
prawie zawsze i prawie wszędzie jest swoistą enklawą konserwatyzmu
kulturowego. Szczególnie widoczne jest to w kulturze żydowskiej”8. Każdy
cmentarz posiada pewne bardziej lub mniej charakterystyczne cechy,
które wyróżniają go spośród innych podobnych obiektów. Cmentarze
żydowskie, poza indywidualnymi rytami świadczącymi o charakterze danej
gminy, posiadają, – co warto jeszcze raz podkreślić – swoiste cechy
wynikające z ich uświęconego religią i tradycją charakteru. Można mówić
nawet o swoistej symbolicznej „przestrzeni cmentarza żydowskiego”9.
Cmentarze
żydowskie
można
badać
tak
jak
każde
inne
cmentarzyska czy to starożytne czy średniowieczne. Podstawową różnicą
Symbole i obrazy. Treści symboliczne przedstawień na nagrobkach żydowskich w Polsce,
Lublin 1997.
7
Omówienie tak szerokiej tematyki wymaga przedstawienia bardzo obszernego materiału
ilustracyjnego, na co w krótkim artykule nie możemy sobie pozwolić. Przykładowo w
książce De Judeorum Arte Sepulcrali zawarto ponad 300 ilustracji w postaci zdjęć i
rysunków.
8
J. Kolbuszewski, Cmentarza pejzaż semiotyczny, „Przegląd Powszechny” 1994, nr 11
(879) s. 220.
9
L. Hońdo, Przestrzeń żydowskiego cmentarza, [w:] Śmierć – przestrzeń – czas –
tożsamość w Europie Środkowej ok. 1900, red. K. Grodziska, J. Purchla, Kraków 2002,
s.195–214.
5
jest niemożność przeprowadzania badań wykopaliskowych. Dlatego też
badania
koncentrują
się
na
zagadnieniach
historycznych
i
paleograficznych. Przedmiotem badań może być nie tylko cmentarz jako
całość, ale też każdy poszczególny pochodzący z niego nagrobek. W tym
wypadku staje się on również przedmiotem zainteresowania historyka
sztuki.
Osobnego
omówienia
wymaga
symbolika
nagrobna.
W
tym
konkretnym przypadku trzeba sięgnąć do tradycji i kultury żydowskiej
odwołując się często do ustaleń takich jak etnologia i religioznawstwo
porównawcze. Jest tym bardziej ważne, że żydowska sztuka sepulkralna
jest
częścią
posiadającej
wielowiekowe
tradycje
żydowskiej
sztuki
obrzędowej.
Przechodząc do zasadniczego tematu naszego artykułu, w którym
skoncentrujemy się poniżej na zjawiskach artystycznych, które możemy
zaobserwować na poszczególnych nagrobkach, czyli macewach.
Materiał zabytkowy, żydowskie nagrobki, czyli macewy, można
zaszeregować na poszczególnych cmentarzach do kilku bądź kilkunastu
podstawowych
typów.
Nagrobki
przyjmujące
formę
Stel
stanowią
większość materiału zabytkowego. Nagrobki nietypowe reprezentują grupę
niewielką w stosunku do całej liczby wziętych pod uwagę macew.
Większość nagrobków nie tylko żydowskich zawiera w sobie cechy,
które można opisywać przy pomocy terminów architektonicznych, czasami
nagrobki określa się jako tzw. „małą architekturę”. Dzieje się też tak dla
tego, że jedną z najbardziej rozpowszechnionych form architektonicznej
dekoracji nagrobka jest motyw portalu (bramy).
W architekturze nagrobka najbardziej widoczna jest tendencja do
wyraźnego wydzielenia i zaakcentowania piętrowego podziału pionowej
płyty
nagrobka,
najprostszych
czyli
typów
steli.
Zaznacza
nagrobków.
się
Można,
ona
już
bowiem
w
przypadku
rozpatrywać
poszczególne elementy i detale nagrobka, ale także całość, którą tworzą
6
pod względem symboliki.
10
Sens spojrzenia całościowego sprowadza się
do wyróżnienia na powierzchni nagrobka dwóch płaszczyzn. Pierwsza z
nich, zwykle dolna, odnosi się do sfery ludzkiej. Znajdują się tu informacje
o zmarłym, fragmenty psalmów czy też teksty o charakterze epitafijnym.
Druga płaszczyzna odnosi się do sfery symbolicznej. Tu umieszczona jest
częstokroć bardzo rozbudowana plastyczna kompozycja symboliczna.
Przedstawiony podział uwypuklony jest przez dodatkowe elementy
na licu przedniej ściany pionowej płyty nagrobka. Najistotniejsza jest tutaj
profilacja płyciny w polu zwieńczenia nagrobka służąca do podkreślenia
płaszczyzny związanej z sacrum. Niebagatelną rolę odgrywała również
barwna dekoracja, której ślady wyraźnie potwierdzają poczynione przez
autora obserwacje.
Tak
jak
wspomniano
powyżej
materiał
zabytkowy
w postaci
nagrobków można przyporządkować do pewnych kategorii określonych
przeze mnie jako typy. Poniżej przedstawimy najważniejsze z nich. W
wymienionych powyżej publikacjach a zwłaszcza De arte judeorum …
przedstawiono szczegółowe opisy form nagrobków tutaj ze względu na
ograniczony charakter artykułu przedstawimy tylko schematy rysunkowe i
skrótowe opisy.
10
Por. Symbole uświęcającego oddzielenia i granicy, [w:] A. Trzciński Symbole i obrazy –
treści symboliczne przedstawień na nagrobkach żydowskich w Polsce, Lublin 1997, s. 25–
50 oraz Oto jest brama, którą wejdą sprawiedliwi, [w:] D. Rozmus, Cmentarze żydowskie
ziemi olkuskiej…, s. 115–133.
