waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa wsi u ela i jej zastosowanie

Transkrypt

Waloryzacja środowiska przyrodniczego w planowaniu przestrzennym i strategicznym
Krzysztof Badora
Katedra Ochrony Powierzchni Ziemi, Uniwersytet Opolski
WALORYZACJA PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWA WSI ŻUŻELA
I JEJ ZASTOSOWANIE W MIEJSCOWYM PLANIE
ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO
NATURE AND LANDSCAPE VALUING OF ŻUŻELA VILLAGE FOR ELABORATE OF LOCAL SPATIAL
PLAN
Położony na obszarze granicznym doliny Odry i wysoczyzny polodowcowej obszar wsi Żużela
charakteryzuje się zróżnicowanymi warunkami przyrodniczymi. Na znacznym jej obszarze występują
niekorzystne uwarunkowania fizjograficzne rozwoju zabudowy, a także ograniczenia związane z
występowaniem chronionych i rzadkich gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych.
Podstawową granicą fizjograficzną, która dzieli obszar wsi na dwie strefy funkcjonalno-przestrzenne, jest
krawędź doliny Odry. W części wschodniej położonej na terenach holoceńskich teras rzecznych występują
bardzo korzystne warunki glebowe rozwoju rolnictwa i niekorzystne warunki geologiczno-gruntowe,
gruntowo-wodne, wodne i mikroklimatyczne dla rozwoju zabudowy. Jest to obszar w zasięgu naturalnych
zalewów powodziowych Odry (ok. 2/3 powierzchni wsi). Na zachodzie w obrębie wysoczyzny
polodowcowej warunki fizjograficzne są generalnie korzystne, z wyjątkiem lokalnych obniżeń i wąskich,
głębokich dolinek dopływów Odry.
Istotnym uwarunkowaniem rozwoju zagospodarowania przestrzennego są wody podziemne.
Poziomy wodonośne występują w osadach czwartorzędowych i trzeciorzędowych, ponadto na terenach
północnej części wsi przebiega strefa graniczna występowania wód w osadach dolnego triasu. Poszczególne
poziomy zachowują kontakt hydrauliczny (ułatwiony występującymi uskokami tektonicznymi), słabo
izolowane są od powierzchni terenu. Pod powierzchnią całego obszaru występuje GZWP 332 w osadach
trzeciorzędowych (sarmat), a na północy zlokalizowana jest strefa peryferyjna GZWP 335 w dolnym triasie.
Wschodnie i północne nachylenie terenu oraz występowanie strefy granicznej doliny Odry o znacznych
spadkach terenu decydują o spływie zanieczyszczonych wód gruntowych i akumulacji zanieczyszczeń w
zalewowej dolinie Odry. Krawędź erozyjna doliny Odry powinna stanowić barierę biogeochemiczną
powstrzymującą spływy zanieczyszczeń z przyległych wysoczyzn wodnolodowcowych. Uwarunkowania
rzeźby terenu dla rozwoju zabudowy na terenie całej wsi są korzystne, z wyłączeniem wąskiej strefy granicy
doliny Odry, gdzie występują wysokie na 8-12 m, strome skarpy.
Obszar wsi charakteryzuje się bardzo małymi walorami florystycznymi na wysoczyźnie oraz
lokalnie wysokimi w dolinie Odry. Na jej niskich terasach występują pozostałości biocenoz leśnych,
podmokłych łąk, starorzeczy oraz szuwarów i turzycowisk. Na wysoczyźnie większe walory przyrodnicze
występują jedynie w dolince Swornicy. Na terenie wsi występują siedliska chronione: łęg wierzbowotopolowy w międzywalu Odry, zbiorowiska starorzeczy na północ od Bąków, zbiorowiska nawiązujące do
łęgów, grądów i olsów położone na terasach zalewowych oraz na i przy skarpach doliny. Część z nich
obejmuje różne fazy degeneracyjne lub wykształcona jest kadłubowo. Pod względem walorów
faunistycznych obszary stanowiące ważne ostoje fauny zagrożonych środowisk wodno-błotnych
zlokalizowane są w międzywalu Odry w strefie przykorytowej oraz na terenach paleomeandrów na północ
od przysiółka Bąki.
Obszary wsi do granicy teras zalewowych Odry zlokalizowane są w korytarzu ekologicznym o
randze międzynarodowej doliny Odry. Korytarz powinien być chroniony przez zabudową i degradacyjnymi
wpływami z terenów sąsiednich. Konieczne jest zachowanie i wzbogacenie jego struktury w nowe
biocenozy naturalne i seminaturalne. W planie należy wprowadzić zakaz niszczenia obecnych biocenoz
zadrzewień łęgowych, starorzeczy, szuwarów i turzycowisk. Obecnie na terenie wsi nie występują obszary i
obiekty chronione na podstawie ustawy o ochronie przyrody, z wyjątkiem siedlisk przyrodniczych
wymienionych powyżej. Międzywale Odry znalazło się w obszarze zgłoszonej przez województwo opolskie
ostoi siedliskowej OSO Dolina Środkowej Odry sieci NATURA 2000.
Prowadzone badania wskazują na konieczność utworzenia na obszarze wsi lokalnych form ochrony
przyrody w postaci kilku użytków ekologicznych, pomników przyrody, zespołów przyrodniczokrajobrazowych oraz stanowisk dokumentacyjnych.
Jarosław Balon
Zakład Geografii Fizycznej, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński
UNIFIKACJA TYPÓW GEOKOMPLEKSÓW W SKALI KRAJU
PODSTAWĄ WALORYZACJI KRAJOBRAZU
UNIFICATION OF THE TYPES OF GEOCOMPLEXES IN POLAND AS A BASIS OF LANDSCAPE
ASSESSMENT
Prawidłowe wykonanie waloryzacji krajobrazu, bez względu na cel i metody oceny, wymaga
zastosowania właściwie dobranych pól podstawowych. Najbardziej właściwymi są tu jednostki
przyrodnicze (geokompleksy), są bowiem względnie jednorodne, stąd w całym swym obrębie
charakteryzują się jednolitymi cechami, a zatem i walorami krajobrazu. Jednak w rzeczywistości stosuje się
je rzadko, przeprowadzając waloryzację w obrębie przypadkowych – z punktu widzenia krajobrazu –
jednostek administracyjnych lub pól geometrycznych. Wśród przyczyn, dla których w waloryzacji
krajobrazu, rzadko stosuje się geokompleksy, dwie wydają się podstawowe. Jedna to znaczna
pracochłonność i czasochłonność wydzielania jednostek, druga – to większy lub mniejszy subiektywizm w
ich wydzielaniu. Oba problemy wiążą się ze sobą; co m.in. zaowocowało silnie krytycznym podejściem
części badaczy do wyróżniania geokompleksów i próbami poszukiwań alternatywnych podziałów
przestrzeni geograficznej. Krytycyzm ten, w znacznej części dobrze uzasadniony, nie zmienia faktu, iż
podział na jednostki przyrodnicze jest przydatnym narzędziem w badaniach struktury krajobrazu, a także w
pracach utylitarnych, w tym – w waloryzacji krajobrazu.
Badania struktury krajobrazu – traktując rzecz najbardziej ogólnie – polegają na szczegółowych
studiach terenowych (poprzedzonych pracami kameralnymi) w trakcie których badacz (zwykle geograf
fizyczny) wyróżnia geokompleksy określonego stopnia taksonomicznego – wpierw indywidualne a
następnie ich typy. Zwróćmy uwagę, że typy geokompleksów (geokompleksy typologiczne) są za każdym
razem (przez każdego kolejnego badacza) wyróżniane od nowa. Geografowie zachowują się tu tak jak
gdyby np. botanicy, po zebraniu zielnika od początku dokonywaliby klasyfikacji okazów, dzieląc je na
rodziny i gatunki (od nowa oczywiście owe rodziny i gatunki nazywając). Albo jak geolodzy, po każdych
badaniach od nowa klasyfikujący skały (na podstawie zebranych okazów z danego terenu). Można łatwo
sobie wyobrazić jak różne, subiektywne, niespójne ze sobą, klasyfikacje roślin czy skał powstawałyby
wtedy. Jednak botanicy, geolodzy (jak również zoolodzy, gleboznawcy, fitosocjologowie i in.) prowadzą
badania zupełnie inaczej – oni w terenie poszukują już znanych, opisanych, sklasyfikowanych obiektów.
Kolejny odnaleziony obiekt zaklasyfikowują do gotowego, istniejącego wcześniej zbioru obiektów. Ta
procedura jest dopiero wstępem do dalszych badań.
Wydaje się że ich śladem powinni pójść badacze krajobrazu. Stworzenie zunifikowanej, jednolitej
przynajmniej w skali kraju, klasyfikacji typów geokompleksów nie jest zapewne łatwe, jednak jest to
zadanie możliwe do wykonania. Wizja, w której geograf krajobrazu, zaopatrzony w systematyczną
klasyfikację typów geokompleksów (z odpowiednio dobranym kodem) identyfikował by je po prostu w
swoim terenie badawczym (lub ewentualnie odkrywał nowe, nie uwzględnione w klasyfikacji typy) niesie
za sobą szereg – trudnych do przecenienia walorów. Należą do nich m.in.:
1. Znaczna oszczędność czasu i energii, którą poświęcić można na twórcze korzystanie ze
zidentyfikowanych typów (np. dla celów praktycznych).
2. Porównywalność badań prowadzonych w różnych obszarach.
3. Znaczne zwiększenie obiektywizmu naszych badań (ewentualny subiektywizm wynikałby głównie
z błędów badaczy, a nie różnych koncepcji typologii).
4. Podniesienie rangi badań krajobrazowych poprzez sformalizowanie znacznej części procedur (i
stworzenie kodu typów geokompleksów, dobrze zrozumiałego dla badaczy krajobrazu, ale
„hermetycznego” dla innych badaczy).
Wykonanie unifikacji typów geokompleksów jest niewątpliwie zadaniem bardzo pracochłonnym,
zapewne trudnym, a nawet niemożliwym do wykonania przez jedną osobę, nawet dysponującą wszystkimi
dotychczas wykonanymi typologiami geokompleksów. Ale mógłby tego zadania podjąć się odpowiednio
wybrany zespół specjalistów, powołany przez najbardziej kompetentną w tej materii - Polską Asocjację
Ekologii Krajobrazu.
Bogusława Baran-Zgłobicka
Zakład Geologii i Ochrony Litosfery, Instytut Nauk o Ziemi UMCS
UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE ZAGOSPODAROWANIA
PRZESTRZENNEGO W DOLINIE OPATÓWKI
NATURAL CONDITIONINGS OF SPATIAL MANAGEMENT IN THE OPATÓWKA RIVER VALLEY
Obszar badań (37,7 km2) położony jest w środkowej części doliny Opatówki (Wyżyna
Sandomierska). Jednocześnie dolina ta, będąca osią obszaru, potencjalnie stanowi naturalny korytarz
ekologiczny między ważnymi jednostkami - Górami Świętokrzyskimi i Doliną Wisły Środkowej
(Kondracki 1986). Wśród utworów geologicznych dominują tu osady eoliczne – lessy, których pokrywy
stanowią aż 59 % analizowanej powierzchni. W ukształtowaniu terenu widoczne są wszystkie elementy
typowej rzeźby lessowej. Wierzchowiny zajmują 34 % obszaru. W pokrywie glebowej największy udział
mają gleby brunatne (84 %), o bardzo wysokich walorach (1 i 2 kompleks przydatności rolniczej – 67 %),
dając bardzo dobre warunki do produkcji rolniczej. Wśród użytków rolniczych największą powierzchnię
zajmują grunty orne (63 %), a następnie sady (14 %), użytki zielone (7 %), nieużytki (2 %). Lasy stanowią
jedynie 9 % badanego obszaru, zaś tereny zabudowane 4 %.
Na charakter i jakość powiązań ekologicznych na tym terenie wpływ ma przede wszystkim
użytkowanie rolnicze. Obecne proporcje powierzchni użytków rolnych i lasów ukształtowały się w wyniku
długotrwałej antropopresji - od neolitu, przez dobrze rozwiniętą gospodarkę folwarczną nastawioną na
produkcję zbóż, po intensywną produkcję sadowniczo-warzywniczą od drugiej połowy XX w. Ze względu
na zróżnicowaną rzeźbę i cechy gleb wytworzonych z lessu oraz sposób użytkowania poważnym
zagrożeniem stały się procesy erozji gleb (Józefaciuk 1982). Biorąc pod uwagę uwarunkowania
ekonomiczno-społeczne, należy spodziewać się dalszej intensyfikacji rolnictwa o kierunku ogrodniczym,
które może doprowadzić do wzrostu natężenia presji na środowisko przyrodnicze.
Dla analizowanego obszaru przy pomocy oprogramowania GIS opracowano cyfrową bazę danych,
na którą składają się mapy: utworów powierzchniowych, nachyleń, ekspozycji, pokrywy glebowej,
użytkowania terenu. Następnie w wyniku wyboru warstw tematycznych oraz ich kompilacji uzyskano nowe
opracowania kartograficzne – mapy: erozji potencjalnej, erozji rzeczywistej, zagrożenia erozją wąwozową,
przydatności rolniczej, zagrożenia powodziami lokalnymi, struktury osadniczej. Efektem końcowym analiz
przestrzennych jest syntetyczna mapa zawierająca konkretne wytyczne do zmian lub ograniczeń
użytkowania terenu w procesie planowania.
Obszar ten ze względu na wysoki potencjał rolniczej przestrzeni produkcyjnej powinien zachować
dotychczasową funkcję. Duże natężenie procesów morfodynamicznych narzuca konieczność dobrego
rozpoznania warunków naturalnych przed wyznaczaniem kierunków zagospodarowania. Ewentualne
przeobrażenia struktury użytkowania nie mogą powodować zmniejszenia powierzchni leśnych (funkcja
ekologiczna i przeciwerozyjna). Najważniejszym zadaniem jest przywrócenie roli korytarza ekologicznego
dolinie Opatówki poprzez renaturyzację jej dna.
Literatura:
Józefaciuk A., 1982: Podstawy kompleksowego zagospodarowania rolniczych terenów erodowanych na przykładzie
badań w zlewni Opatówki. IUNG, Puławy,
Kondracki J., 1988: Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa,
Sebastian Bernat
Instytut Nauk o Ziemi, UMCS Lublin
PROJEKTOWANIE AKUSTYCZNE WYZWANIEM
DLA PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO
SOUNDSCAPE DESIGN AS A CHALLENGE FOR SPATIAL PLANNING
W ostatnim czasie coraz większą wagę przywiązuje się do wypracowania nowych metod walki z
hałasem, będącym istotnym zagrożeniem środowiskowym. Ważnym instrumentem w walce z hałasem staje
się planowanie przestrzenne (podział na strefy akustyczne, właściwa lokalizacja). Prawo Unii Europejskiej
wymogło konieczność sporządzania dla miast strategicznych map akustycznych, polegających na
powiązaniu warstw emisyjnych z warstwami wpływającymi na warunki propagacji dźwięku w środowisku
zewnętrznym. Mają one służyć do ogólnej diagnozy stanu istniejącego hałasu z różnych źródeł na danym
obszarze oraz prognozowania zmian klimatu akustycznego. Istotne okazuje się zarządzanie środowiskiem
akustycznym, uwzględniające m.in. rozkład wskaźników określających stopień zagrożenia hałasem, liczbę
narażonych osób, funkcje terenu. Szczególnie przydatne okazały się w tej dziedzinie techniki GIS,
umożliwiając powiązanie kilku czynników na jednej mapie.
