Początki pisma w Mezopotamii

Najstarsze znane nam przy−
kłady pisma pochodzą z Uruk w
południowej Mezopotamii i da−
towane są na około 3300 rok
p.n.e. Te pierwsze gliniane tabli−
czki ze względu na charakter
zapisu nazywamy piktograficz−
nymi. Zawierają one proste zna−
ki graficzne, z których każdy
oznacza przedmiot lub pojęcie:
znak dla jęczmienia to kłos zbo−
ża, ryba czy ptak oddane są przez
realistyczne rysunki tych zwie−
rząt, a znak dla pojęcia “dzień”
to wyobrażenie słońca wstają−
cego nad horyzontem. Teksty
Początki pisma
w Mezopotamii
− znak, dowód, żeton). Są to
niewielkich rozmiarów, zazwy−
czaj wykonane z gliny i wypalo−
ne w niskiej temperaturze róż−
nego ksztaltu bryłki, mające od
kilku milimetrów do kilku cen−
tymetrów średnicy lub wysoko−
ści. Początek ich występowania
− około 8000 lat p.n.e. − zbiega
Przykłady różnego typu form tokenów
te, które można raczej "rozwią−
zywać” na zasadzie rebusu niż
czytać, sprawiają ciągle pewne
trudności interpretacyjne, nie
ulega jednak wątpliwości, że zde−
cydowana większość z nich do−
tyczy działalności gospodarczej
i administracyjnej ówczesnych
mieszkańców Mezopotamii.
Stanowią one rejestry prze−
pływu towarów takich jak żyw−
ność, inwentarz żywy i tkaniny.
Zastanawiający jest fakt, że jest
to już bogaty i złożony system,
składający się z ponad siedmiuset
znaków − pojęć. Z pewnością
najwcześniejsze tabliczki nie re−
prezentują początkowej fazy po−
wstawania pisma. Jakie więc eta−
py poprzedziły zapisanie tych
pierwszych znanych nam, a prze−
cież już dość skomplikowanych
tekstów? Jak doszło do powsta−
nia pisma?
Jedna z najbardziej przeko−
nujących hipotez związana jest z
występowaniem na wielu stano−
wiskach bliskowschodnich tak
zwanych tokenów (z ang. token
Z prawej − w
iersz złożony z czcio−
wiersz
nek, w centrum − tekst odbity na
papierze przez Tadeusza Grajpla.
fot. Dominik Księski
się w czasie z wprowadzeniem
rolnictwa. Tokeny znajdowano
niekiedy w dużych ilościach na
wielu stanowiskach nie tylko na
terenie dzisiejszego Iraku, ale
również w Izraelu, Syrii, połud−
niowej Turcji i w Iranie.
Początkowo repertuar kształ−
tów tokenów był dość ubogi i
ograniczał się przede wszystkim
do kilku podstawowych typów:
kulek, dysków, czworościanów,
stożków i walców. Wydaje się,
że już wtedy był to − stosunko−
wo jeszcze mało skomplikowa−
ny − system służący do “zapisy−
wania“ informacji dotyczących
działalności gospodarczej. Każ−
dy rodzaj tokenów odpowiadał
konkretnemu przechowywane−
mu towarowi lub hodowanemu
zwierzęciu − na przykład naczyniu
ze zbożem czy owcy ze stada.
Ten prosty system, ułatwiający
kontrolę i zarządzanie posiada−
nymi dobrami przetrwał w pra−
wie niezmienionej postaci przez
kilka tysięcy lat. Kolejny etap
rozwoju przypada na połowę IV
zresztą swoim kształtem owe
bulle: mają podobne rozmiary i
również są zaokraglone lub owa−
lne.
Wykorzystywanie tokenów
wiązało się z działalnością gos−
podarczą − z administracją świą−
tynną, magazynowaniem produ−
któw rolnych, hodowlą, rzemio−
słem i handlem, a więc tylko
niektóre pojęcia były reprezen−
towane w tym systemie. Pierw−
sze tabliczki piktograficzne nie−
wątpliwie były również związa−
ne z gospodarką i właśnie konie−
czność usprawnienia administra−
cji uważa się za przyczynę powsta−
nia pisma. Byłaby to więc kon−
tynuacja idei wyrażonej przez to−
keny (ewolucja od tokenu poprzez
znak piktograficzny do znaku pis−
ma klinowego w niektórych przy−
padkach jest możliwa do prze−
śledzenia), które w momencie
osiągnięcia pewnego poziomu
rozwoju przestały wystarczać.