7
TYP 1
War iant a
War iant b
War iant c
Stele typu 1 to płyty kamienne w kształcie stojącego pionowo
prostokąta, zamkniętego najczęściej łukiem półkolistym. W obrębie tego
typu stel ich wariantywność przejawia się w różnym stopniu rozbudowania
ornamentacji przedniej ściany macewy. Rozumieć przez to należy cały
zespół efektów artystycznych stosowanych przez kamieniarzy w celu
ozdobienia płaszczyzny płyty zawierającej inskrypcje w języku hebrajskim
(rozmaite warianty żłobionych ramek, bordiur itp.) oraz uwydatnienia
8
dekoracji symbolicznej nagrobka, zwykle w polu jego zwieńczenia. Istotny
jest rodzaj zamknięcia macewy; spotyka się różne warianty łuku: łuk
pełny półkolisty, półkolisty obniżony (wariant A), zbliżony do trójlistnego
ostrego, który można nazwać też podwójnym ostrołukiem (wariant F),
podkowiasty (wariant H), dwuramienny (wariant G), odcinkowy (wariant
B), trójkątny (wariant D), wklęsło-wypukły z uskokiem (wariant I),
zbliżony do „oślego grzbietu” (wariant E) itp. Do tej kategorii należy
również
typ
macewy
prostokątnej
o
ściętych
narożnikach.
Często
występują typy łuków mające charakter mieszany.
Co
najważniejsze,
elementów
w
dekoracyjnych
konstrukcyjnych
typie
z
spotykanych
1
nie
repertuaru
w
obserwujemy
detali
architekturze
zapożyczeń
zdobniczych
(gzymsy,
i
wsporniki,
akroteriony , kolumny, pilastry itp.). Typ 1 jest najczęstszą formą
nagrobka na XIX- i XX-wiecznych cmentarzach żydowskich, i to nie tylko
w badanym regionie. Nagrobki należące do tego typu rozwinęły się w pełni
już w średniowieczu. Najstarsze warianty posiadały zwykle zamknięcie
półkoliste lub trójkątne. Niektóre z łuków pojawiają się dopiero w okresie
nowożytnym i mogą dzięki temu być pewną wskazówką w datacji
zabytków
tego
rodzaju.
Bogactwo
zwieńczeń
skłania
czasami
do
wydzielania dla każdego z nich osobnego typu. Tak postąpił M. Wodziński
opisując stele nagrobne z obszaru Śląska. Dla piszącego te słowa
najistotniejsza jest tendencja do wyraźnego wydzielenia i zaakcentowania
piętrowego
podziału
nagrobka
widocznego
na
licu
pionowej
płyty
nagrobka, czyli steli. Zaznacza się ona już w przypadku najprostszych
typów nagrobków. Wszystkie typy nagrobków wyróżnione w wspomnianej
książce M. Wodzińskiego11 w niniejszym opracowaniu uznano za warianty
typu 1.
11
M. Wodziński, Hebrajskie inskrypcje na Śląsku – XIII–XVIII w., Wrocław 1996, s. 70.
9
TYP 2
War ia nt a
War ia nt b
Wa r ia nt c
War ia nt d
War ia nt e
Podstawową innowacją wyróżniającą typ 2 jest zastosowanie przez
artystów kamieniarzy piętrowego podziału płyty nagrobnej. Można pokusić
się o abstrakcyjny model architektoniczny typu 2. Składa się on z cokołu,
płaszczyzny z inskrypcją oraz przyczółka. Przyczółek oddziela zwykle od
płaszczyzny inskrypcyjnej bardziej lub mniej wydatny listwowy gzyms.
Często
zdarza
płaszczyzną
się
również
przeznaczoną
wydzielenie
na
dekorację
pola na fryz, który
lub
inskrypcję.
bywa
Zmienność
wariantów w obrębie tego typu jest bardzo duża, czego zamieszczone
powyżej cztery przykłady niestety nie oddają.
Nagrobek
zamknięty
jest
różnorodnymi
typami
łuków
(podkowiastym, półkolistym, trójlistnym – wariant D) ujętych w naddatki i
zawiera w polu
zwieńczenia bardzo często oprofilowaną płycinę z
dekoracją symboliczną. Do tego typu zaliczono również wariant E, w
którym
naddatki
nie
zostały
umieszczone
w
naczółku
nagrobka.
Zwieńczenie nagrobka jest w tym wypadku zamknięte wielokrotnie
oprofilowanym łukiem półkolistym lub podkowiastym.
Ten
trzypiętrowy
podział
(cokół,
płaszczyzna
z
inskrypcją,
przyczółek) nie został zachowany we wszystkich przypadkach. Często
brakuje wyraźnego cokołu, zdarza się również, że nie wyodrębniono
wyraźnie gzymsu, który czasami jest tylko sugerowany przez żłobienie.
Typ 2 stanowi drugą pod względem liczebności formę nagrobka na
badanych cmentarzach, posiada on również liczne nawiązania na innych
10
obiektach w Szydłowcu, Warszawie, Krakowie, Starachowicach i wielu
innych miejscowościach12.
TYP 3
Typ 3 występuje dość rzadko, należą do niego nagrobki
zbliżone do typu 1; są one właściwie szczególnym wariantem tego typu.
Wspólną cechą nagrobków typu 3, poza zamknięciem płyty łukiem
podobnym
do
kotarowego,
jest
nieznaczne
wysunięcie
do
przodu
przyczółka. Rozbudowana zostaje również architektura ściany przedniej –
wyodrębnia się wyraźnie płaszczyzna inskrypcyjna, pojawia się lekko
zaznaczony u podstawy steli cokół13. Podstawą wyróżnienia osobnego typu
było w tym wypadku również kryterium chronologiczne: wszystkie
nagrobki zaliczone do typu 3, a występujące na badanych cmentarzach
pochodzą z XX w.