Pomimo dbałości o akustyczny komfort w małym stopniu zwraca się uwagę na jakość dźwięku w
przestrzeni publicznej, znaczenie dźwięku dla użytkowników tej przestrzeni. Są jednak przykłady projektów
zagranicznych, w których wypracowywane są nowe metody oceny hałasu poprzez badanie krajobrazów
dźwiękowych.
Celem referatu jest wykazanie ważnej roli projektowania akustycznego w planowaniu
przestrzennym. Ponadto zwrócono uwagę na krajobrazy dźwiękowe jako przedmiot ochrony w parkach
narodowych. Odwołano się do zapisów polskiego ustawodawstwa, dotyczących zakazów zakłócania ciszy w
obszarach chronionych. Scharakteryzowano również instytucję obszarów cichych i stref ciszy.
Projektowanie akustyczne (soundscape design) jest nową interdyscypliną łączącą podejście
naukowe (socjologii, antropologii, psychologii i geografii) i artystyczne w celu wypracowania metod dla
ulepszenia jakości estetycznej środowiska dźwiękowego. Odwołuje się do podejścia ekologii akustycznej
kanadyjskiego muzykologa i kompozytora R.M. Schafera, koncentrującej badania na krajobrazie
dźwiękowym we wszelkich jego aspektach, ze szczególnym uwzględnieniem jego uwarunkowań
odnoszących się do istoty ludzkiej (kontekst percepcyjny i historyczno-społeczny).
Projektowanie akustyczne oferuje zintegrowane podejście w odpowiedzi na pytanie „jak powinny
brzmieć przestrzenie publiczne?” (jaki typ krajobrazu dźwiękowego mógłby być zgodny z planowanym
użytkowaniem lub wzmacniać to użytkowanie?). W ramach projektowania akustycznego dokonywana jest
ocena nowych dźwięków przed ich wprowadzeniem, ocena zgodności funkcji z istniejącym lub
oczekiwanym krajobrazem dźwiękowym, ochrona pewnych dźwięków charakterystycznych (soundmark),
użycie różnorodności dźwięków i równoważenie dźwięków dla tworzenia atrakcyjnego, bodźcowego
środowiska akustycznego. Projektowanie akustyczne następuje w fazie planowania projektu, w
przeciwieństwie do kontroli hałasu, które podążają za procesem planowania. Doceniane jest ludzkie
doświadczenie, znaczenie dźwięków dla mieszkańców. Projektowanie akustyczne wprowadza trzeci wymiar
w procesie planowania, uwzględnia interaktywne funkcje, zwraca uwagę na subiektywne i estetyczne
aspekty.
Zakończone sukcesem planowanie powinno włączać dźwiękowe elementy, tak jak fizyczne i
wizualne. Subiektywne podejście uwzględniające wartość znaczeniową krajobrazów dźwiękowych jest
koniecznym uzupełnieniem podejścia obiektywnego, polegającego na pomiarach poziomu dźwięku w
określonym miejscu i czasie.
Paweł Binkiewicz
Uniwersytet Wrocławski, Instytut Geografii I Rozwoju Regionalnego, Zakład Geografii Fizycznej
BUDOWA I EKSPLOATACJA SKŁADOWISKA ODPADÓW
KOMUNALNYCH JAKO ELEMENTY DECYDUJĄCE O JEGO
UCIĄŻLIWOŚCI DLA ŚRODOWISKA
CONSTRUCTION AND OPERATION OF THE MUNICIPAL SOLID WASTE LANDFILLS, AS THE
ELEMENTS DETERMINING ITS IMPACT ON THE ENVIRONMENT
Jednym z zasadniczych elementów gospodarki odpadami jest zapobieganie powstawaniu odpadów.
Takie podejście do problematyki gospodarki odpadami powoduje, że coraz częściej podejmując kwestie
związane z powstawaniem odpadów nawiązuje się do zagadnień związanych z zarządzaniem surowcami.
Wydaje się, że taka sytuacja sprzyjać będzie rozsądnemu, zrównoważonemu wykorzystaniu tak surowców
pierwotnych, jak i (w coraz większym stopniu) wtórnych. Oczywistym jest, że w poszczególnych krajach
sytuacja wygląda pod tym względem nieco odmiennie. Kraje takie jak Niemcy czy Austria wykazują
znaczny stopień wykorzystania odpadów, tak poprzez recykling surowców, jak i odzysk energii, podczas
gdy np. Francja, nastawiona jest głownie na odzysk energii z odpadów komunalnych. Wśród krajów
europejskich jest wreszcie i taka grupa, która zagospodarowuje powstające odpady komunalne praktycznie
wyłącznie poprzez ich składowanie. Do krajów takich, oprócz nowych krajów członkowskich, zaliczyć
można Wielką Brytanię, Hiszpanię oraz Grecję.
Deponowanie odpadów komunalnych na specjalnie do tego celu wyznaczonych i przygotowanych
(lepiej lub gorzej) składowiskach odpadów pozostaje więc procesem, który nadal istnieje i istnieć będzie w
dającej się przewidzieć przyszłości, pociągając za sobą wszelkie tego konsekwencje. Zdawać sobie bowiem
należy sprawę z faktu, że funkcjonowanie składowiska odpadów komunalnych wiąże się z szeregiem
różnego rodzaju uciążliwości dla otoczenia. Dotyczy to wszystkich komponentów środowiska i przejawiać
się może poprzez zanieczyszczenie okolicznych wód (podziemnych czy powierzchniowych) odciekami,
emisję gazów składowiskowych (i mogącej w związku z tym występować uciążliwości zapachowej),
rozwiewanie odpadów czy też różnego rodzaju zagrożenia sanitarne. Wszystkie wymienione tu uciążliwości
powodują, że obiekty tego typu wymagają specjalnego traktowania zarówno na poziomie wyznaczania
planowanej ich lokalizacji, projektu technicznego, budowy, a przede wszystkim późniejszej eksploatacji.
Szczegółowe wymagania techniczne dla organizowanych składowisk odpadów komunalnych, jak również
kwestie związane z ich eksploatacją, określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w
sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim
powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk (Dz. U. Nr 61, poz. 549). Szczegółowe kwestie
związane z eksploatacją składowiska określa ponadto w sposób szczegółowy Instrukcja Eksploatacji
Składowiska, której treść ulega każdorazowo akceptacji przez organy decyzyjne i kontrolne. Treść tejże
instrukcji określa w dokładny sposób m.in. zakres czynności i obowiązków osób zatrudnionych na
składowisku, ze szczególnym uwzględnieniem czynności i procedur mających wpływ na intensywność
oddziaływania na środowisko składowiska odpadów komunalnych. Nie ulega bowiem wątpliwości, że
kwestie związane z technicznym przygotowaniem (zabezpieczeniem) składowiska, jak również późniejszą
jego (odpowiednią) eksploatacją stanowią z punktu widzenia ochrony środowiska istotne zagadnienie.
Prawidłowość przyjętych rozwiązań konstrukcyjnych obiektu oraz zapisów instrukcji eksploatacji
składowiska to elementy, które w dużym stopniu decydują o intensywności faktycznego oddziaływania
obiektu na poszczególne komponenty środowiska. W praktyce jednak, w wielu przypadkach, przyjęte
rozwiązania techniczno-organizacyjne nie są w pełni ukierunkowane na minimalizację szkodliwych
oddziaływań na środowisko. Nie zawsze oznacza to powstanie znacznej szkody w środowisku, jednak
często wiąże się ze zwiększonym negatywnym oddziaływaniem obiektu na otoczenie. Sytuacje takie w
wielu przypadkach dotyczą gospodarki wodnej prowadzonej na składowiskach. Jest to więc kwestia
szczególnie istotna ze względu na możliwe szkody powstałe w wyniku podjęcia nietrafnych działań w
dziedzinie gospodarki odpadami. Również zakres i częstotliwość działań związanych z plantowaniem i
przesypywaniem odpadów nie zawsze są odpowiednie, co z kolei nie pozostaje bez wpływu na estetykę
składowiska odpadów komunalnych, jak również na inne uciążliwości (np. rozwiewanie odpadów).
Zbigniew Borkowski
Katedra Kształtowania Krajobrazu, Instytut Architektury Krajobrazu, KUL Jana Pawła II
UWARUNKOWANIA ROZWOJU SIECI DRÓG KOMUNIKACYJNYCH
OKOLIC FAJSŁAWIC
CONDITIONS OF DEVELOPMENT OF ROAD NET IN THE NEIGHBOURHOOD OF FAJSŁAWICE
Zaspokojenie potrzeb transportowych mieszkańców terenów wiejskich jest od wieków niezwykle
istotnym problemem. Przewóz ludzi i ładunków pomiędzy miejscem pracy, siedzibą rolnika (jego
gospodarstwem) a rynkami zbytu odbywał się dawniej wozami konnymi, później pojazdami napędzanymi
silnikami spalinowymi. Wytyczając drogi brano pod uwagę siłę zwierząt pociągowych oraz uwarunkowania
techniczne i ekonomiczne korzystania ze środków transportu. Ważną rolę pełniły, poza materialnymi, także
potrzeby niematerialne (duchowe) ludzi. Wymienione czynniki wywarły znaczący wpływ na rozwój układu
dróg komunikacyjnych także na terenach rozpościerających się wokół Fajsławic.
Okolice Fajsławic położone są w międzyrzeczu Łopy, Giełczwi i Wieprza. Ukształtowanie
powierzchni tego terenu jest bardzo urozmaicone i ten czynnik w znaczący sposób wywierał wpływ na
wybór przebiegu dróg, które najkrótszą trasą miały łączyć punkty produkcji, magazynowania i zbytu
produktów. Podstawową sieć dróg komunikacyjnych tworzą więc drogi transportu rolnego, ciągnące się w
obrębie osiedli oraz na terenach pól, lasów i łąk. Na ten układ nakłada się sieć dróg transportu lokalnego,
regionalnego oraz krajowego, którego przebieg zmieniał się w przeszłości w zależności od możliwości
technicznych pojazdów oraz możliwości budowy dróg.
Trasy o krajowym znaczeniu omijały w przeszłości Fajsławice i biegły w odległości około pięciu
kilometrów od tej miejscowości, wzdłuż doliny Wieprza, skrajem ciągnącej się nad nią wierzchowiny. Przez
Fajsławice prowadziła droga o mniejszym znaczeniu – regionalnym. Łączyła ona Piaski i Giełczew przez
Fajsławice z Krasnymstawem. Drogi o znaczeniu lokalnym łączyły Fajsławice z Czemiernikami i
Biskupicami, siedzibami parafii, do których Fajsławice dawniej należały. Od momentu erygowania parafii
w Fajsławicach w 1757 roku drogi te tracą stopniowo na znaczeniu. Wszystkie drogi lokalne, regionalna
oraz krajowa, nawiązywały w swoim przebiegu do ukształtowania terenu. Bardzo duże przemiany
wprowadza w sieci drogowej międzyrzecza budowa szosy Lublin-Zamość (przed 1835 rokiem). Została ona
wytyczona niemalże w linii prostej, niezależnie od przebiegu dróg dotychczasowych, przy czym nie brano
pod uwagę ukształtowania terenu ani innych uwarunkowań środowiskowych. Szosa ta omijała od południa
obszar ówczesnej zabudowy Fajsławic. Obecnie stanowi ona oś, ku której zmierzają wszystkie drogi tych
okolic. W związku z dużym natężeniem ruchu na szosie Lublin-Zamość zaplanowano budowę obwodnicy
Fajsławic.
Celem dotychczasowej działalności człowieka w okolicach Fajsławic była maksymalizacja
wielkości produkcji rolniczej oraz zwiększenie wygody bytowania ludzi. W trakcie wytyczania przebiegu
dróg skutkowało to między innymi nieliczeniem się z wartościami środowiska przyrodniczego. W wyniku
takich działań jakość całego środowiska przyrodniczego oraz walory wizualne krajobrazu kulturowego
obniżały się. Obecnie, podczas planowania rozwoju tych terenów, należy zwrócić szczególną uwagę na
konieczność poprawy stanu środowiska przyrodniczego. Warunki finansowe uniemożliwiają jednak
rozebranie dotychczasowych dróg i budowę nowych w innym, właściwszym miejscu. Działania ludzi muszą
ograniczyć się jedynie do kształtowania otoczenia dróg poprzez sadzenie drzew i krzewów na poboczach,
budowę przepustów i wiaduktów dla przemieszczającej się zwierzyny oraz budowę urządzeń sanitarnych
dla podróżujących ludzi. Zmniejszy to obserwowany obecnie ujemny wpływ tych dróg na walory wizualne
krajobrazu oraz niekorzystne oddziaływanie spalin, hałasu i innych zanieczyszczeń na środowisko
przyrodnicze tego obszaru.
Z czasem bariery ekonomiczne zostaną być może pokonane, lecz inne, społeczne, wynikające z
przywiązania do dotychczasowego miejsca zamieszkania czy ambicjonalne, prawdopodobnie nie pozwolą
na zmianę przebiegu dróg. Wniosek ten jest wskazówką przemawiającą za nakazem wykonywania w
planowaniu przestrzennym i regionalnym ocen i waloryzacji środowiska, gdyż ujemne skutki zaniechania
ich podejmowania i nieuwzględnienia płynących z nich zaleceń mogą się okazać w przyszłości niemożliwe
do naprawienia. Błędy powstałe na etapie planowania przestrzennego są potem widoczne w krajobrazie
kulturowym przez setki lat i demaskują brak fachowości ludzi, którzy do nich dopuścili.
Barbara Bożętka
Instytut Nauk o Morzu, Uniwersytet Szczeciński
WYBRANE PROBLEMY WALORYZACJI ZADRZEWIEŃ
I ZAKRZEWIEŃ OBSZARÓW ROLNYCH
SOME ISSUES CONCERNING EVALUATION OF TREES AND BUSHES IN FARMING LANDSCAPES
Waloryzacja szeroko pojętej szaty roślinnej odgrywa ważną rolę w ocenie środowiska
przyrodniczego, a także w ocenie krajobrazu. Informacje o stanie i funkcji zadrzewień wchodzą w skład
charakterystyki stanu i funkcjonowania środowiska w ramach opracowania ekofizjograficznego. Ponadto
waloryzacja zadrzewień i zakrzewień w krajobrazach otwartych stanowi punkt wyjścia do rewaloryzacji
oraz rekultywacji krajobrazów dysharmonijnych i zdegradowanych.