Jeżeli za podstawowe wyróżniki przyjmie się tylko postać i rodzaj
zamknięcia, pomijając wysunięcie do przodu przyczółka, to nagrobki tego
typu można uznać za formy o wielowiekowej tradycji, którą wykształciły w
okresie baroku.
12
M. Krajewska, A. Kamieńska, Czas Kamieni, Warszawa 1982, il. na s. 49, 51, 97.
13
Por. nagrobek nr 80 w katalogu w: L. Hońdo, D. Rozmus, A. Witek, Cmentarz żydowski
w Pilicy – rys historyczny i materiały inwentaryzacyjne, red. L. Hońdo, Kraków 1995.
11
TYP 4
War iant a
War iant b
Do typu 4 należy zaliczyć pionowo ustawione prostokątne nagrobki o
bogato rozbudowanej ornamentyce przedniej ściany. Efekt artystyczny,
który osiągano w innych przypadkach poprzez wykucie zwieńczenia płyty
oraz
ujmujących
płaskorzeźbienie
go
naddatków,
rysunku
uzyskiwano
naśladującego
tutaj
zwieńczenia
poprzez
na
innych
nagrobkach, zwłaszcza na macewach typu 2. Poszukując pierwowzorów
dla tego typu rozwiązań kompozycyjnych można wskazać na materiał
zabytkowy sprzed kilku wieków. Na krakowskim cmentarzu ReMo znajduje
się wiele nagrobków pochodzących z końca XVI i z XVII w., które
posiadają formę prostokątnej płyty. Motyw półkoliście zamkniętej bramy
uzyskano
tu
ozdobionego
poprzez
płaskorzeźbienie
antytetycznymi
przypominającymi
zwieńczenie
łuku
motywami
attyk14.
Na
zamknięcia
roślinnymi
badanych
dodatkowo
i
detalami
cmentarzach
zbliżonym rozwiązaniem jest wariant B typu 4.
14
Por. m.in. nagrobek Kali, córki Mordechaja, z 1592 i nagrobek rabina Mordechaja
Marguliesa z 1616 r. w: L. Hońdo, Stary żydowski cmentarz w Krakowie, Kraków 1999, s.
23 i 84, il. nr 1, nr 17.
12
TYP 5
Stele
należące
narożnikach.
do
Nagrobki
typu
5
posiadają
to
prostokątne
płyty
dwudziestowieczną
o
prostą
ściętych
formę;
podobne można zaobserwować w starszych partiach cmentarzy katolickich
w Austrii (Laakirchen, Atersee i inne). Taki kształt steli nagrobnej bardzo
rzadko występuje w XIX w. Charakteryzuje je lekkie, podobnie jak w typie
3,
wysunięcie
ku
przodowi
górnej
partii
nagrobka
z
elementem
symbolicznym (w przypadku cmentarza w Pilicy jest to gwiazda Dawida).
Rozbudowie ulega również architektura ściany przedniej polegająca na
wyraźnym wyodrębnieniu płaszczyzny inskrypcyjnej, pojawia się lekko
zaznaczony cokół u podstawy steli (por. nagrobek nr 237 z Pilicy)15.
Wymienione cechy zadecydowały o wyróżnieniu osobnego typu dla tej
kategorii zabytków.
TYP 6
15
Por. nr katalogu 237, [w:] L. Hońdo, D. Rozmus, A. Witek, Cmentarz żydowski w
Pilicy…
13
Do typu 6 należą nagrobki posiadające formę aedicul. Wspólną ich
cechą jest forma stojącego prostokąta z wyodrębnionym cokołem oraz
przyczółkiem zamkniętym profilowanym gzymsem o łuku odcinkowym.
Ścianę przednią wypełnia ryty napis hebrajski ujęty w trzony półkolumn.
Przyczółek tego typu
nagrobków jest rozczłonkowany symetrycznie
dwoma listwowymi łukami wspartymi na zbliżonych do kostkowych
głowicach półkolumn i na gzymsowym kroksztynie. Powyżej wzdłuż linii
łuku odcinkowego zwieńczenia biegnie duży ryty napis hebrajski.
Nagrobki należące tego typu posiadają następujące cechy wspólne:
ujęcie
płaszczyzny
kostkowymi
inskrypcyjnej
kapitelami,
podobny
w
półkolumny,
typ
zwieńczone
zamknięcia
przyczółka
quasioraz
umieszczenie w centrum pola zwieńczenia gzymsowego kroksztynu
wspierającego listwowe pałąki oparte w końcach na kapitelach półkolumn.
Wystrój nagrobka cechuje dwudziestowieczny architektoniczny eklektyzm.
14
TYP7
Typ 7 reprezentują nagrobki w formie stojącego prostokąta
z wyodrębnionym czasami cokołem (występuje na nim ryty ornament
meandra
ujmujący
również
ryte
litery
hebrajskie
umieszczone
na
przedniej ściance cokołu). Nagrobek tego typu jest zamknięty łukiem
zbliżonym
do
koszowego
z
wysuniętą
ku
górze
środkową
partią
zwieńczenia zamkniętą łukiem odcinkowym16.
Ścianę przednią wypełnia ryty napis hebrajski w prostokątnej
płycinie zamkniętej na ogół łukiem odcinkowym. Płycinę z inskrypcją
ujmują stylizacje kanelurowanych pilastrów zamkniętych rytymi kółkami
oraz poprzecznymi listwami (w różnej ilości), zwykle na wysokości
zamknięcia płyciny z napisem. Powyżej w polu zwieńczenia w płycinie
mamy płaskorzeźbione przedstawienie symboliczne. Macewy tego typu
często posiadają ślady czarnej farby; niektóre z nich mają również
zachowane horyzontalne partie nagrobka w formie tumb.