Agroekosystemy jako układy ekologiczne o wysokim stopniu uproszczenia stanowią obszary
zajmujące znaczną część powierzchni Polski. Obejmują różnorodne skupiska zieleni wysokiej, które często
przyjmują formę rozproszoną i niewielką obszarowo, a jednak właśnie na nich spoczywa ciężar
odpowiedzialności za utrzymanie ważnych funkcji ekologicznych.
Praca odnosi się do niektórych problemów związanych z waloryzacją zadrzewień i zakrzewień
obecnych na obszarach rolnych, charakterystycznych dla nich funkcji i wartości, m.in. estetycznych
i biocenotycznych. Przedstawia główne formy występowania zadrzewień w polskich warunkach
geograficznych oraz analizuje ich znaczenie ekologiczne i przestrzenne w układzie funkcjonalnym
krajobrazu otwartego. Wskazuje na zjawisko degradacji elementów zieleni wysokiej zachodzące w ostatnich
latach w Polsce, które wynika zarówno z przyczyn naturalnych, np. gradacji owadów, jak i działań
człowieka wyrażających się często nieodpowiednią pielęgnacją opisywanych form oraz celowym ich
usuwaniem z krajobrazu rolniczego. Rezultatem tych działań staje się m.in. dalsze upraszczanie struktury
rozległych obszarów intensywnie użytkowanych rolniczo, a także obniżenie wartości przyrodniczej terenów
podmiejskich i terenów związanych ze szlakami komunikacyjnymi.
Sylwia Bródka, Andrzej Macias
Instytut Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego, Uniwersytet im. A. Mickiewicza
ETAPY OCENY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ORAZ ICH
ZNACZENIE W PROCESIE PLANISTYCZNYM
STAGES IN THE ASSESSMENT OF THE NATURAL ENVIRONMENT AND THEIR SIGNIFICANCE
IN THE PLANNING PROCESS
Teoretyczne i metodologiczne aspekty ocen środowiska przyrodniczego dyskutowane są w
literaturze naukowej bardzo szeroko od wielu lat. W większości opracowań z tego zakresu podkreśla się
ogromny wymiar praktyczny tego zagadnienia, szczególnie w kontekście wprowadzanych w ostatnich latach
w Polsce zmian w systemie planowania przestrzennego, których efektem wydaje się być wzrost znaczenia
problematyki przyrodniczej w opracowaniach planistycznych np.: opracowanie ekofizjograficzne, prognozy
oddziaływania na środowisko projektów planów zagospodarowania przestrzennego.
Utylitarne znaczenie ocen warunków przyrodniczych związane jest między innymi z określeniem
potencjału gospodarczego środowiska, optymalizacją sposobu gospodarowania przestrzenią oraz
kształtowaniem jakości życia społeczności ludzkich. Do najważniejszych etapów tego procesu zaliczyć
należy:
-
diagnozę i analizę (ocenę właściwą), dla których punktem wyjścia jest opracowanie spójnego i
kompletnego banku danych źródłowych o środowisku,
-
prognozę i syntezę krajorazowo-ekologiczną zawierającą wskazania planistyczne określające
możliwości rozwoju funkcji przyrodniczych (ekologicznych) i społeczno-gospodarczych oraz natężenie
ich realizacji.
W artykule podjęto próbę usystematyzowania poglądów dotyczących praktycznych aspektów ocen
środowiska przyrodniczego, zarówno w zakresie podstawowego aparatu pojęciowego, jak i zagadnień
metodycznych. Dokonano przeglądu głównych teorii naukowych mających zastosowanie w waloryzacji
środowiska. Szczególną uwagę zwrócono na problemy związane z doborem materiałów źródłowych (ich
istotność, użyteczność poznawczą i praktyczną) oraz kwestią wyboru kryteriów i metod oceny. Podkreślono
również ogromne znaczenie diagnozy i syntezy w procesie planistycznym, wskazując na ich dynamiczny i
funkcjonalny charakter.
Agata Cieszewska, Renata Giedych
Katedra Architektury Krajobrazu, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
PROBLEMY OCHRONY WALORÓW PRZYRODNICZYCH OBSZARU
METROPOLITALNEGO WARSZAWY NA PRZYKŁADZIE PLANU
OCHRONY CHOJNOWSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO
PROBLEMS OF NATURE VALUES PROTECTION IN WARSAW METROPOLITAN AREA –
CHOJNOWSKI REGIONAL PARK CASE STUDY
Chojnowski Park Krajobrazowy (CHPK) położony jest w południowej części Obszaru Metropolitalnego
Warszawy (OMW). Jest to jeden z dziewięciu parków krajobrazowych województwa mazowieckiego.
Powierzchnia CHPK wynosi 6796 ha, co stanowi 0,19% ogólnej powierzchni województwa i 4% ogólnej
powierzchni parków krajobrazowych w województwie mazowieckim. Należy podkreślić, że jest on jednym
z najmniejszych parków krajobrazowych w Polsce. Chojnowski Park Krajobrazowy utworzony został w
1993 roku.
Ze względu na swoje położenie Chojnowski Park Krajobrazowy znajduje się pod bardzo dużą presją
urbanizacyjną. W dokumentach planistycznych gmin stanowiących otoczenie CHPK większość terenów
atrakcyjnie zlokalizowanych względem walorów przyrodniczych i głównego układu drogowego (w tym
znaczne obszary otuliny Parku) przeznaczonych jest do zabudowy. Należy podkreślić, że wyznaczone do
urbanizacji tereny w poszczególnych gminach tworzą szczelny pierścień otaczający CHPK, ograniczając w
perspektywie możliwości powiązań przyrodniczych z terenami sąsiednimi.
Polityka przestrzenna gmin nie sprzyja zachowaniu walorów przyrodniczych otuliny Parku i kształtowaniu
ładu przestrzennego. Rozwój zabudowy sprawia wrażenie przypadkowego. Wyznaczenie dużych obszarów
pod zabudowę z jednej strony daje swobodną możliwość lokalizacji a z drugiej przyczynia się do
rozpraszania zabudowy i w efekcie zaburzania już istniejących układów przestrzennych, walorów
krajobrazowych i powiązań przyrodniczych.
Plan ochrony ma ograniczone możliwości w zapobieżeniu niekorzystnym zjawiskom. Z jednej strony jest on
dokumentem, nadrzędnym w stosunku do miejscowych planów zagospodarowania i studiów uwarunkowań,
z drugiej zaś ze względu na czas, w jakim powstaje, praktycznie adaptuje ustalenia polityki przestrzennej
gmin. Sprzeczność interesów poszczególnych podmiotów działających na terenie Parku (inwestorów, gmin,
dyrekcji Parku) a także brak instrumentów prawno-finansowych, które mogłyby w rzeczywisty sposób
wpływać na politykę przestrzenną gmin, stawia pod znakiem zapytania skuteczność planów ochrony
sporządzanych w momencie, kiedy praktycznie wszystkie sprawy zagospodarowania zostały już
przesądzone.
Jarosław Czochański1, Tomasz Parteka2
1
Instytut Geografii, Uniwersytet Gdański, 2Wydział Architektury, Politechnika Gdańska
DEZINTEGRACJA PRZESTRZENNA W ROZWOJU OBSZARU
METROPOLII TRÓJMIEJSKIEJ - WALORY I BARIERY
SPATIAL DISORGANIZATION IN THE TRICITY METROPOLITAN AREA DEVELOPMENT
- ASSETS AND BARRIERS
Pojęcie obszaru metropolitalnego w odniesieniu do szerokiego otoczenia Trójmiasta funkcjonuje
zaledwie od kilku lat. Jednak rozwój tej metropolii następuje od lat kilkudziesięciu, a od co najmniej 10 lat
zatarły się czytelne wcześniej granice pomiędzy poszczególnymi miastami. Proces tego rozwoju zdaje się
być ukierunkowany na integrację przestrzeni miejskiej. W rzeczywistości jednak, są to przenikające się
procesy integracji i dezintegracji różnych jej składowych - przyrodniczych, technicznych i społecznych.
Najsilniej następuje dezintegracja przestrzeni przyrodniczej, której ciągłość i trwałość ulegają zniszczeniu w
miarę rozwoju zainwestowania technicznego. Wynika to z faktu, że w naszym kraju wciąż najniższe koszty
ekonomiczne ponosi się przy zajmowaniu przestrzeni przyrodniczej, zaś koszty społeczne i środowiskowe
są pomijane w rachunku ekonomicznym inwestycji. Rozwój metropolii trójmiejskiej, podobnie jak każdej
innej, uzależniony jest m.in. od warunków naturalnych i możliwości ich wykorzystania. W kontekście
przestrzennym oznacza to możliwości adoptowania przestrzeni przyrodniczej na cele rozwoju infrastruktury
technicznej miast. Warunki przyrodnicze lokalizacji trójmiasta są specyficzne i tworzą silne dominanty
kształtujące rozwój. Należą do nich przede wszystkim brzeg morski Zatoki Gdańskiej oraz silnie nachylona
i zalesiona krawędź wysoczyzny morenowej Pojezierza Kaszubskiego. Elementy te zadecydowały o
zachowaniu wielu interesujących i cennych przyrodniczo fragmentów terenu oraz objęciu ich różnymi
formami ochrony przyrody. Ochrona ta okazała się jednak słaba wobec presji inwestycyjnej i potrzeb
rozwoju gospodarczego. Od lat, poszczególne fragmenty i otoczenie obszarów chronionych, w
szczególności Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego, podlegają zagospodarowaniu dla potrzeb
komunikacyjnych, komunalnych, handlowych i mieszkaniowych. Ograniczenia fizjograficzne,
uniemożliwiające swobodny rozwój zainwestowania pomiędzy linią brzegową morza a krawędzią
wysoczyzny powodują rozlewanie się zabudowy i infrastruktury technicznej na wysoczyznę morenową.
Kształtowana jest w ten sposób dezintegracja przestrzenna metropolii, wymuszająca z kolei działania
integracyjne w sferze infrastrukturalnej, ingerujące na obszary chronione lub dotychczas nie
zagospodarowane. Najbardziej czytelna i najsilniejsza jest właśnie dezintegracja przestrzeni przyrodniczej i
jej powiązań. Silna dezintegracja obejmuje też sieci komunikacyjne i infrastrukturę komunalną. Próby
integracji przestrzeni miejskiej metropolii są dość trudne. Sama metropolia, jak na zbiorowisko blisko 1 mln
mieszkańców, posiada dość specyficzne cechy użytkowania terenu - 32% stanowią tereny zabudowane, 32%
użytki rolne, 32% lasy i 2% wody. Trudności komunikacyjne wzdłuż głównej osi metropolii - pomiędzy
miastami Pruszcz Gdański, Gdańsk, Sopot, Gdynia, Reda, Rumia, Wejherowo - zadecydowały, że już na
początku lat 70. rozpoczęto budowę tzw. obwodnicy trójmiasta. Ona to stała się następnie głównym
motorem rozwoju terenów położonych powyżej krawędzi wysoczyzny morenowej, które dziś stanowią
jedną z najszybciej zabudowywanych przestrzeni w granicach administracyjnych miast metropolii. Procesy
te dezintegrują przestrzeń miejską i przyrodniczą, i stale nasilają się, wymuszając kolejne próby integracji
(szczególnie komunikacyjnej) z nadbrzeżnym centrum metropolii. Wieloletnie próby integracji
przestrzennej Trójmiasta, a obecnie metropolii, dały słabe rezultaty. Pojawił się więc w środowisku
planistycznym zamysł zmiany idei polityki przestrzennej i przyjęcia dezintegracji jako sposobu
kształtowania i rozwoju metropolii. Jego efektem winna być m.in. ochrona walorów przyrodniczych
centrum metropolii i kształtowanie jej planowego rozwoju poza strefą przybrzeżną Zatoki Gdańskiej.
Agata Ćwik
Katedra Agrobiologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Rzeszowskiego
ZNACZENIE OPINII MIESZKAŃCÓW I OPRACOWAŃ SPECJALISTÓW
W PLANOWANIU ROZWOJU GMINY
THE ROLE OF LOCAL SOCIETY OPINIONS AND EXPERTS’ ELABORATIONS IN PLANNING
OF THE COMMUNITY’S DEVELOPMENT
Szerokie włączenie mieszkańców gminy w opracowanie strategii jej rozwoju może wręcz
decydować o sukcesie realizacji tej strategii, dlatego staje się ono niezbędne. Opinie społeczności lokalnej
na temat możliwości gospodarowania w swoim miejscu zamieszkania mogą odbiegać od zaleceń
ujmowanych przez ekspertów w dokumentach planistycznych i strategicznych. Ta rozbieżność może być
powodowana lepszym rozumieniem środowiska przyrodniczego i procesów w nim zachodzących przez
mieszkańców, którzy w nim na co dzień gospodarują, niż przez „projektantów”, uzyskujących informacje o
środowisku jedynie z literatury i dysponujących często niewystarczającymi zasobami finansowymi i
czasowymi na badania terenowe.
Potwierdzeniem tej tezy stały się wyniki badań kwestionariuszowych, które przeprowadzono w
2004 roku wśród mieszkańców gminy Kamionka Wielka w Beskidzie Niskim. Dotyczyły one postrzegania
wartości przyrodniczych, możliwości rozwoju gminy i problemów występujących w środowisku
przyrodniczym. Wyniki badań porównano z zapisami dokumentów planistycznych i strategicznych gminy
Kamionka Wielka, a także z wynikami badań wartości środowiska przyrodniczego gminy,
przeprowadzonych uprzednio przez autorkę (Potoniec 2005).
Porównanie to wskazuje na zbieżność proponowanych przez autorkę kierunków rozwoju gminy z
rozwiązaniami typowanymi przez mieszkańców. Dotyczy ona w szczególności: agroturystyki, turystyki
pieszej i weekendowej, produkcji żywności o podwyższonej jakości, a także gospodarki leśnej. Natomiast
społeczność lokalna nie dostrzega lub zbyt słabo akcentuje konieczność pełnienia funkcji przyrodniczych
przez środowisko gminy. Mniej zgodne z uwarunkowaniami przyrodniczymi wydają się być niektóre
dokumenty planistyczne opracowane przez ekspertów.
Spośród analizowanych dokumentów dotyczących rozwoju gminy, Studium uwarunkowań i
kierunków zagospodarowania przestrzennego (1999), Opracowanie ekofizjograficzne (2003) i Miejscowy
Plan Zagospodarowania Przestrzennego (2003) opierają się m. in. na badaniach środowiska przyrodniczego.
Pozostałe dokumenty nie uwzględniają w wystarczającym stopniu przyrodniczych uwarunkowań rozwoju
gminy.