Nowsza
literatura
przedmiotu
zalicza
tego
typu
nagrobki
do
secesji17. Należy zaznaczyć, że pochodzą one głównie z lat dwudziestych,
16
Można się zastanawiać, czy nie lepiej byłoby użyć w tym wypadku określenia
„zamknięty łukiem dwuramiennym”. Przyjęto jednak inne rozwiązanie, biorąc pod uwagę
to, że środkowy występ w zwieńczeniu nagrobka jest zbyt wysoki i zamknięty łukiem.
17
K. Domański, Secesja na Kierkowie, „Ochrona Zabytków” 1993, nr 1, s. 80–85. Genezy
żłobkowanych pilastrów można doszukiwać się już w renesansowych rozwiązaniach
architektonicznych z Toskanii, por. H. i S. Kozakiewiczowie, Renesans w Polsce,
Warszawa 1976, s. 39. Nie brak i starszych analogii, np. żłobkowane pilastry w XIwiecznej katedrze w Autun.
15
a przede wszystkim trzydziestych XX w. Jeden z najstarszych nagrobków
tego typu (Sławków) nosi datę śmierci 1921.
TYP 8
Nagrobek typu 8 w ogólnym zarysie to nagrobek w formie
pionowego
prostokąta
zamkniętego
dwuspadowo,
z
wyodrębnionym
czasami niewielkim cokołem. Partia środkowa steli ujęta jest w wąskie,
niższe i cofnięte w stosunku do ściany przedniej nagrobka, części boczne,
czasami zamknięte ukośnie w formie esowatych spływów. Ścianę przednią
wypełnia ryty napis hebrajski. Podobne formy nagrobków spotkać można
na
chrześcijańskich18.
cmentarzach
Jest
to
forma
typowo
dwudziestowieczna.
TYP 9
Wa r iant a
War iant b
Typ 9 stanowi ciekawą odmianę macewy o
tradycyjnym prostokątnym kształcie. Niezwykle bogata płaskorzeźbiona
ornamentyka uzasadnia wyróżnienie dla takich nagrobków osobnego typu.
Występuje
18
on
w
dwóch
wariantach:
płyty
prostokątnej
lub
płyty
R. Reinfuss, Ludowa rzeźba kamienna w Polsce, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–
Łódź 1989, s. 153, il. 40.
16
zamkniętej
półkoliście.
Dominującym
elementem
ściany
przedniej
nagrobka jest płaskorzeźbione przedstawienie drzewa (dębu) z wyraźnie
wymodelowanymi korzeniami i pniem będącym bokiem nagrobka. Pole
zwieńczenia w górnej partii nagrobka wypełnia płaskorzeźbiona korona
drzewa. Częstym motywem zdobniczym jest przysiadający na niej paw lub
fantastyczny, bogato ubarwiony ptak z odległej, najpewniej nieziemskiej
krainy. Dodatkowym elementem plastycznym może być wypukła uszata
płyta z inskrypcją hebrajską zawieszona na konarze drzewa. W dolnej
partii nagrobka często występują płaskorzeźbione przedstawienia kwiatów
lub
odradzających
się
pędów
drzewa
oraz
nawiązania
do
muru
wykonanego z nieociosanych kamieni. „Fugi” pomiędzy kamieniami są
głęboko
wycięte. Macewy
tego typu były polichromowane. Rzeźba
zdecydowanie przeważa tu nad stylizacją elementów architektonicznych.
Udało się zaobserwować tylko kilka podobnych nagrobków na
cmentarzach chrześcijańskich (m.in. we Włoszczowej, gdzie nagrobek
wmurowany jest w jedną ze ścian kościoła cmentarnego), nigdy jednak
nie były one identyczne19. W Małopolsce najbliżej położonym cmentarzem
żydowskim, na którym można obserwować warianty tego typu nagrobków
jest cmentarz przy ul. Miodowej w Krakowie20.
Nagrobki tego typu nawiązują do bogatych rzeźbiarskich kompozycji,
w których motyw roślinny nie jest sprowadzony tylko do płaskorzeźbionej
lub rytej wici roślinnej rozwijającej się w ozdobne bordiury przechodzące
w kwiatowo-roślinne kompozycje w polu zwieńczenia nagrobka, ale
zdecydowanie podkreśla i rozbudowuje detal pełnej łodygi roślinnego
pnącza. Przerodziły się one w pełne plastyczne kompozycje rzeźbiarskie
19
Na cmentarzu żydowskim w Jungholtz w Niemczech występują podobne formy
nagrobków z końca XIX w. Jest to jednak zbyt daleko od cmentarza w Sławkowie, by
można mówić o jakichś ewentualnych wpływach; por. P. Assall, Juden im Elsass, Moos
1984, s. 53–54
20
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce – Miasto Kraków, t. 4, cz. 6, Kazimierz i Stradom,
Judaica. Bóżnice, Budowle Publiczne i Cmentarze, red. I. Rejduch-Samkowa i J. Samek,
Warszawa 1995. fig. 334, opis na s. 79
17
całych partii nagrobka, jakie powstawały już w XVI w. Przykładem może
być krakowski nagrobek wspomnianego wcześniej Mosze Isserlesa, który
swoją
osteczną
formę
osiągnął
dopiero
w
XVIII
w.
TYP 10
War iant a
War iant b
Typ 10 występuje na wszystkich badanych cmentarzach. Nagrobki do
niego należące mają kształt stojących prostokątów z wyodrębnionym
niewielkim
cokołem
z
rytymi
literami
hebrajskimi
na licu
oraz
z
przyczółkiem ponad szerokim wypukłym gzymsem ozdobionym rytą ramką
z kółkiem na osi. Przyczółek bywa zamknięty łukiem kotarowym bądź
półkolistym, bądź też wklęsło-wypukłym; zdarzają się także zamknięcia
dwuspadowe.
Ścianę
przednią
wypełnia
ryty
napis
hebrajski
w
prostokątnej płycinie ujętej zwykle pomiędzy stylizacje żłobkowanych
pilastrów, często zamkniętych poprzecznym boniowaniem. Według K.