Uzyskane wyniki badań skłaniają do wniosku, iż równie istotne jak opracowania ekspertów, a
czasem nawet bardziej użyteczne w planowaniu przestrzennym i strategicznym, może być postrzeganie
wartości środowiska przyrodniczego przez mieszkańców gminy. Wywiady, kwestionariusze i ankietowanie
społeczności lokalnych mogą stanowić cenne narzędzia w wytyczaniu kierunków rozwoju zrównoważonego
gmin.
Małgorzata Dygoń1, Witold Warcholik2
1
Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, 2 Instytut Geografii AP, Kraków
CYFROWE MODELE ZMIAN ŚRODOWISKA W PLANOWANIU
WYBRANYCH FORM ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO
POLSKIEJ I SŁOWACKIEJ CZĘŚCI BESKIDU NISKIEGO
DIGITAL MODELS OF ENVIRONMENTAL CHANGES IN THE PLANNING OF SPATIAL
MANAGEMENT OF THE POLISH AND SLOVAKIAN BESKID NISKI MOUNTAINS
Istotnym elementem cyfrowego modelu potencjalnych uwarunkowań zmian środowiska w polskich
i słowackich zlewniach zachodniej części Beskidu Niskiego w XX wieku są zmiany lesistości. Należy
podkreślić, że w przypadku tego typu prac prowadzonych w Karpatach, analizy bazujące na metodologii z
zakresu Geograficznych Systemów Informacyjnych wciąż stanowią wąską grupę opracowań w stosunku do
prac, w których autorzy w sposób tradycyjny dokonują zestawień i nakładania materiałów kartograficznych.
Wygenerowane cyfrowe poligony badawcze obejmowały górne odcinki zlewni rzek zachodniej części
Beskidu Niskiego: Białej Dunajcowej, Ropy i Regetówki – dopływu Zdyni w obszarze Polski oraz
Sveržowki, Kamenca1 - dopływu Sveržovki i Kamenca2 – dopływu Topli w obszarze Słowacji, stanowiąc
regularne rastry o powierzchni 50 km2 w przypadku zlewni Białej Dunajcowej i Kamenca1, oraz o
powierzchni 20 km2 dla czterech pozostałych, wyżej wymienionych zlewni. Przekrój czasowy analiz
obejmował lata 1933 – 1975, a jego wybór w dużej mierze podyktowany był faktem najwyraźniejszych w
tym okresie kontrastów przemian społeczno-gospodarczych po obu stronach granicy państwowej oraz
dostępnością archiwalnych źródeł kartograficznych. Uzyskany w pierwszej fazie analiz GIS obraz
potencjalnych naturalnych uwarunkowań zmian środowiska w Beskidzie Niskim, uwzględniający czynniki
wpływające m. in. na zmiany morfologii stoków i obieg materii w zlewni (jak wysokość n.p.m., nachylenia,
ekspozycje i strefy buforowe odległości od cieków), charakteryzują niewielkie różnice w badanych parach
poligonów polskich i słowackich, zarówno w zakresie uwarunkowań bardzo słabych i słabych jak też
umiarkowanych i silnych. Przeprowadzona w kolejnym etapie prac analiza krzyżowa powyższych
cyfrowych baz danych o uwarunkowaniach naturalnych z bazami danych o lesistości w 1933 i 1975 roku
wykazała natomiast, iż w znacznym stopniu gospodarka zasobami leśnymi modyfikowała stwierdzone
naturalne uwarunkowania zmian środowiska. W obszarach rozgraniczonych umowną linią granicy państwa
stwierdzono wyraźną (30%) dysproporcję w zmianach horyzontalnego przebiegu granicy rolno-leśnej w
polskich i słowackich zlewniach oraz istotne różnice w zmianach jej pionowego przebiegu. W dużym
uproszczeniu jest to wynik przeprowadzonej w polskich zlewniach akcji wysiedleńczej ludności
łemkowskiej „Wisła” w 1947 roku. W efekcie w zlewniach polskich, w wyniku postępującej sukcesji
wtórnej, odnotowano w 1975 roku dwukrotnie niższe odsetki terenów o silnych potencjalnych
uwarunkowaniach zmian środowiska niż w roku 1933. Przykładowo w zlewni Białej tereny w klasie zmian
z uwarunkowań silnych na umiarkowane zajęły 9% powierzchni poligonu i prawie 8% w klasie zmian z
uwarunkowań umiarkowanych na słabe. Odpowiednio, odsetki w tych klasach dla słowackiego poligonu
Kamenec1 były trzykrotnie niższe. Podobne dysproporcje odnotowano w dwóch pozostałych parach
poligonów. Istotne różnice pomiędzy zlewniami polskimi i słowackimi odnotowano również w przypadku
udziałów terenów w klasach zmian z uwarunkowań silnych na umiarkowane i umiarkowanych na słabe.
Wygenerowane bazy danych oraz stworzony model zmian środowiska stwarzają możliwości
wykorzystania ich w planowaniu przestrzennym gmin Beskidu Niskiego. Należy się zastanowić, czy
planowanie rozwoju zgodnego z uwarunkowaniami środowiska po obu stronach granicy polsko – słowackiej
powinno się różnić, skoro granica państwowa jest tworem sztucznym. Jednocześnie odmienne tendencje w
zmianach lesistości badanych obszarów, sposobach gospodarowania zasobami leśnymi, a także
dysproporcje związków przestrzennych użytkowania ziemi z elementami środowiska abiotycznego w
badanym przekroju czasowym, mogą sugerować różnice w optymalnym zagospodarowaniu tych terenów.
Roman Dysarz, Tomasz Giętkowski
Instytut Geografii, Uniwersytet im. Kazimierza Wielkiego
REGIONALIZACJA FIZYCZNO-GEOGRAFICZNA A DOKUMENTY
PLANISTYCZNE I STRATEGICZNE NA POZIOMIE REGIONALNYM NA
PRZYKŁADZIE POWIATU TUCHOLSKIEGO
PHYSICAL GEOGRAPHICAL REGIONALIZATION IN SPATIAL PLANNING AND STRATEGY
OF DEVELOPMENT ON REGIONAL LEVEL, BASED ON TUCHOLA DISTRICT
Pierwszym etapem w procedurach przygotowania wielu rodzajów dokumentów planistycznych czy
strategicznych jest ocena stanu środowiska przyrodniczego. Zazwyczaj opracowanie tego rodzaju polega na
analizie poszczególnych komponentów (rzeźba, gleby, wody itd.) bez dokonania syntezy cząstkowych
wyników, czego dowodem są wykrywane za pomocą matryc zgodności konflikty w kierunkach
zagospodarowania.
Rozwiązaniem tego rodzaju problemów na szczeblu regionalnym może być przeprowadzenie
procedury analitycznej w jednostkach krajobrazowych.
Autorzy w oparciu o mapę geokompleksów w randze zespołów uroczysk dokonali regionalizacji
obszaru powiatu tucholskiego wydzielając mikroregiony. W obrębie wyróżnionych jednostek analizowano
między innymi problem określenia funkcji obszarów (osadniczej, turystycznej, miejskiej, przemysłowej)
oraz jej skutków krajobrazowych w aspekcie odporności na procesy degradacji.
Rezultaty powyższych działań zostały następnie porównane z aktualnymi dokumentami
przygotowanymi dla obszaru powiatu tucholskiego, co pozwoliło wskazać na te etapy ich przygotowania,
podczas których, zdaniem autorów, znacznie korzystniejsze od badań cząstkowych jest oparcie analiz na
jednostkach podziału regionalnego.
Agnieszka Flis
Zakład Kształtowania i Ochrony Środowiska, Instytut Geografii PAP w Słupsku
STUDIUM KRAJOBRAZOWE POJEZIERZA BYTOWSKIEGO
– STRUKTURA PRZESTRZENNA A FUNKCJA
/NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH POWIERZCHNI TESTOWYCH/
BYTÓW LAKE DISTRICT REASERCH STUDY - THE SPATIAL STRUCTURE AND THE FUNCTION
/ ON THE EXAMPLE OF CHOOSEN TEST AREAS/
Pojezierze Bytowskie to obszar o powierzchni około 1924 km2, stanowiący najwyższą, północnowschodnią część Pojezierza Zachodniopomorskiego (Kondracki 1988). Wysokości dochodzą tu do 238 m
n.p.m. w Szybskich Górach (na południowy-zachód od Miastka) oraz do 256 m n.p.m. na południowyzachód od Bytowa (Siemierzycka Góra). Od północy do Pojezierza Bytowskiego przylega morenowa
Wysoczyzna Polanowska, od południa sandrowa Równina Charzykowska, a od wschodu położone wyżej
Pojezierze Kaszubskie.
Na obszarze Pojezierza Bytowskiego dominują krajobrazy wiejskie, stanowiące mozaikę różnych
form użytkowania ziemi: pól uprawnych, łąk i pastwisk, lasów, wód powierzchniowych oraz terenów
zabudowanych. Poszczególne formy użytkowania ziemi odzwierciedlają zasadnicze kierunki wykorzystania
krajobrazu przez człowieka, a ich wzajemny układ i zróżnicowanie daje ogólny obraz struktury
funkcjonalno-przestrzennej tego obszaru.
Pojawia się jednak pytanie: jaki jest związek pomiędzy istniejącym układem użytkowania
przestrzeni będącym wynikiem antropopresji, a strukturą przyrodniczą, wynikającą z cech i właściwości
poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego obszaru ?
Celem tego opracowania jest próba wyróżnienia przyrodniczych jednostek przestrzennych
(geokompleksów) w oparciu o zróżnicowanie ważniejszych komponentów środowiska takich jak: rzeźba
terenu, warunki wodne oraz cechy litologiczne i glebowe. Jako obszar badań wybrano środkową część
Pojezierza Bytowskiego, obejmującą pod względem administracyjnym granice gmin Miastko i Tuchomie.
Istotnym elementem pracy jest analiza układu przestrzennego wyróżnionych geokompleksów: czy jest on
drobnomozaikowy, wielkoprzestrzenny, zwarty, rozproszony, o dużym zróżnicowaniu czy też małej
różnorodności poszczególnych typów geokompleksów. Ważne jest również rozpoznanie sposobu ich
użytkowania przez człowieka.
Jak podkreśla wielu badaczy (m.in. Richling, Chmielewski i in. 2005, Żynda 2005 i inni) jednostki
przyrodnicze powinny być traktowane jako najlepsze pola odniesienia we wszelkich rozważaniach
dotyczących stanu i dynamiki zmian systemu przyrodniczego, zaś analiza ich układu przestrzennego
(przebiegu granic, wzajemnego rozmieszczenia) ma zasadnicze znaczenie dla ustalenia zasad kształtowania
zagospodarowania przestrzennego i waloryzacji do różnych celów.
Piotr Fogel
Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa
WSKAŹNIKI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W POLSCE, EUROPIE I
NA ŚWIECIE W ASPEKCIE MOŻLIWOŚCI ICH WYKORZYSTANIA W
PLANOWANIU PRZESTRZENNYM NA SZCZEBLU LOKALNYM
WORLDS SUSTAINABLE DEVELOPMENT INDICATORS - IN REFERENCE TO ITS IMPLEMENTING
TO POLISH SPATIAL PLANNING PROCESS ON LOCAL LEVEL
Propozycja parametryzacji zjawiska zrównoważonego rozwoju w skali globalnej, regionalnej i
lokalnej, z każdym rokiem wzbogaca się o szereg nowych koncepcji. W interdyscyplinarnych zespołach
tworzy się mierniki bazujące na danych czasem trudnych do uzyskania w innych rejonach świata, a więc
nieporównywalnych w szerszej skali. Jednym z aspektów zrównoważonego rozwoju jest oszczędne,
racjonalne korzystanie z przestrzeni, któremu powszechnie przeciwstawiane jest zjawisko rozlewania się
zabudowy poza obszar głównych miast i przeznaczanie coraz większych przestrzeni terenów rolniczych, a
nawet leśnych, pod zabudowę mieszkaniową i produkcyjną.
Artykuł jest próbą znalezienia odpowiedzi na pytania:
1. Jaka jest ranga wskaźników związanych z parametryzacją gospodarowania przestrzenią na świecie?
2.
W jaki sposób parametryzacja planowania przestrzennego w Polsce może przyczynić się do bardziej
racjonalnego wykorzystania przestrzeni, w tym ochronę jego walorów krajobrazowych?
Tomasz Giętkowski1, Jerzy Nita2
1
Instytut Geografii, Uniwersytet im. Kazimierza Wielkiego, 2Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski
MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA NUMERYCZNYCH MODELI
POWIERZCHNI W PLANOWANIU PRZESTRZENNYM I OCHRONIE
ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
USE OF DIGITAL SURFACE MODEL FOR SPATIAL PLANNING AND ENVIRONMENTAL
PROTECTION
Obecnie, dzięki technikom komputerowym, szereg obiektów geomorfologicznych, geologicznych,
gospodarczych, kulturowych możemy przedstawiać w opracowaniach w postaci modelu. Wykorzystanie
oprogramowania GIS pozwala na coraz pełniejsze budowanie i prezentowanie obiektów w przestrzeni
wielowymiarowej, w różnych wariantach i zmiennych czasowych. Dzięki temu, możliwe są analizy
wykreowanej w ten sposób wirtualnej rzeczywistości, zanim stanie się w pełni realną, co nie jest bez
znaczenia dla planowania przestrzennego i ochrony środowiska.
Stworzony model jest zatem w części hipotetyczną konstrukcją myślową budowaną na bazie
obserwacji i posiadanych danych, będącą uproszczonym obrazem badanego fragmentu rzeczywistości
geograficznej, geologicznej, kulturowej, itp., w którym eliminuje się relacje lub elementy nieistotne dla
założonego celu. Numeryczne Modele Powierzchni wykorzystuje się zarówno do opisu zjawisk o
charakterze ciągłym (powierzchni geologicznych, rzeźby terenu, temperatury), jak i dyskretnym (CAD,
inżynieria). Ze względu na sposób i różnorodność zastosowań szczególnym przypadkiem NMP, są modele
powierzchni Ziemi (DEM, DTM, NMT, NMW).
Jednym z najważniejszych elementów współczesnego planowania przestrzennego i ochrony
środowiska jest powierzchnia terenu i jej relacje przestrzenne do planowanych komponentów
infrastrukturalnych lub środowiskowych. Dlatego możliwości wirtualnego komponowania i planowania jej
zmian stają się jednym z najistotniejszych zagadnień zagospodarowania przestrzeni. Przydatność NMP w
planowaniu przestrzennym i ochronie środowiska można rozważać w trzech aspektach: lokalizacji
obiektów, analiz relacji przestrzennych oraz wizualizacji. Te aspekty z kolei możemy rozpatrywać w
kontekście dziedziny np. architektury, ochrony i waloryzacji środowiska, oraz innych takich jak: gospodarka
komunalna, transport, rolnictwo, gospodarka leśna, turystyka, przemysł. W procedurze planowania
przestrzennego NMP mogą być szczególnie pomocne w przygotowaniu dokumentacji w sprawie oceny
oddziaływania na środowisko (prognozy, raporty, decyzje), ale przede wszystkim w sporządzeniu
opracowań ekofizjograficznych.