Domańskiego również te nagrobki są secesyjne21.
21
K. Domański, op. cit., il. w tekście.
18
TYP 11
Typ 11 reprezentują nagrobki w postaci stojącego prostokąta,
zwykle
z
nieznacznie
wyodrębnionym
cokołem
oraz
przyczółkiem
zamkniętym dwuspadowo. Zwieńczenie przyczółka ujmują ćwierćkoliste
naddatki. Ścianę przednią wypełnia ryty napis hebrajski w prostokątnej
płycinie, którą ujmują zwykle stylizacje kanelurowanych pilastrów. W
przyczółku w oprofilowanej płycinie znajduje się dekoracja symboliczna.
Czasami do pionowej partii nagrobków tego typu dostawiane były
betonowe tumby pozbawione cech artystycznych.
Nagrobki należące do typu 11 reprezentują eklektyczne połączenie
różnych form artystycznego wyrazu, przy czym dominuje tutaj estetyka
dwudziestowieczna. Wykazują też pewne podobieństwo do nagrobków
tradycyjnych, zwłaszcza typu 2. Jednocześnie daje się tutaj zauważyć
typowo dwudziestowieczne, ale jednak silnie klasycyzujące opracowanie
detalu. Nagrobki tego typu nie są kopiami nagrobków antycznych.
Elementy klasycyzujące są mimo wszystko bardzo uproszczone.
19
TYP 12
War iant a
War iant b
Na cmentarzu w Czeladzi można zaobserwować próbę odtworzenia w
manierze dwudziestowiecznej antycznej greckiej steli. Nagrobki takie
zaliczymy do typu 12. Posiadają one formę zbliżoną do typu 11 i 2.
Wyraźnie widać w tym przypadku próbę odtworzenia motywu bramyportalu. Naddatki ujmujące zamknięcie macewy mają wyraźną formę
bogato zdobionych półpalmetowych akroterionów22.
Akroteriony
posiadały
pierwotnie
funkcję
apotropaiczną.
W
starożytnej Grecji przybierały czasami postać gryfów, czyli strażników
obszaru sacrum. Jedna z największych, ponad 4-metrowa stela nagrobna
(zrekonstruowana z wielu kawałków odnalezionych w różnych muzeach)
zwieńczona była wyobrażeniem lwiokształtnego gryfa23. Wątpić jednak
należy, czy ta pierwotna ochronna funkcja akroterionów, która zanika
również w Grecji, mogła przetrwać w sensie zrozumiałej symboliki tego
detalu na cmentarzach żydowskich.
Bogato
zdobiony
jest
również
szczyt
zwieńczenia
nagrobka.
Przyjmuje on formę zbliżoną do kapitelu, na którym znajduje się podstawa
pod pełną rzeźbę (np. wazon). W wariancie B w płaszczyznę inskrypcyjną
na licu macewy wpisana została stylizacja gotyckiego okna. Inskrypcja
hebrajska znajduje się w płycinie ujętej przez zarys ościeży obramowania
22
Przypominają często palmetowe i półpalmetowe antefiksy.
23
M. L. Bernhard, Sztuka grecka – archaiczna, Warszawa 1989, s. 527–528.
20
okna, a nawet próbę nawiązania do maswerku. W eklektyczny sposób
połączono motywy greckie i gotyckie. Podobne formy pojawiają się też na
katolickich cmentarzach regionu. Zbliżone do tego typu nagrobki możemy
oglądać m.in. na krakowskim żydowskim cmentarzu przy ul. Miodowej.
TYP 13
Nagrobki należące do typu 13 posiadają podzieloną na dwie
płaszczyzny ścianę przednią macewy. Naczółek oddzielony jest stylizacją
gzymsu.
Zwieńcza
go
zamknięcie
w
formie
esowatych
spływów
stykających się zbliżonymi do wolutowych zakończeniami, uzupełnionych u
szczytu w niewielki domykający kompozycje łuk półkolisty. Jest to dość
rzadka postać nagrobka w swojej formie nawiązującego do barokowego
stylu. Podobne formy, pochodzące z XVII i XVIII w., były znane w rejonie
Olkusza. Przynajmniej jeden taki nagrobek przetrwał do początku lat 90 tych
ubiegłego
wieku
na
starym,
obecnie
całkowicie
zniszczonym
cmentarzu żydowskim w Olkuszu24.
24
Jego fotografia znajduje się w książce D. Rozmus, Cmentarze żydowskie…, s. 26, il. 6.
21
TYP 14
Typ 14 reprezentują nagrobki posiadające formę dużych stojących
prostokątów
zamkniętych
masywnym,
różnie
ukształtowanym
zamknięciem, nierzadko lekko wystającym w stosunku do lica macewy.
Płaszczyznę inskrypcyjną ujmują stylizacje pilastrów. Nagrobki tego typu
często nie posiadają żadnego reliefu symbolicznego. Materiał użyty do ich
wykonania to zwykle lastriko. To typowo XX-wieczna forma nagrobka
rozprzestrzeniająca się w latach 30. XX stulecia.
Osobną grupę nagrobków stanowią takie, do których podobne
można częściej znaleźć na cmentarzach chrześcijańskich.
Ciekawy kształt posiadają pomniki w formie rzeźbionych pni drzew z
plastycznie wymodelowanymi sękami. Fakt, że podobne można spotkać na
cmentarzach chrześcijańskich, nie musi w tym wypadku oznaczać, iż ten
wzór został stamtąd zapożyczony. Drzewo jest częstym i istotnym
symbolem
w
żydowskiej
sztuce
sepulkralnej.