Renata Graf
Zakład Hydrologii i Gospodarki Wodnej. Uniwersytet im. A. Mickiewicza
OCENA PODATNOŚCI PŁYTKICH WÓD PODZIEMNYCH NA
ZANIECZYSZCZENIA JAKO PODSTAWA DZIAŁAŃ OCHRONNYCH W
ZLEWNI
ASSESSMENT OF THE SUSCEPTIBILITY OF SHALLOW - LYING GROUNDWATER TO POLLUTION
AS A BASIS FOR PROTECTIVE MEASURES IN A CATCHMENT
W skali opracowań lokalnych i regionalnych planowanie przestrzenne stanowi, obok zarządzania i
działań ochronnych, jeden z etapów strategii zagospodarowania terenu w granicach jednostek
administracyjnych lub hydrograficznych. Określenie uwarunkowań i kierunków zagospodarowania
przestrzennego wymaga uwzględnienia, oprócz elementów społecznych i ekonomicznych, również
kryteriów przyrodniczych, które interpretowane są najczęściej w formie ocen środowiskowych
obejmujących analizę wszystkich jego komponentów oraz powiązań zachodzących między nimi. Takie
podejście stanowi podstawę opracowania strategii zrównoważonego gospodarowania zasobami środowiska
przyrodniczego i ich ochrony. Dla poszczególnych dziedzin gospodarki, jak też dla procesu kształtowania i
ochrony środowiska przyrodniczego istotne znaczenie posiadają informacje dotyczące stanu oraz stopnia
przeobrażenia środowiska wodnego. Działania związane z ochroną zasobów wodnych w zlewni wiążą się
głównie z określeniem typu zagrożenia i zasięgu jego oddziaływań, wytypowaniem obszarów o
największym stopniu ryzyka wystąpienia zagrożenia oraz identyfikacji stref, w których doszło już do
przeobrażenia stosunków wodnych. Pomocne w tym zakresie są oceny stopnia zagrożenia lub podatności
wód powierzchniowych i podziemnych na wpływy antropogeniczne, w tym również na dopływ
zanieczyszczeń.
W pracy przedstawiono możliwości wykorzystania wyników oceny podatności płytkich wód
podziemnych na zanieczyszczenia pochodzące z powierzchni terenu jako podstawy działań ochronnych w
zlewniach nizinnych o zróżnicowanych warunkach środowiskowych i różnym stopniu zagospodarowania.
Oceny te zostały przeprowadzone przy zastosowaniu metody rangowej GOD zaproponowanej przez Fostera
oraz metody oceny czasu migracji potencjalnych zanieczyszczeń przez strefę aeracji według Bachmata i
Collina. Mapy stopnia podatności lub klas zagrożenia płytkich wód podziemnych, tworzone na bazie tych
informacji, znajdują zastosowanie na etapie wnioskowania i interpretacji przestrzennej zwłaszcza tych cech
systemów wodonośnych, które dotyczą ich wrażliwości i zdolności reagowania na wpływy antropogeniczne.
Analiza rozkładu przestrzennego stopnia odporności wód podziemnych na zanieczyszczenia, prowadzona
dla wybranych zlewni, pozwala na identyfikację obszarów najbardziej podatnych oraz o najmniejszym
stopniu ryzyka, co ma istotne znaczenie dla procesu formowania, jak i ochrony zasobów wód podziemnych.
Problem migracji potencjalnych zanieczyszczeń pochodzących z powierzchni terenu jest szczególnie istotny
dla płytkich wód podziemnych, które ze względu na warunki występowania i krążenia uczestniczą
intensywnie w obiegu wody w zlewni, stanowiąc ogniwo łączące systemy wód powierzchniowych i
podziemnych. Dotyczy to zwłaszcza stref bezpośredniego zasilania płytkich wód podziemnych oraz stref ich
kontaktu z wodami głębszych poziomów wodonośnych, w zasięgu których istnieje największe
prawdopodobieństwo dopływu zanieczyszczeń. Rozpoznanie powiązań między systemami wód
powierzchniowych i podziemnych wymaga uzupełnienia informacji o wyniki badań dotyczących układu
krążenia wód przy uwzględnieniu relacji zachodzących pomiędzy strefami ich zasilania i drenażu.
W zależności od uwarunkowań środowiskowych, mapy klas zagrożenia wód podziemnych,
sporządzone na podstawie interpretacji czasu migracji wody z powierzchni terenu, wykazują
funkcjonowanie stref o najwyższym stopniu zagrożenia, które powinny być szczególnie uwzględniane przy
planowaniu działań inwestycyjnych w zlewniach o różnym stopniu użytkowania i zainwestowania,
określonej lokalizacji istniejących lub potencjalnych ognisk zanieczyszczeń, stwarzając podstawę do
podjęcia działań ochronnych. Informacje te zintegrowane z różnymi bazami danych tematycznych mogą
stanowić element systemu działań, które zapewnią stałość procesu planowania funkcji i wykorzystania
terenów w zlewni przy uwzględnieniu zasad właściwego zagospodarowania zasobów wodnych i ich
ochrony.
Katarzyna Jereczek – Korzeniewska
Katedra Hydrologii, Uniwersytet Gdański
HYDROMORFOLOGICZNA WALORYZACJA CIEKÓW
ODWADNIAJĄCYCH WYSOCZYZNĘ GDAŃSKĄ (NA PRZYKŁADZIE
POTOKU OLIWSKIEGO)
HYDROMORPHOLOGICAL EVALUATION OF THE STREAMS DRAINING GDAŃSK UPLAND
(WITH THE EXAMPLE OF OLIWSKI STREAM)
Wysoczyznę Gdańską charakteryzują odrębne cechy budowy geologicznej, ukształtowania
powierzchni i morfogenezy. Jest wysoczyzną moreny dennej z bogactwem form oraz typowymi cechami
rzeźby młodoglacjalnej: wzniesieniami czołowomorenowymi, mnogością rozcięć erozyjnych i istnieniem
zagłębień bezodpływowych typu wytopiskowego (Szukalski 1961, 1962). Przewodnim rysem badanego
obszaru jest tzw. mozaikowatość rzeźby – intensywne porozcinanie strefy krawędziowej erozyjnymi,
głęboko wciętymi formami, które współcześnie wykorzystują cieki wraz z ich dolinami: Zagórska Struga,
Cisowianka, Kaczy Potok, Potok Oliwski, Brętowska Struga i Potok Siedlecki.
Prowadzone dotychczas wyrywkowe badania stosunków wodnych strefy krawędziowej
Wysoczyzny Gdańskiej dały podstawę inwentaryzacji i wstępnej identyfikacji cech odpływu cieków
odwadniających badany obszar. Niniejsza praca stanowi próbę skompletowania wyników prowadzonych
dotychczas badań na terenie strefy krawędziowej Wysoczyzny Gdańskiej oraz wyodrębnienie tych
obszarów, które wymagają przeprowadzenia badań od podstaw, w celu określenia zmian w środowisku
hydrograficznym pod kątem hydromorfologicznej oceny cieków i ich dolin - waloryzacji.
Hydromorfologiczna klasyfikacja cieków w krajach UE jest niezbędna i wymagana przez Ramową
Dyrektywę Wodną Nr 2000/60/EC (Lewandowski 2002). Stosując ją można określić kategorie naturalności,
a także wielkość przeobrażeń wynikających ze skutków antropopresji (zabudowa hydrotechniczna, zabiegi
melioracyjne, użytkowanie doliny, zrzuty ścieków).
W pracy posłużono się metodyką ekomorfologicznej waloryzacji koryt rzecznych opracowaną w Katedrze
Ochrony Środowiska AR w Poznaniu (Ilnicki, Lewandowski 1995). Zastosowana metoda (badań
hydromorfologicznych) polega na zebraniu przeglądowych, kartograficznych materiałów źródłowych
określających stan następujących parametrów: morfologii koryta, hydrologii cieku, fizyczno-chemicznych
właściwości wody, zadrzewienia zboczy, roślinności wodnej i zboczy, strefy przybrzeżnej i użytkowania
doliny. Dzięki takiemu postępowaniu jest możliwa pełna analiza stanu ekologicznego cieków oraz
wydzielenie najcenniejszych odcinków pod względem ochrony i poprawy tych najgorszych, które wymagają
renaturyzacji (Lewandowski 2002).
Do analizy wybrano Potok Oliwski, jeden z cieków odwadniających krawędź Wysoczyzny
Gdańskiej. Jest to typowy, wręcz reprezentatywny ciek opracowywanego obszaru, o średnim spadku
wynoszącym 14 ‰, długości 9,7 km i powierzchni zlewni wynoszącej około 30 km2.
Celem zapoczątkowanych w 2006 roku badań była próba pełnego rozpoznania i określenia wartości
ekologicznej Potoku Oliwskiego. Aby zrealizować tak sformułowany cel, wykonano szczegółowe zdjęcie
hydrograficzne zlewni Potoku Oliwskiego, a także pełną rejestrację wszystkich elementów hydrologicznych
i obiektów hydrotechnicznych, w oparciu o pomiary instrumentalne oraz kwerendę historycznych
materiałów źródłowych, opisowych i kartometrycznych. Po weryfikacji materiału otrzymano informację o
stopniu naturalności cieku, jak i zakresie antropogenicznych zmian w obrębie koryta i samej doliny.
Rezultaty dotychczasowych, wstępnych badań i uzyskane wyniki wskazują, że Potok Oliwski jest
ciekiem ekologicznie i krajobrazowo średniowartościowym (III kategoria naturalności), zarówno o
wysokich walorach morfologii i zadrzewienia koryta, jak i cechach hydrologicznych. Potok nie ma
odcinków, które można uznać za najwartościowsze (kategoria I). Nie posiada również odcinków najbardziej
zdegradowanych, zaliczanych do kategorii V. Na całej długości potoku dominują dwie klasy naturalności:
kategoria II i III. Aby walory hydromorfologiczne Potoku Oliwskiego uległy poprawie, należałoby
powiększyć szerokość strefy przybrzeżnej, przemodelować strukturę użytkowania gruntów w samej dolinie,
a także podnieść jakość wody i zlikwidować niektóre zrzuty ścieków.
Przeprowadzenie dalszych badań umożliwi wszechstronne i dokładne rozpoznanie wpływu
uwarunkowań antropogenicznych określających funkcjonowanie Potoku Oliwskiego i innych cieków
odwadniających strefę krawędziową Wysoczyzny Gdańskiej, stwarzając podstawy do wszelkich prac
urbanistycznych i melioracyjnych zgodnie z zasadami ekorozwoju.
Literatura:
1.
Ilnicki P., Lewandowski P., 1995, Metodyka ekomorfologicznej waloryzacji koryt rzecznych. Zeszyty Naukowe
AR we Wrocławiu, Nr 270, Wrocław.
2.
Lewandowski P., 2002, Stan czystości wód powierzchniowych w zlewni rzeki Wełny. Biblioteka Monitoringu
Środowiska, Poznań.
3.
Szukalski J., 1961, Problem tak zwanej „Terasy Nadmorskiej” w okolicach Sopotu. Zeszyty Geograficzne WSP w
Gdańsku, R.III, Gdańsk.
4.
Szukalski J., 1962, Stosunki geomorfologiczne strefy podmiejskiej Trójmiasta (Gdańsk-Sopot-Gdynia). Zeszyty
Geograficzne WSP w Gdańsku, R.IV, Gdańsk.
Lech Kaczmarek1, Beata Medyńska-Gulij2
1
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Stacja Ekologiczna w Jeziorach,
2
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych, Zakład
Kształtowania Środowiska Przyrodniczego i Fotointerpretacji,
PRZETWARZANIE BAZ DANYCH ŹRÓDŁOWYCH W CELACH
OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO W PLANOWANIU
PRZESTRZENNYM
SOURCE DATABASE CONVERSION TO PURPOSE OF NATURE ENVIRONMENT PROTECTION
IN SPATIAL PLANNING
Tworzenie baz danych źródłowych o środowisku przyrodniczym w postaci numerycznych wersji
map topograficznych i tematycznych nabrało w Polsce w ostatnich latach tempa. Specjalistyczne
opracowania wektorowe takich zagadnień, jak podział hydrograficzny, użytkowanie terenu czy formy i
przejawy ochrony przyrody, mają bezpośrednie zastosowanie w zarządzaniu środowiskiem przyrodniczym i
planowaniu przestrzennym. Format numeryczny tych opracowań pozwala w sposób efektywny
przeprowadzać z wykorzystaniem narzędzi GIS analizy dotyczące komponentów środowiska
przyrodniczego i procesów zachodzących między nimi. Równoczesny rozwój tematycznych opracowań
numerycznych stawia przed użytkownikiem danych źródłowych zadanie właściwego wyboru wśród
pokrewnych danych pochodzących z różnych źródeł.
Celem opracowania jest przeprowadzenie oceny wybranych warstw danych źródłowych pod kątem
ich przydatności w realizacji zadań związanych z planowaniem przestrzennym. W analizie materiału
źródłowego szczególną uwagę zwrócono na następujące cechy dostępnego zasobu numerycznego (w
kolejności ważności):
1. Sposób pozyskania danych i wynikająca z tego dokładność lokalizacyjna obiektów przestrzennych
2. Komplementarność baz danych – zakres informacji atrybutowej o obiektach
3. Nominalna skala opracowania numerycznego – stopień generalizacji przestrzennej i atrybutowej
Wykorzystując powyższe kryteria przeprowadzono ocenę przydatności dostępnych źródeł
numerycznych w zakresie wybranych komponentów środowiska przyrodniczego (wody podziemne
pierwszego poziomu wodonośnego, litologia przypowierzchniowa, wody powierzchniowe, topograficzne
działy wodne i formy pokrycia terenu) w realizacji procesu planowania przestrzennego. Tłem tych warstw
tematycznych były formy ochrony oraz przejawy degradacji środowiska przyrodniczego pozyskane również
z numerycznych materiałów źródłowych.
W podsumowaniu autorzy zaproponowali formę realizacyjną opracowania danych źródłowych,
którą jest projekt GIS realizowany na platformie aplikacji typu desktop. Omówiono etapy konstruowania
takiego projektu w oparciu o dane źródłowe, obejmujące wybór danych, procesy przetwarzania źródłowej
informacji o środowisku przyrodniczym i jego implementację do procedur planowania przestrzennego.
Mariusz Kistowski
Instytut Geografii, Uniwersytet Gdański
ZAGOSPODAROWANIE PRZESTRZENNE MIERZEI WIŚLANEJ
JAKO PRZYCZYNA DEGRADACJI ŚRODOWISKA I KRAJOBRAZU
SPATIAL MANAGEMENT OF VISTULA BAR AS THE REASON OF ENVIRONMENTAL
AND LANDSCAPE DETERIORATION
Mierzeja Wiślana należy do najbardziej atrakcyjnych odcinków polskiego wybrzeża Bałtyku.
Atrakcyjność ta wynika w głównej mierze z walorów przyrodniczych, na które składają się plaże,
zróżnicowane zbiorowiska leśne, stosunkowo urozmaicona rzeźba terenu, a także położenie na zapleczu
mierzei rozległego akwenu Zalewu Wiślanego. Położenie w sąsiedztwie dużych ośrodków miejskich
(Trójmiasto, Elbląg), połączone z tą atrakcyjnością, powoduje dużą presję turystyczną (w tym inwestycyjną)
na obszar mierzei. Równocześnie od kilkudziesięciu lat przyroda i krajobraz mierzei stanowią przedmiot
ochrony w formie parku krajobrazowego i rezerwatów przyrody, a ostatnio obszarów Natura 2000. Ta
konfrontacja presji turystycznej z cennymi i chronionymi walorami przyrodniczymi sprzyja nasileniu
procesów degradacyjnych w środowisku tego obszaru, a także powstawaniu konfliktów między grupami
osób, które – z jednej strony – realizują i wykorzystują obiekty turystyczne i paraturystyczne, z drugiej –
zabiegają o ochronę środowiska, w celu utrzymania przyrody i krajobrazu mierzei w stanie jak najmniej
przekształconym.
Szczególne nasilenie działań i planów inwestycyjnych obserwowane jest w ostatniej dekadzie, gdy
poprawa jakości wód Zatoki Gdańskiej pozwoliła turystom na ponowne korzystanie z plaż i kąpielisk
Mierzei Wiślanej, a transformacja ustrojowa i status ekonomiczny społeczeństwa ułatwiły coraz
intensywniejsze inwestowanie na obszarach chronionych i upowszechniły letni wypoczynek przy
wykorzystaniu bazy o coraz wyższym standardzie. Do łask powróciła baza noclegowa zlokalizowana na
terenach wydmowych w Mikoszewie, Jantarze, Stegnie, Sztutowie, Kątach i Krynicy Morskiej. Częściowo
została ona zmodernizowana, jednak nadal wiele ośrodków ma bardzo niski standard i stanowi znaczne
zagrożenie dla wielu komponentów środowiska. Najbardziej niepokojące są jednak plany inwestycyjne
formułowane w strategiach oraz studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin
oraz w planach miejscowych. Wynika z nich, że w kolejnej dekadzie powierzchnia terenów trwale
zainwestowanych (zabudowanych) może wzrosnąć aż o 2,3 km2, co stanowi ponad 3% obszaru mierzei.
Przykładów planów inwestycyjnych jest bardzo wiele. Wśród najważniejszych z nich, potencjalnie
najbardziej zagrażających środowisku i krajobrazowi, znajduje się ogromne osiedle rekreacyjno-mieszkalne
„Stegna – Las”, z 9-kodygnacyjnymi wieżowcami na wydmie przedniej, parkingami na 1000 pojazdów i
amfiteatrem, centra usług przyplażowych w gminie Sztutowo, dopuszczające ruch samochodów po drogach
leśnych prawie do samych plaż, przekopanie kanału żeglownego przez mierzeję w Skowronkach, skutkujące
m.in. degradacją siedlisk „naturowych” od strony zalewu, promenada na wydmie przedniej w Krynicy
Morskiej. Na te plany nakłada się mała skuteczność działań zarządu Parku Krajobrazowego Mierzei
Wiślanej, jak i nieprawidłowości w procedurach przetargowych na plany przestrzenne. Aby mieć nadzieję
na utrzymanie walorów przyrodniczych mierzei, konieczne jest powstrzymanie realizacji większości
wymienionych inwestycji.
Sylwia Kulczyk
Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski
POTENCJAŁ REKREACYJNY A ZMIANY KRAJOBRAZU W STREFIE
PODMIEJSKIEJ WARSZAWY
RECREATIVE POTENTIAL OF THE LANDSCAPE AND THE LANDSCAPE’S CHANGES
IN THE SUBURBAN ZONE OF WARSAW
Rozrastanie się miast prowadzi do znaczących zmian krajobrazu strefy podmiejskiej. Dla terenów w
trakcie urbanizacji charakterystyczna jest mozaikowata, wysoce kontrastowa struktura i duże tempo
zachodzących zmian.
Częstym motywem skłaniającym mieszkańców centrów wielkich miast do osiedlania się na ich
obrzeżach jest przekonanie o wysokich walorach biopsychofizycznych i rekreacyjnych terenów
podmiejskich. Przysłowiowy „domek z ogródkiem” od pokoleń pozostaje synonimem dobrobytu,
niezależnie od nieuniknionego dyskomfortu powodowanego brakami infrastrukturalnymi w strefie
podmiejskiej.
Na wybranych przykładach ze strefy podmiejskiej Warszawy podjęto próbę scharakteryzowania
potencjału rekreacyjnego krajobrazu i opisania przemian, jakim podlega on wraz z postępującą urbanizacją.
Jakkolwiek generalny kierunek zmian zachodzących w strefie podmiejskiej jest oczywisty i nieodwracalny,
proces ten może w różnym stopniu modyfikować potencjał rekreacyjny krajobrazu, zarówno negatywnie,
jak i pozytywnie. Planowanie przestrzenne powinno być narzędziem służącym wprowadzaniu zmian w
krajobrazie w taki sposób, aby jakość życia ludzi będących jego integralną składową była możliwie
najwyższa.
Jerzy Lechnio
Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski
MODEL FUNKCJONOWANIA KRAJOBRAZU – MOŻLIWOŚCI
ZASTOSOWANIA DLA POTRZEB PLANOWANIA PRZEDSIĘWZIĘĆ
SPOŁECZNO-GOSPODARCZYCH
LANDSCAPE FUNCTIONING MODEL – POSSIBILITIES OF USE IN SOCIO-ECONOMIC
MANAGEMENT
W grupie metod wykorzystywanych do waloryzacji krajobrazu dla potrzeb planowania działalności
społeczno-gospodarczej zdecydowanie przeważają oceny opisowe i jakościowe. Sprawia to, że uzyskane
wyniki charakteryzuje wysoki poziom subiektywizmu oraz niska operacyjność.
Prezentowane opracowanie oferuje na wstępie krótki przegląd teoretyczny ukazujący sposób
wyboru metody oceny funkcjonowania krajobrazu, u podstaw której leżą zasady termodynamiki
geoekosystemów.
System krajobrazowy traktowany jest jako całość złożona z geokompleksów powiązanych
przepływami z jednostkami sąsiadującymi w obrębie sieci systemu krajobrazowego. Zaproponowany model
wiąże ewolucja i rozwój krajobrazu z dostawą egzogeniczną i transportem substancji w systemie
krajobrazowym. Czynnikiem porządkującym strukturę funkcjonalną krajobrazu jest w tym przypadku jego
potencjał grawitacyjny.
Wykorzystana metoda pozwoliła na przeprowadzenie analizy oddziaływań w systemie krajobrazu, a
na tej podstawie również na ocenę roli pojedynczych jednostek w hierarchicznym układzie
geoekosystemów. Obliczone wartości potencjału buforowego oraz parametry informujące o tempie obiegu
substancji usystematyzowały geokompleksy w obrębie terenów, które charakteryzuje degradacja,
równowaga lub rozwój. To z kolei umożliwiło sprecyzowanie wniosków o charakterze planistycznogospodarczym.
Iwona Markuszewska
Instytut Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego UAM Poznań
PROBLEMY ZAGOSPODAROWANIA TERENÓW POGÓRNICZYCH
NA PODSTAWIE ANALIZY WYBRANYCH PRZYKŁADÓW
(WIELKOPOLSKA)
PROBLEMS OF MANAGEMENT OF POST-MINING AREAS BASED ON THE EXAMPLE
OF GREAT POLAND
Eksploatacja surowców mineralnych prowadzi do powstania terenów pogórniczych.
Niejednokrotnie są to obszary, które stanowią istotny problem nie tylko podczas prowadzonej eksploatacji,
ale również w momencie zaprzestania wydobycia surowca. W pierwszym przypadku pojawia się
zagadnienie zmian elementów środowiska przyrodniczego w związku z prowadzoną eksploatacją, w drugim
zaś – przejęcie odpowiedzialności za przeprowadzenie rekultywacji i zagospodarowanie terenu
poeksploatacyjnego.
Zagadnienia, o których mowa powyżej, objęte są regulacjami prawnymi (m.in. Ustawa Prawo
geologiczne i górnicze, Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Ustawa o ochronie
przyrody, Ustawa Prawo ochrony środowiska, Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej oraz Ustawa
Prawo wodne). Jednak praktyczny aspekt związany z ich realizacją nie zawsze jest przestrzegany i
realizowany według wytycznych prawnych.
Celem pracy było określenie możliwości i ograniczeń rewitalizacji obszarów pogórniczych.
Szczególną uwagę skupiono na uwarunkowaniach procesu decyzyjnego w zakresie rekultywacji i
zagospodarowania tych terenów. Obszarem badań są wybrane miejsca prowadzonej eksploatacji kruszyw
pospolitych na terenie województwa wielkopolskiego. Wydobycie powyższych surowców prowadzone jest
na różną skalę przestrzenną, co pozwoliło zaprezentować istotne problemy, pojawiające się na etapie
zagospodarowania tych terenów poeksploatacyjnych.
Literatura:
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (z późniejszymi zmianami Dz. U. Nr 228, poz. 1947).
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz. 717).
Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 173, poz. 1807).
Ustawa z dnia 3 czerwca 2005 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 85, poz. 729 i Nr 130, poz. 1087).
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (z późniejszymi zmianami Dz. U. Nr 67, poz. 627).
Ustawa z 16 kwietnia 1991 r. o ochronie przyrody (z późniejszymi zmianami Dz. U. Nr 92, poz. 880).
Małgorzata Milecka
Katedra Kształtowania Krajobrazu, KUL Jana Pawła II
PROBLEMY OCHRONY PRZYRODNICZEJ NA OBSZARACH
O WARTOŚCIACH KULTUROWYCH
THE PROBLEMS OF NATURAL AND CULTURAL PROTECTION
Rozdział ochrony wartości przyrodniczych i kulturowych ma dość długą tradycję. Ochrona
przyrody jako wcześniej uświadomiona wydaje się być ludziom bliższa i bardziej oczywista. Z ochroną
wartości kulturowych wiąże się wiele problemów społecznych, co powoduje, że jest różnorodnie
interpretowana, a jej zasady wielokrotnie podważane i zmieniane. Ten stan rzeczy tłumaczyć można faktem,
iż „ochrona przyrody” ma określone kryteria i uznany już przepisami prawa międzynarodowego wymiar i
rangę globalną, natomiast w zakresie „ochrony dóbr kultury” nie obowiązują jeszcze tak jednorodne i
powszechne zasady. W Polsce w latach 50-tych XX stulecia rozpoczął się nowy nurt - ochrona środowiska
przyrodniczo-kulturowego - łączący oba zagadnienia i ukazujący bardziej kompleksowy sposób myślenia o
środowisku. Zmiany zachodzące w związku z uprzemysłowieniem i żywiołową urbanizacją kraju,
powodowały nie tylko zniszczenia środowiska przyrodniczego, ale także bezpowrotne starcie pewnej
warstwy krajobrazu kulturowego. Sytuacja taka spowodowała, że bardziej niż dotychczas uświadomiona
została potrzeba całościowej ochrony, a w wyniku tego zaczęły powstawać z jednej strony, obok parków
narodowych, rezerwatów i pomników przyrody - przyrodnicze parki krajobrazowe, z drugiej zaś, obok
obiektów w rejestrach i ewidencjach zabytków - parki i rezerwaty kulturowe. Zatem, pomimo potrzeby
łączności tych zjawisk, nadal zachowano dualizm i rozdzielność form ochronnych.
Istnienie obok siebie odrębnych pod względem zasad dwóch form ochrony spowodowało, że
jednocześnie zaczęły pojawiać się problemy z ochroną przyrody na obszarach o wartościach kulturowych i
odwrotnie. Należy podkreślić, że często w celu ochrony obszarów i obiektów kulturowych konieczne jest
wykonanie zabiegów, które trudno określić jako proekologiczne. Pomimo rozwoju nauk problem ten jest
niezwykle trudny do rozwiązania w niektórych obiektach do dzisiaj. Obszarem, który może posłużyć jako
przykład wystąpienia trudności pogodzenia jednoczesnej ochrony wartości przyrodniczych i kulturowych
jest Zespół Forteczny Grodzisko w Gdańsku, gdzie pierwsze umocnienia postały już w XVII wieku. Od tego
momentu budowle obronne wielokrotnie przebudowywano. Dzięki tym nawarstwieniom możemy dziś
zobaczyć liczne i różnorodne obiekty, ale także niezwykle ważny składnik fortyfikacji, jaki stanowi
fragmentarycznie zachowana roślinność komponowana. Kiedy forty po okresie świetności, związanym z
zaprzestaniem użytkowania, odeszły w zapomnienie, zaczęły się zaniedbania ich substancji, a te przyniosły
z jednej strony zniszczenia obiektów budowlanych i zespołów historycznej roślinności, ale z drugiej strony
zapoczątkowały proces formowania wartościowych siedlisk fauny i flory (w tym występowanie gatunków
objętych ścisłą ochroną). W chwili obecnej dla właściwej ochrony fortyfikacji przed dalszymi zniszczeniami
konieczne byłoby wykonanie poważnych prac ziemnych polegających na odsłonięciu poszczególnych
warstw kulturowych, przeprowadzeniu badań archeologicznych i zabezpieczaniu budowli i innych form
obronnych, a to wymaga znacznej selekcji drzew i krzewów oraz zakłóceń w uformowanych już
ekosystemach. Konieczne jest też jak najszybsze przeznaczenie obiektów fortu do nowych funkcji i
udostępnienie ich społeczeństwu, by w sposób właściwy pełniły funkcje kulturowe, ale to z kolei wymaga
nowych inwestycji i prac budowlanych. Zabiegi te nie są proste do zrealizowania i do zaplanowania. Na
teranie objętym ochroną jako Park Kulturowy Fortyfikacji Miejskich „Twierdza Gdańsk" powołane są do
istnienia trzy użytki ekologiczne, a planuje się utworzenie kolejnych dwóch, co w rezultacie uniemożliwia
jakiekolwiek czynności inwestycyjne w najbliższym ich otoczeniu. Działania „proekologiczne”, ważne
same w sobie, hamują znacząco właściwą opiekę nad zabytkiem. Zniszczeniom ulegają zarówno obiekty
budowlane, jak i „zielone systemy militarne”. Zwiedzając teren parku kulturowego, analizując z jednej
strony bogactwo obiektów militarnych, z drugiej zaś elementów środowiska przyrodniczego i wzajemne ich
zależności, nasuwają się pytania: czy szansę ma przetrwać zabytek, w obrębie którego obowiązują
dodatkowe, trudne do pogodzenia zasady ochrony przyrody, czy możliwa jest jednoczesna ochrona
kulturowa i przyrodnicza tego samego terenu i czy powinniśmy te formy rozdzielać?