Ponieważ
na
wielu
nekropoliach powtarzają się macewy z motywem pnia drzewa jako
dominującym
elementem
występujące typy.
ich
formy,
wyróżniono
trzy
najczęściej
22
TYP15
Do
typu
15
zaliczono
nagrobki
w
formie
plastycznie
wymodelowanego pnia drzewa z obciętymi gałęziami. W dolnej partii pnia
często wyobrażano żyjące ulistnione pędy. Nagrobki ustawiano na
betonowej wylewce, która stanowiła element stabilizujący. Na przedniej
ścianie pnia znajduje się zwykle tablica na inskrypcję. Nagrobki podobne
do reprezentujących typ 15
można oglądać m.in. na krakowskim
cmentarzu żydowskim przy ul. Miodowej.
Typ 16
Nagrobki reprezentujące typ 16 mają formę plastycznie
wymodelowanego pnia drzewa z obciętymi gałęziami. Jest on ustawiony
na cokole, na którym znajduje się tablica z płaszczyzną inskrypcyjną. Tego
typu nagrobki można oglądać m.in. na krakowskim cmentarzu przy ul.
Miodowej. W regionie olkuskim podobne występują na cmentarzach
chrześcijańskich; posiadają one zwieńczenie w postaci krzyża (np. na
cmentarzu w Pilicy).
23
TYP 17
Nagrobki
w
formie
plastycznie
wymodelowanego
złamanego pnia drzewa z obciętymi gałęziami tworzą typ 17. Pień
ustawiony jest na cokole, na którym znajduje się zwykle tablica z
płaszczyzną inskrypcyjną.
Przykłady tego typu nagrobków możemy znaleźć na krakowskim
cmentarzu przy ul. Miodowej. Historyk, M. Bałaban, przekazuje informację
o nagrobku w postaci zrąbanego drzewa z umieszczonym na nim
napisem25. Autor nie datuje nagrobka, można tylko przypuszczać, że
pochodzi
z
okresu
przedrozbiorowego.
Grób
bohatera
powstania
styczniowego, pułkownika Francesco Nullo, na starym cmentarzu w
Olkuszu również jest wariantem tego typu kompozycji.
Kolejną grupę nagrobków trudno powiązać z jakąś jedną tradycją
stylistyczną. Jednakże w różnych wariantach można je spotkać na
cmentarzach chrześcijańskich. Forma obelisku jest szczególnie widoczna
na cmentarzach protestanckich na Śląsku.
25
Por. M. Bałaban, Życie prywatne Żydów w dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Żydzi w
Polsce Odrodzonej, red. I. Schiper, A. Tartakower, A. Haftka, Warszawa 1935, s. 373.
24
TYP 18
Nagrobki typu 18 mają formę prostokątnych płyt zamkniętych
rozciągniętym trójliściem. Występują w Czeladzi i wykonano je w XXwiecznej manierze, co zadecydowało o wyróżnieniu dla nich osobnego
typu. Środkowy półliść ma w swoim polu kompozycyjnym gwiazdę
Dawida. I tutaj można odnaleźć pierwowzory kompozycyjne sprzed wielu
wieków.
Prawie
identyczne
rozwiązanie
zastosowano
w
przypadku
nagrobka Zysli, córki Menachema Mendla, pochodzącego z 1752 r.,
znajdującego się na cmentarzu ReMo w Krakowie26. Jest on zdobiony
bardzo
oszczędnie;
w
zasadzie
efekt
artystyczny
stanowi
tylko
rozplanowanie rytego w szerokich żłobkach tekstu hebrajskiej inskrypcji.
Nagrobki w takiej formie tylko z rzadka pojawiają się na cmentarzach
chrześcijańskich.
26
L. Hońdo, Stary żydowski…, s. 74, il. nr 17.
25
TYP 19
W przypadku nagrobków zakwalifikowanych do typu 19
zwieńczenie trójlistne zostało dodatkowo rozbudowane poprzez przejścia
bocznych spływów zamknięcia nagrobka w elementy łuku wklęsłowypukłego. Naczółek nagrobka jest oddzielony od jego ściany przedniej
zwykle niewielkim listwowym gzymsem. W polu zwieńczenia nagrobka
znajduje się na ogół płaskorzeźbiona kompozycja symboliczna. Efekt
został spotęgowany poprzez rozbudowanie zamknięcia poszczególnych
partii zwieńczenia nagrobka.
TYP 20
Forma obelisku (typ 20) nie należy do często spotykanych na
badanych cmentarzach. Nagrobki tego typu występują w Czeladzi, na
pewno formę obelisku posiada tylko jeden nagrobek pochodzący z
cmentarza olkuskiego (nagrobek nr 110)27. Odpowiadające typowi 20
nagrobki spotyka się m.in. na krakowskim cmentarzu żydowskim przy ul.
27
K. Kocjan, A. Michałowska, D. Rozmus, M. Rozmus, A. Witek, Nowy cmentarz żydowski
w Olkuszu, Kraków 2003, s. 129 oraz wybór fotografii nr 110.
26
Miodowej, często zaś na cmentarzach żydowskich na Śląsku. Można
również znaleźć podobne na cmentarzach katolickich i protestanckich.
TYP 21
Do typu 21 zaliczono macewy w formie stojącego prostokąta z
wyodrębnionym cokołem. W wariancie z cmentarza w Pilicy jest on
dwustopniowy. Do pionowej przedniej ściany płyty nagrobnej mającej
formę kolebki z umieszczonym na niej tekstem inskrypcji lub posiadającej
głęboką płycinę z tablicą inskrypcyjną przylega pionowo ustawiona
walcowata tumba. Nagrobki w tej formie w dwóch odmianach występują
na cmentarzu w Pilicy i w Czeladzi. Pilicki nagrobek pochodzi z początku
1939 r.28 Fragment kolebkowato ukształtowanej steli odnalezionej na
cmentarzu w Olkuszu wskazuje na prawdopodobieństwo wystąpienia tego
typu nagrobka i na tym cmentarzu.
TYP 22
Nagrobki należące do 22 typu naśladują
skrzyniowe sarkofagi. Po bokach widać płaskorzeźbione wyobrażenia
28
L. Hońdo, D. Rozmus, A. Witek, Cmentarz żydowski w Pilicy…, il. nagrobka Frymety
Perli Michalewiczowej, nr inw. 293.