Urszula Myga-Piątek
Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski
KRYTERIA I METODY OCENY KRAJOBRAZU KULTUROWEGO NA
POTRZEBY PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO I STRATEGICZNEGO
STANDARDS AND METHODS OF CULTURAL LANDSCAPE EVALUATION FOR NECESSITY OF LAND
USE AND STRATEGIC PLANNING
System środowiska geograficznego ma charakter przestrzenny. Cecha ta dotyczy także
fizjonomicznej strony środowiska czyli krajobrazu. Pomiędzy procesami przyrodniczymi a działalnością
ludzką zachodzą dynamiczne związki, które dają się analizować nie tylko strukturalno-funkcjonalnie ale
także wizualnie. Planowanie przestrzenne, rozumiane jako świadome i zorganizowane działanie dla
określenia stanu przestrzeni i rozpoznania potrzeb ludzkich oraz projektowanie i ustalenie sposobu a także
zasad ich zaspokojenia w formie zagospodarowania przestrzennego, powinno odbywać się na podłożu
znajomości walorów krajobrazu i uwarunkowań środowiska geograficznego. System planowania
przestrzennego, jako domena architektów, coraz częściej dopuszcza, a nawet z mocy ustawy wymaga
udziału specjalistów z zakresu nauk przyrodniczych.
Opracowania z zakresu planowania przestrzennego uwzględniają opinie przyrodników m.in. w
zakresie funkcjonowania geosystemów, rejestracji i badania ich przemian oraz skutków oddziaływań
człowieka (wyrażone formalnie w postaci różnych dokumentów okołoprojektowych tj.: Inwentaryzacja i
waloryzacja środowiska przyrodniczego dla różnych potrzeb np.: osadnictwa, rolnictwa, turystyki i
rekreacji; Oceny oddziaływania inwestycji na środowisko przyrodnicze; Opracowania ekofizjograficzne podstawowe i problemowe). Zwraca jednak w nich uwagę niedostateczne zainteresowanie kwestią
krajobrazu kulturowego. W procesie planowania opinia specjalistów skoncentrowana jest na ochronie
środowiska przyrodniczego, a niewiele miejsca poświęca się ochronie krajobrazu kulturowego.
Planowanie przestrzenne i gospodarowanie przestrzenią określa m.in.:
-
diagnozę stanu zagospodarowania przestrzennego,
-
czynniki zmian społeczno-gospodarczych i mechanizmy przemian przestrzennych,
-
miejsca o zaburzonej równowadze ekologiczno - ekonomicznej,
-
międzyregionalne przepływy zanieczyszczeń środowiska przyrodniczego,
-
prognozę rozwoju gospodarczego zgodnego z zasadami zrównoważonego rozwoju.
Wydaje się słuszne, iż aby realizacja takiej koncepcji w zakresie gospodarowania przestrzenią
przestrzegała zasady ekorozwoju powinna, obok warunków utrzymania równowagi przyrodniczej,
respektować także warunek równowagi w zakresie dziedzictwa kulturowego i dopiero łącznie stanowić
podstawę sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.
Dotyczy to w szczególności planowania strategicznego czyli długofalowego, w którym określamy
miejsce i poziom organizacji przestrzeni, jaki chcemy osiągnąć w przyszłości oraz metody realizacji
osiągania tych celów.
Aby wzmocnić potrzebę uwzględniania jakości krajobrazu kulturowego w planowaniu przestrzennym
należy, uzupełniać powyższe opracowania o oceny dotyczące treści i formy krajobrazu. Podstawowymi
metodami tej oceny powinny stać się m.in.: kompleksowe badania terenowe – w tym szczegółowe
inwentaryzacje obiektów i miejsc o cechach zabytkowych oraz ocena ich rangi, kondycji i funkcji, studia
archeologiczno-historyczne, analizy archiwalnych materiałów kartograficznych, danych teledetekcyjnych
oraz materiałów planistycznych. Wydaje się także słuszne wzbogacenie badania o metody socjologiczne np.
metody ankietowe dotyczące badań partycypacji społecznej i percepcji krajobrazu. Celem takich opracowań
powinny stać się np.:
-
odtworzenie etapów ewolucji krajobrazu kulturowego,
-
rozpoznanie i charakterystyka aktualnego stanu oraz funkcjonowania krajobrazu;
-
diagnoza dalszej ewolucji krajobrazu kulturowego (ocena odporności krajobrazu na degradację,
ocena stanu zmian strukturalnych, funkcjonalnych i wizualnych),
-
prognoza dalszych zmian zachodzących w krajobrazie kulturowym ze wskazaniem kierunków
użytkowania i zagospodarowania zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju;
-
określenie uwarunkowań kulturowych (w tym społecznych, gospodarczych, ekonomicznych) w
postaci wniosków, analiz, prognoz i ocen.
Sugerowane kryteria oceny krajobrazu kulturowego to:
-
dawność,
-
historyczność,
-
estetyka,
-
autentyczność substancji,
-
kompozycja,
-
wyjątkowość, typowość, odrębność,
-
treść i forma,
-
wartość emocjonalna i integracyjna,
-
wartość użytkowa,
-
wartość ekonomiczna.
Jerzy Nita
Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski
WALORYZACJA BUDOWY GEOLOGICZNEJ DLA POTRZEB
ZACHOWANIA GEORÓŻNORODNOŚCI
THE VALORIZATION OF THE GEOLOGICAL FORMATION FOR NEEDS OF SAVEING
GEO-DIVERSITY
W otaczającym nas środowisku przyrodniczym istnieje wiele interesujących i wartych ochrony
obiektów i obszarów, zawierających liczne elementy ciekawej budowy geologicznej. Próba ich oszacowania
i waloryzowania ma za zadanie wydobycia tych wartości, ocenę stanu uprzystępnienia przez nie budowy
geologicznej, a w konsekwencji wskazanie najciekawszych miejsc budowy geologicznej dla danego
regionu, zarówno pod względem dydaktycznym, naukowym, turystycznym itp.
Waloryzacja budowy geologicznej i ocena obiektów eksploatacji surowców mineralnych przybliża
możliwość charakteryzowania wewnętrznej przestrzeni litosfery, w kontekście zarówno wartości czysto
poznawczej, jak i porównywania jej cech w różnych regionach. Budowa geologiczna, poza naukowymi
cechami geologicznymi, może mieć również walory poznawcze, estetyczne, krajobrazowe itp.
Z wartości charakteryzujących litosferę uwzględniono: interesujące wychodnie geologiczne
naturalne i sztuczne, obszary o ciekawej budowie geologicznej (szczególnie w przypadku, gdy
odzwierciedla się ona w morfologii terenu), cechy litologiczne i stratygraficzne odsłoniętych fragmentów
litosfery, ułożenie i deformację skał, tj. ich tektonikę w różnej skali, itp. Zwrócono uwagę na występowanie
takich elementów podnoszących walory litosfery, jak: skamieniałości, struktury sedymentacyjne, minerały,
efekty działania niektórych procesów (np. kras, osuwanie, wietrzenie, itp).
Opracowana waloryzacja wartości geologicznych jest związana z występowaniem utworów
geologicznych na powierzchni. Podstawą opracowania jest założenie, że nie można zestawić obok siebie
walorów obiektów jednostkowych pojedynczych (punktowych) o znacznym ukierunkowaniu (liniowych) z
dużymi zajmującymi i mieszczącymi się na morfostrukturalnej powierzchni (obszarowymi). Przyjęto
klasyfikowanie form geologicznych w trzech niezależnych kategoriach oddających różnorodność obiektów,
zjawisk, procesów geologicznych. Waloryzacja jest to jeden ze sposobów wykorzystania wiedzy o
środowisku przyrodniczym dla celów praktycznych, polegający na przeprowadzaniu klasyfikacji różnych
części i elementów obszaru badań.
Zbigniew Osadowski
Zakład Botaniki i Genetyki, Pomorska Akademia Pedagogiczna
PODEJŚCIE PRZYRODNICZE PRZY PLANOWANIU DROGI
EKSPRESOWEJ S11 NA ODCINKU KOSZALIN -SZCZECINEK
NATURAL APPROACH TO PLANNING THE S11 EXPRESS ROADWAY FROM KOSZALIN
TO SZCZECINEK
W pracy zaprezentowano przyrodniczą ocenę projektowanego wariantu przebiegu drogi ekspresowej
S11 na odcinku Koszalin - Szczecinek. Opracowanie objęło pas szerokości po 2,5 km z obydwu stron
istniejącej drogi nr 11 na terenie gminy Koszalin, Manowo, Bobolice i Szczecinek. Analizę przyrodniczą
przeprowadzono na podstawie waloryzacji przyrodniczych gmin. Na ich podstawie sporządzono mapy
uwarunkowań przyrodniczych rejonu drogi nr 11 w skali 1:25 000, które posłużyły do:
-
wyznaczenia najcenniejszych przyrodniczo obszarów – głównych miejsc konfliktowych i kolizyjnych,
-
oceny wpływu planowanej drogi na szatę roślinną i zwierzęta,
-
oceny różnych wariantów przebiegu projektowanej drogi S11,
-
zaplanowania działań ograniczających negatywny wpływ planowanej drogi ekspresowej, zarówno w
trakcie budowy, jak i podczas eksploatacji.
Szczególną uwagę zwrócono na obszary cenne przyrodniczo położone w bliskim sąsiedztwie
projektowanej drogi oraz wpływ planowanej inwestycji na populację zwierząt. Do najbardziej zagrożonych i
kolizyjnych obszarów z punktu widzenia przyrodniczego należą:
-
dolina rzeki Dzierżęcinki z kompleksem unikatowych torfowisk mechowiskowych koło Manowa planowany rezerwat przyrody;
-
kompleks lasów na odcinku Manowo – Grzybniczka – główny i uzupełniający szlak migracji zwierząt;
-
rzeka Radew i jej rozlewiska z ceną roślinnością makrofitów – szlak migracji zwierząt, planowany
obszar Natura 2000;
-
dolinka rzeki Grzybniczki – planowany zespół przyrodniczo-krajobrazowy;
-
kompleksy leśne i mokradła koło Przydargini – szlak migracji zwierząt, planowany obszar Natura 2000;
-
dolina rzeki Chocieli koło Bobolic – szlak migracji zwierząt, planowany obszar Natura 2000;
-
ekosystemy wodne i torfowiskowe w obrębie jezior Wierzchówko i Wierzchowo koło Wierzchowa szlak migracji zwierząt, planowany obszar Natura 2000.
Na podstawie przeprowadzonych analiz florystycznych, faunistycznych i krajobrazowych
zaproponowano szereg działań, których celem jest ograniczenie negatywnego wpływu planowanej drogi
S11 przyjmując, że planowana droga powinna spełniać następujące warunki:
-
nie może niszczyć cennych siedlisk przyrodniczych oraz cennej flory i fauny,
-
nie może spowodować podziału najcenniejszych przyrodniczo obszarów, zwłaszcza istniejących i
planowanych rezerwatów przyrody oraz obszarów Natura 2000,
-
modernizowana droga nie powinna być lokalizowana na obszarach leśnych i bagiennych, powinna w
miarę możliwości omijać doliny rzek,
-
obszary przecinające korytarze migracji zwierząt muszą być wyposażone w dobrze skonstruowane i
zagospodarowane przejścia dla zwierząt.
Najważniejszą zasadą, jaką należy się kierować przy budowie drogi ekspresowej S11, powinno być
unikanie konfliktów ze środowiskiem przyrodniczym. Nie będzie to jednak możliwe w każdym miejscu. W
miejscach konfliktowych należy dołożyć wszelkich starań, aby negatywny wpływ planowanej drogi S11
łagodzić przez stosowanie właściwych rozwiązań technicznych.
Robert Pipała
Zakład Geografii Fizycznej, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ
WALORYZACJA PRZYRODNICZA OBSZARÓW CHRONIONYCH
Z UŻYCIEM GIS NA PRZYKŁADZIE REZERWATÓW
W MAŁYCH PIENINACH
USING GIS FOR ENVIRONMENTAL EVALUATION OF PROTECTED AREAS.
A CASE STUDY OF THE MALE PIENINY MTS. NATURE RESERVES
Tworzenie przyrodniczych obszarów chronionych jest sensu stricto wynikiem waloryzacji. Z
„nieograniczonej” przestrzeni na podstawie przyjętych kryteriów wydziela się odpowiednie jednostki
terytorialne, które odznaczają się z reguły wyjątkowymi cechami (zaletami-walorami). Obszary te następnie
zostają zaakceptowane przez decydentów i w wyniku zmiany statusu prawnego podlegają odmiennym
zasadom gospodarowania – ochronie.
Autor postawił sobie za zadanie przeprowadzenie waloryzacji środowiska przyrodniczego
małopowierzchniowych obszarów chronionych wraz z ich otoczeniem w terenach górskich, wykorzystując
do tego techniki GIS. Za teren badań przyjęto wschodnią część północnego skłonu Małych Pienin, gdzie na
stosunkowo małej przestrzeni zlokalizowane są cztery rezerwaty przyrody.
Celami waloryzacji było:
1. Ustalenie aktualnie najcenniejszych przyrodniczo obszarów dla dwóch skal przestrzennych:
szczegółowej – obejmującej analizę wydzielonych rezerwatów i przeglądowej – dla otoczenia
rezerwatów.
2. Określenie charakteru oraz stopnia zagrożeń, jakim mogą podlegać obszary cenne przyrodniczo.
Poligonem podstawowym dokonanej waloryzacji był geokompleks indywidualny o randze
uroczyska, dla którego zebrano całościowy zbiór informacji o budujących go komponentach. Podstawą
waloryzacji było przydzielenie punktów dla wybranych cech elementów abiotycznych i biotycznych, w tym
cech morfometrycznych. Po zsumowaniu, poligony zakwalifikowano do jednej z pięciu ustalonych
kategorii: 1) obszary o najwyższych walorach przyrodniczych, 2) obszary o wysokich walorach
przyrodniczych, 3) obszary cenne przyrodniczo, 4) obszary o słabych walorach przyrodniczych, 5) obszary
przekształcone antropogenicznie. Poprzez tę klasyfikację udało się zobrazować wyniki w postaci
syntetycznej mapy.
Aplikacyjnie wyniki waloryzacji mogą zostać wykorzystane w opracowaniu strategii
gospodarowania przestrzenią oraz w przygotowywanych planach ochrony rezerwatów. Zgromadzenie
danych w cyfrowej bazie GIS, a tym samym powiązanie ich z cyfrową mapą, umożliwia w przypadku
zaistnienia zmian w środowisku szybką korektę i dokonanie kolejnej analizy.
Marek Stachurski1, Andrzej Misztal, Ryszard Kostuch2
1
Zakład Biologii Ogólnej i Ochrony Przyrody, Instytut Biologii, Akademia Świętokrzyska im. Jana
Kochanowskiego w Kielcach
2
Katedra Ekologicznych Podstaw Inżynierii Środowiska, Wydział Inżynierii Środowiska i Geodezji,
Akademia Rolnicza w Krakowie
WALORY PRZYRODNICZE PROJEKTOWANEGO REZERWATU
KRAJOBRAZOWEGO „SOBKÓW” NA PŁASKOWYŻU
JĘDRZEJOWSKIM
NATURAL VALUES OF A PROPOSED SOBKÓW NATURAL RESERVE IN THE JĘDRZEJÓW UPLAND
Projektowany rezerwat „Sobków” położony jest na rozległym obszarze rędzin kredowych. W
rzeźbie przeważają tereny płaskie i niskofaliste zbudowane z utworów węglanowych kredy górnej. Skałę
macierzystą gleb, głównie pararędzin, stanowi zwietrzelina skał węglanowych. Miąższość, pH i skład
granulometryczny wierzchnich poziomów gleb jest zróżnicowana. Zależy nie tylko od skały macierzystej
ale również od stopnia jej zwietrzenia oraz zawartości części krzemianowych i krzemianowo-węglanowych.
Głównym przedmiotem ochrony w projektowanym rezerwacie, poza walorami krajobrazowymi, jest
stanowisko flory i roślinności kserotermicznej.
Flora rezerwatu odnotowana w wyniku prac inwentaryzacyjnych w 2001 r., liczy 45 gatunków
porostów, 34 gatunki mszaków i ponad 200 gatunków roślin naczyniowych. Lista gatunków roślin objętych
ochroną, zagrożonych i proponowanych do ochrony regionalnej nie jest bogata i obejmuje 2 gatunki
porostów, 3 mszaków i 21 roślin naczyniowych.
Na roślinność kserotermiczną składają się: dość bogaty florystycznie zespół Thalictro-Salvietum
pratensis oraz ubogie warianty i fazy Inuletum ensifoliae, zespół zaroślowy Rhamno-Cornetum sanquinei i
zbiorowisko z Prunus fruticosa oraz zdegradowany grąd Tilio-Carpinetum (chojniak sosnowy).
Zachowanie walorów przyrodniczych opisywanego terenu jest możliwe poprzez czynną
i systematyczną ochronę powierzchni występowania uwarunkowanej antropogenicznie roślinności
kserotermicznej, głównie poprzez zahamowanie procesu wtórnej sukcesji na murawach i w zaroślach.
Natomiast w chojniaku sosnowym zalecane są zabiegi, mające na celu przyspieszenie procesu
renaturalizacji, na przykład poprzez stopniową eliminację nasadzonej sosny i modrzewia. Na innych
powierzchniach postulowane jest odtworzenie zespołów muraw i zarośli, które tam w przeszłości istniały.
Praca zrealizowana w ramach Grantu KBN 2P06F07526 (Określenie czynników przyrodniczych
warunkujących występowanie użytków ekologicznych w wybranych jednostkach fizjograficznych Wyżyny
Małopolskiej)
Wojciech Staszek
Katedra Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska, Instytut Geografii Uniwersytetu Gdańskiego
PRZYRODNICZE UWARUNKOWANIA ZAGOSPODAROWANIA
TURYSTYCZNEGO REJONU MĘCIKAŁU NA RÓWNINIE
CHARZYKOWSKIEJ
NATURAL ENVIRONMENTAL CONDITIONS OF MĘCIKAŁ AREA (CHARZYKOWSKA PLAIN)
AS A FACTOR OF TOURISM DEVELOPMENT
Rejon miejscowości Męcikał, położony w obrębie Równiny Charzykowskiej, jest obszarem
wyróżniającym się przede wszystkim rozległymi kompleksami leśnymi Borów Tucholskich. Walory
krajobrazowe i rekreacyjne podnoszą liczne jeziora, rzeka Brda z dopływami, obecność pieszych i
rowerowych szlaków turystycznych, położenie w granicach Zaborskiego Parku Krajobrazowego oraz w
bezpośrednim, bliskim sąsiedztwie Parku Narodowego. Czynniki te, spowodowały nasilający się w ostatnim
okresie, rozwój zagospodarowania rekreacyjnego, polegający w głównej mierze na znacznym rozszerzeniu
indywidualnej zabudowy rekreacyjnej, a w mniejszym stopniu zbiorowej bazy turystycznej.
Podjęte badania przyrodniczych uwarunkowań zagospodarowania turystycznego tego obszaru,
weryfikują jego przydatność dla rekreacji i umożliwiają określenie kierunków dalszego rozwoju w tym
zakresie.
W badaniach uwzględniono przede wszystkim czynniki związane z:
− odpornością na degradację i chłonnością obszarów leśnych (na podstawie wyróżnionych typów
pokrywy runa leśnego) i nieleśnych;
− zróżnicowaniem form morfologicznych terenu – w tym zwłaszcza występowaniem specyficznych
form rzeźby jakimi są wydmy;
− przydatnością wód dla rekreacji (dostępność od strony lądu i od strony akwenu).
Drugą grupą czynników, związanych z walorami przyrodniczymi, jest występowanie form prawnej ochrony
przyrody i realizacja zadań ochronnych na ich terenie.
Wyniki badań, prowadzonych na obszarze o powierzchni około 50 km2, wskazują, że występujące
tu obszary leśne cechują się niewielką chłonnością rekreacyjną wynikającą z występowania ubogich siedlisk
borowych (w tym boru suchego z runem chrobotkowym) oraz specyficznych form wydmowych. Przeważają
powierzchnie leśne cechujące się naturalną chłonnością w granicach 2-4 os/ha/d. Jednocześnie są to tereny o
korzystnym oddziaływaniu bioklimatycznym. Na podstawie kartowania terenowego określono również
przydatność wód powierzchniowych dla rekreacji. W większości występujących tu zbiorników jest ona
ograniczona przez niewielką dostępność brzegów. Dodatkowym czynnikiem ograniczającym możliwość ich
rekreacyjnego wykorzystania jest występowanie licznych jezior lobeliowych z chronioną roślinnością
przybrzeżną. Część z nich objęta jest ochroną prawną jako użytki ekologiczne.
Wyniki badań wskazują, że obszar opracowania nie jest przydatny dla rozwoju masowej turystyki. Na
podstawie przeprowadzonych ankiet, wykazano w tym zakresie zbieżność z preferencjami i opiniami osób
wypoczywających na tym terenie.
Przeważający aktualnie w tym rejonie kierunek rozwoju funkcji rekreacyjnych, przejawiający się we
wzroście ilości obiektów indywidualnych i agroturystycznych, należy uznać za korzystny. Jednocześnie
należy dążyć do wyznaczenia przestrzennych i ilościowych granic zainwestowania, w celu ograniczenia
nadmiernego rozwoju bazy turystycznej.
Witold Wołoszyn1, Tomasz Furtak2
1
Zakład Ochrony Środowiska, Instytut Nauk o Ziemi UMCS, 2Roztoczańska Stacja Naukowa, Instytut Nauk
o Ziemi UMCS
OCENA ŚRODOWISKOWA PROJEKTU PROGRAMU WYKORZYSTANIA
ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII
W WOJEWÓDZTWIE LUBELSKIM
ENVIRONMENTAL ASSESSMENT OF THE PROGRAMME PROPOSAL FOR RENEWABLE ENERGY
SOURCES DEVELOPMENT IN LUBLIN REGION
Oceny oddziaływania na środowisko dokumentów programowych nie mają jeszcze w Polsce
ustalonych podstaw metodycznych. W artykule podjęto próbę przeanalizowania aspektów proceduralnych i
metodycznych związanych z postępowaniem w sprawie oceny oddziaływania na środowisko projektu
„Programu Rozwoju Alternatywnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego” (Program RAZE).
Prace nad prognozą oddziaływania na środowisko rozpoczęto w październiku 2005, a ukończono w grudniu
2005. Założono, iż w prognozie należy skoncentrować się na następujących zagadnieniach:
- określeniu stopnia spójności założeń i celów projektu Programu RAZE z założeniami i wytycznymi
polityki ekologicznej, w tym oszacowaniu efektu zmniejszenia emisji zanieczyszczeń do powietrza
atmosferycznego w kontekście realizacji założeń Polityki Klimatycznej,
- ocenie potencjalnych znaczących zagrożeń dla środowiska wynikających z realizacji postanowień
zawartych w Programie RAZE, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu na krajobraz oraz sieć Natura
2000;
- wskazaniu możliwości ograniczania potencjalnych znaczących oddziaływań na środowisko wynikających
z realizacji ustaleń Programu;
- przedstawieniu rekomendacji dotyczących koniecznych uzupełnień i zmian w zapisach projektu Programu,
a także monitorowania wdrażania jego postanowień.
W artykule przedstawiono zarys i główne elementy projektu Programu RAZE, a także strukturę i
kluczowe części dokumentu prognozy. Szczególną uwagę zwrócono na sposób identyfikacji i oceny
potencjalnych oddziaływań projektowanych zamierzeń z zakresu rozwoju odnawialnych źródeł energii na
środowisko. W przedstawionej analizie uwzględniono zarówno aspekty przyrodnicze, jak również
społeczno-ekonomiczne. Ponadto w prowadzonych rozważaniach zwrócono także uwagę na:
- relacje pomiędzy postępowaniem w sprawie OOŚ i ostatecznym kształtem Programu RAZE,
- rolę konsultacji społecznych,
- trudności i problemy natury metodycznej i proceduralnej.
Radosław Wróbel
Katedra Ochrony Powierzchni Ziemi, Uniwersytet Opolski
OCHRONA WARTOŚCI PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWYCH
W „STUDIUM ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO PASMA
ODRY” W WOJEWÓDZTWIE OPOLSKIM
THE NATURE-LANDSCAPE VALUES PROTECTION IN SPATIAL MANAGEMENT STUDY
OF THE ODER RIVER IN OPOLE VOIVODSHIP
Studium Zagospodarowania Przestrzennego Pasma Odry jest opracowaniem, które powstało na
podstawie porozumienia marszałków województw nadodrzańskich i Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju
Miast, w celu zintegrowania działań podejmowanych w ramach Programu dla Odry 2006 i strategii rozwoju
województw. Studium dla województwa opolskiego ma na celu realizację tych działań poprzez zapewnienie
zrównoważonego, optymalnego rozwoju na obszarze pasma Odry, obejmującego tereny położone w obrębie
granic administracyjnych pierwszego pasa gmin przylegających do doliny Odry. Opracowanie to stanowi
rozwinięcie realizacji celów strategicznych w zakresie gospodarki wodnej zintegrowanych z szeroko
rozumianym rozwojem społeczno-gospodarczym i przyrodniczym. Spełnia ono rolę pomocniczą przy
ustalaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz jest uzupełnieniem planu
zagospodarowania przestrzennego województwa w zakresie kreowania polityki przestrzennej na obszarze
pasma Odry. Odnosi się w tym względzie do proponowanych kierunków działań i sposobów rozwiązywania
konfliktów (między innymi na styku ochrony środowiska naturalnego i kulturowego), a także zapewnienia
bezpieczeństwa powodziowego oraz gospodarczego wykorzystania rzeki. Studium składa się z czterech
części, z których pierwsza obejmuje diagnozę stanu aktualnego, druga określa bariery, konflikty i
zagrożenia funkcjonowania elementów zagospodarowania przestrzennego pasma Odry, trzecia zawiera
koncepcję zagospodarowania przestrzennego, zaś w czwartej sformułowano wnioski do opracowań
planistycznych. Koncepcja zagospodarowania przestrzennego określa w oparciu o przeprowadzoną
diagnozę stanu aktualnego, sposób zrównoważonego, optymalnego, racjonalnego połączenia i
wykorzystania potencjału przyrodniczego i społeczno-gospodarczego pasma Odry.
Studium Zagospodarowania Przestrzennego Pasma Odry traktuje dolinę Odry jako „główną oś
przyrodniczą” i kluczowy element przestrzennego systemu obszarów ekologicznych w województwie
opolskim. Koncepcja ochrony przyrody jako główny cel ochrony środowiska przyrodniczego zakłada
utrzymanie równowagi ekologicznej w ekosystemach, zwiększenie naturalnej bioróżnorodności w
połączeniu z ochroną krajobrazu i stworzenie przestrzennego systemu powiązań środowiska przyrodniczego
z terenami otaczającymi. Do podstawowych kierunków działań w zakresie ochrony przyrodniczokrajobrazowej Studium zalicza:
−
działania w zakresie zachowania ciągłości przestrzennej i funkcjonalnej struktur przyrodniczych –
polegające m.in. na zachowaniu ciągłości funkcjonalnej obszarów przyrodniczych sieci ECONET,
integracji regionalnego systemu przyrodniczego z zewnętrznymi systemami przyrodniczymi;
−
działania skierowane na utrzymanie różnorodności i stabilności procesów ekologicznych –
zachowanie zróżnicowania systemów naturalnych i seminaturalnych na obszarze województwa,
ochronę istniejących form i obiektów ochrony przyrody, objęcie odpowiednimi formami ochrony
obiektów o najwyższych walorach przyrodniczo-krajobrazowych;
−
działania mające na celu zwiększenie i wzmocnienie potencjału biologicznego, bioróżnorodności i
mozaikowatości krajobrazu – zwiększenie retencji naturalnej poprzez przebudowę struktur
przyrodniczych, renaturyzację terenów dolinnych rzek, zwiększenie powierzchni biologicznie
czynnych, odbudowę struktury siedliskowej i biocenotycznej;
−
działania w zakresie wykorzystania zasobów przyrodniczych dla rozwoju gospodarczego;
−
działania dotyczące utrzymania zdolności ekosystemów do odtwarzania zasobów przyrodniczych –
ochrona przed rozwojem przemysłowym terenów biologicznie czynnych i przewidzianych do
renaturyzacji oraz utrzymanie zgodności przeznaczenia i użytkowania terenów z naturalnymi
właściwościami przestrzeni.

waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa wsi u ela i jej zastosowanie

Transkrypt

Podobne dokumenty

Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej realizuje w tym miejscu

I. WSTĘP 1. Podstawa prawna Podstawę prawną do wykonania

Uchwała Nr XVII/183/08 Rady Miejskiej w Trzebnicy z dnia 19

Wniosek o wydanie wypisu i wyrysu z miejscowego planu

Rewitalizacja obszarów zdegradowanych – założenia projektu

Konferencja - Standaryzacja w Planowaniu Przestrzennym

PODYPLOMOWE STUDIUM: POLITYKA OCHRONY ŚRODOWISKA

patrz wykładowcy - Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w

Burmistrz Olsztynka ul. Ratusz 1, 11