27
metalowych okrągłych uchwytów. Formy zaobserwowane na badanych
cmentarzach wykonano w większości przypadków z betonu. W wielu
starszych
opracowaniach
nagrobki
tego
typu
łączono
z
tradycją
sefardyjskiego odłamu Żydów. Dziś można z całą pewnością stwierdzić, iż
pierwowzorów sarkofagowych nagrobków należy szukać w starożytności.
W
czasach
nowożytnych
znanym
i
słynnym
w
społeczności
żydowskiej cmentarzem i jednocześnie miejscem pielgrzymek był stary
cmentarz żydowski w Krakowie, cmentarz Remu (ReMo) – od nazwiska
znanego krakowskiego rabina i uczonego Mosze Isserlesa. Można tam
zobaczyć całe kwatery XVII- i XVIII-wiecznych nagrobków skrzyniowych
zbliżonych
formą
do
sarkofagów
czy
tumb29.
Częstym
motywem
zdobniczym ich ścian są płaskorzeźbione kwiatowe rozetki. Podobne
pojawiają się na zniszczonych tumbach z cmentarza w Sławkowie. Warto
przy okazji przyjrzeć się kwiatowym rozetom zdobiącym tego typu
zabytki. Rzadko ilość płatków jest przypadkowa, zwykle jest ich sześć,
czyli tyle, ile ramion ma gwiazda Dawida.
Dużą grupę, aczkolwiek nigdzie niedominującą, stanowią nagrobki
„lastrykowe”, które trudno zaklasyfikować do poszczególnych typów;
zwykle poza modelunkiem architektonicznym bryły nie posiadają żadnych
elementów upiększających. Występuje też nieliczna grupa nagrobków,
które wymykają się wszelkim próbom klasyfikacji.
Sztuka nagrobna XIX- i XX-wieczna na omawianych cmentarzach to
dwa odrębne światy. Porównując standardowy nagrobek z XIX w. z
analogicznym pochodzącym z wieku XX łatwo można dostrzec, że dzieli je
bardzo wiele. Różnice najbardziej widać w sferze wypowiedzi artystycznej.
Dekoracje nagrobków są zupełnie odmienne. Podstawową różnicą między
nagrobkami z połowy XIX w. a nagrobkami z pierwszej połowy XX w. jest
odmienna forma steli. Widoczna jest wyraźnie ewolucja formy samego
nagrobka
od
kamiennej
steli
zamkniętej
różnorodnymi
formami
łukowatych zwieńczeń w kierunku skrótu architektonicznego fasady
29
Katalog zabytków sztuki…, il. nr 148, 149.
28
budowli, który zawiera się w płaskorzeźbionym modelunku lica płyty
nagrobnej. Można przyjąć, że w XX w. następuje redukcja typowych dla
XIX w. elementów zdobniczych na obramowaniu boków nagrobka i w jego
zwieńczeniu. Znana od starożytności forma nagrobka, którą jest bramaportal, staje się na początku XX w. tak powszechna jak nigdy dotąd. W
związku z tym częściej można również spotkać przedstawienia kolumn i
pilastrów ujmujących płaszczyznę z inskrypcja hebrajską. Reliefy kolumn i
bordiur
w
istocie
zastępujące
kolumny
są
niezwykle
różnorodne,
rzeźbiarze łączyli w nich przeróżne style i porządki. Zanika niezwykle
oryginalna i w wielu przypadkach niepowtarzalna płaskorzeźba w polu
zwieńcznie steli nagrobnej. Niestety nie da sie tego przedstawić bez
odwołania się do przykładów przedstawionych na rysunkach i fotografiach.
Dlatego też wszystkich zainteresowanych tym zjawiskiem odsyłamy do
wspomnianych powyżej bogato ilustrowanych publikacji zwłaszcza De
Judeorum Arte ...... . Niepowtarzalnośc „ludowy“ ryt przedstawień XIX –
wiecznych zostaje zastąpiony powtarzanym aż do znudzenia szablonem.
Arcydzieła
nieprofesjonalnego
rękodzieła
kamieniarskiego
takie
jak
przedstawione poniżej przyklady XIX – wiecznych nagrobków z Bedzina
zastępuje
masowa
produkcja.
29
Koncentrując się tylko na formie pionowego elementu nagrobka
(czesto jedynego) czyli steli możemy zauważyć, że charakterystyczne dla
XIX wieku warianty stel typu I i II ustepują liczebnością wszystkim
kolejnym wymienionym i przedstawionym na schematach powyżej.
Przeżywaja sie one co prawda również w XX wieku ale charakteryzuje je
redukcja bogactwa zdobnictwa symbolicznego. Podsumowując, można
zauważyć że bogactwo nieprofesjonalnej sztuki kamieniarskiej zanika.
Jedyną rekompensatą jest wzrost ilości form nagrobków. Pojawiają sie
typy całkowicie nieznane wcześniej w tym regionie (typ 3, 5, 6, 7, 8, 9,10,
11, 12, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21).
30
Redukcji podlegają reliefy symboliczne w polu zamknięcia nagrobka.
Tak wspaniałe przedstawienia jak te, które nazwano „koszami obfitości”
otoczonymi całym typowym dla sztuki żydowskiej bestiariuszem, w ogóle
zanikają.
Por. rysunek poniżej nagrobek z Będzina nr 166 XIX wiek.
Tradycyjne sceny adoracji centralnego motywu wywodzące się z
klasycznego tematu plastycznego, jakim jest adoracja różnych form
Drzewa Życia, stają się coraz rzadsze i występują już tylko jako
reminiscencje przedstawień motywów heraldycznych.
Poniżej przedstawienie lwów w scenie adoracji nagrobek z Będzina
nr 197 z roku 1873
31
Sztuka
kamieniarska
zanika.
Na
XIX-wiecznym
cmentarzu
będzińskim spotkać można wspaniałe przykłady nieprofesjonalnej sztuki
kamieniarskiej, XX-wieczni kamieniarze, twórcy nagrobków z cmentarzy w
Olkuszu, Sławkowie i Czeladzi, to już tylko rzemieślnicy nastawieni na
masową produkcję. Znamy kilku z nich. Wszyscy oni byli Żydami. Oznacza
to, że w rejonie Olkusza w czasach bliższych współczesności nagrobki
wytwarzały miejscowe żydowskie warsztaty.
Nazwiska wytwórców – Josil Kisner, M. Lentczner (Lentszner), Sz.
Rotter, Chaskel – pojawiają się i czasami powtarzają na nagrobkach z
Olkusza i Sławkowa30. Nagrobki w Olkuszu (nr inwentaryzacyjny 122 i
158) sygnowane są: M. Lentczer (Lentszner); podane jest również miasto
(Wolbrom),
w
którym
zostały
one
wykonane31.
Na
kilku
innych
nagrobkach występuje Będzin (zapisany – „Bendin”). Na przedstawionym
już w opracowaniu dotyczącym cmentarza olkuskiego nagrobku (nr
inwentaryzacyjny 178) zapisano ją obok następujących danych: „Kisner,
Alter Mark 9”. Z kolei na nagrobku nr 45, wspominanym w tej samej
publikacji, umieszczono napis: „Josil Kisner, Będzin Alter Mark 9”32. Słowu
„Bendin” (Będzin) towarzyszy czasami określenie „Podwale”, co może
wskazywać na nazwę ulicy. W jednym ze znanych przypadków z Olkusza
słowu „Będzin” towarzyszy nazwisko Chaskel i cyfra 9 (nagrobek nr inw.
70)
oraz
najprawdopodobniej
nazwa
ulicy
Malawska
(Molowska,
33
Molawska) 56 . W kolejnym przypadku, znanym z Olkusza (nr inw. 137),
na nagrobku umieszczono sygnaturę „Sz. Roter, Będzin, Tszeladzki 17”
30
Por. katalog nagrobków i inskrypcji w: Cmentarze żydowskie w Sławkowie i Dąbrowie
Górniczej, red. L. Hońdo i D. Rozmus, Kraków 2004.
31
K. Kocjan, A. Michałowska, D. Rozmus, M. Rozmus, A. Witek, Nowy cmentarz
żydowski…, s. 140 i 170.
32
Ibidem, s. 184.
33
Ibidem, s. 94.
32
(chodzi zapewne o ulicę Czeladzką)34. Nazwiskiem Rotter sygnowany jest
też jeden z nagrobków z cmentarza w Pilicy (nr katalogu 27)35.
W poczynaniach twórczych współczesnych kamieniarzy zaznaczają
się jednak pewne tendencje, które można by określić jako chęć ucieczki
przed monotonią i unifikacją nagrobków. Przykładem tego jest rozwój
różnorodności form nagrobków. Nagrobki typu 9 są w dużej mierze
przedstawieniami
rzeźbiarskimi.
Co
ciekawe,
polichromia,
jak
przypuszczamy, ma tu głębszy sens, odwołuje się do symbolicznego
znaczenia
kolorów.
W
innych
przypadkach
zaczyna
przeważać
na
nagrobkach z XX w. podkreślanie kolorem detalu architektonicznego lub
naśladowanie kolorów szlachetniejszych gatunków kamienia.
Na koniec możemy jeszcze zaznaczyć, że jest pewien element, który
łączy nagrobki żydowskie (oczywiście poza przynależnością ludzi pod nimi
pochowanych do wspólnej tradycji i religii). Tym, co łączy XIX i XX –
wieczne nagrobki, jest kontynuacja stylu inskrypcji nagrobnych, choć i w
tej
materii
zauważamy
zmiany.
Można
przyjąć,
że
w
czasach
nowożytnych, zwłaszcza w XIX i XX w., ujednolicenie treści inskrypcji na
ogromnych obszarach w Europie jest wynikiem rozprzestrzeniania się
pewnego wyboru przykładowych napisów nagrobnych dla poszczególnych
grup ludzi. Dzieje się to dzięki publikacjom książkowym. Książki, właściwie
odmiany modlitewników w rodzaju Sefer Hachajim podają stosowne
przykłady modlitw użytecznych w określonych sytuacjach życiowych
człowieka, np. w chorobie, tu też znajduje się wybór różnych tekstów
inskrypcji do umieszczenia na grobie (dla starej kobiety, dla młodej
dziewczyny, dla młodzieńca, dla nieżonatego itd.)36.
34
Ibidem, s. 154.
35
L. Hońdo, D. Rozmus, A. Witek, Cmentarz żydowski w Pilicy…
36
Por.
Sefer
Krankheitsfällen,
Hachajim.
in
Israelitisches
Gebet-
einem Sterbehause und
und
bei
Erbauungsbuch
dem
Besuche der
(Gebete
bei
Gräber
von
Verwandten), hrsg. S. E. Blogg und bearbeitet von A. Sulzbach, Bazylea [b.r.]. Wstęp do
ósmego wydania (Frankfurt nad Menem) pochodzi z 1905 r. Pierwsze wydanie tej książki
w 1848 r.
33
Tak jak już wielokrotnie wspomniano niesposób w skróconej formie
przedstawić wszystkie zagadnienia związane z przemianami w żydowskiej
sztuce sepulkralnej w ciągu ostatnich dwóch wieków na wybranych
przykładach z cmentarzy z obszaru pogranicza Śląska i Małopolski. Nawet
wspomniane w tekście opracowania nie zamykają wszystkich kwestii
pozostawiając następnym badaczom tego zagadnienia wdzięczne pole do
pracy i korygowania błędów piszącego te słowa.