Z chwilą, gdy “wynalezio−
no” sposób porozumiewania się
za pomocą wyrytych i odciśnię−
tych na glinianych tabliczkach
obrazków, zasadę tę zaczęto sto−
sować także do pojęć innych niż
te zawarte w systemie tokenów.
Repertuar znaków uległ rozsze−
rzeniu. Na tabliczkach pikto−
graficznych przedstawiano rów−
nież pewne bardziej skompli−
kowane idee − na przykład ry−
sunek nogi oznaczał "stać" lub
"iść", a przedstawienie głowy i
miski oznaczało czynność jedze−
nia. Teksty piktograficzne mo−
żemy jedynie inter−
pretować, nie może−
my natomiast ich
przeczytać i nie wie−
my nawet, jakim ję−
zykiem posługiwali
się ich autorzy. Praw−
dziwym przełomem
stało się nadanie zna−
kom−wyrazom warto−
ści fonetycznych. Od
tej chwili, to znaczy
od około 2800 roku
p.n.e. pismo klinowe
(którego nazwa po−
chodzi od kształtu
odcisków trzcinowe−
go rylca, które za−
stąpiły linearne ry−
sunki) nadawało się
już do zapisywania
dźwięków
mowy
ludzkiej.
tysiąclecia i związany jest ze bę tokenów oznaczających ro−
znaczącymi zmianami zachodzą− dzaj i ilość towarów, będących
cymi w Mezopotamii. Zwiększa przedmiotem transakcji. Taka
się liczba ludności i osiedli, co− “koperta” opatrzona odciskiem
raz bardziej skomplikowana sta− pieczęci właściciela przesyłki
je się struktura społeczna, roz− mogła zostać wręczona pośred−
wijają się wspólnoty typu miejs− nikowi wraz z przekazywanymi
kiego i elity władzy. Wraz z przedmiotami czy zwierzętami.
rozwojem rzemiosła dostępnych Pieczęć, będąca odpowiednikiem
jest coraz więcej róż− dzisiejszego podpisu potwierdza−
nego rodzaju produk− ła autentyczność przesyłki i zapo−
tów, rozwija się lo− biegała ewentualnemu fałszerstwu.
kalny i dalekosiężny Odbiorca w razie wątpliwości
handel. Te okoliczno− mógł rozbić “kopertę” i spraw−
ści wymusiły konie− dzić, czy ilość i rodzaj towarów
czność lepszego, spra− jednoznacznie określonych przez
wniejszego sposobu zawarte w bulli tokeny zgadza się
administrowania po− z otrzymaną przesyłką.
siadanymi dobrami −
Na powierzchni bulli zaczę−
stąd skomplikowanie to umieszczać odciski tokenów,
systemu tokenów. a do odwzorowania nacięć i wyż−
Obserwujemy znacz− łobień używano rylca w ten spo−
ne wzbogacenie i zró− sób dokument można było “prze−
żnicowanie typów. czytać” od razu, bez koniecznoś−
Oprócz nowych form ci rozbijania. Stąd już tylko krok
czysto abstrakcyj− do pierwszej prawdziwej, pełnej
nych coraz częściej tabliczki − bowiem z chwilą za−
występują realistycz− pisania na powierzchni bulli jej
ne wyobrażenia − mi− zawartości i potwierdzeniu aute−
niaturowe naczynia czy ntyczności przez odcisk pieczę−
głowy zwierząt. Dru− ci zbędne stało się umieszczanie
gą ważną zmianą jest występowa− w środku tokenów. Pierwsze ta−
nie nacięć, wgłębień i wyżłobień bliczki z odciśniętymi i wyry−
na powierzchni różnego rodzaju tymi znakami przypominają
tokenów − w tym
okresie można wyróż−
nić piętnaście podsta−
wowych typów i oko−
ło dwieście pięć−
dziesiąt podtypów.
Kolejny krok w
rozwoju tego syste−
mu związany był za−
pewne ze wspomnia−
nym rozwojem han−
dlu. Coraz częściej
zdarzało się, że
przedmioty, którymi
handlowano transpo−
rtowano na duże od−
ległości. Brali w tym
udział pośrednicy, a
wytwórca nie stykał
się bezpośrednio z
odbiorcą. W tym
okresie pojawiają się
tak zwane bulle − gli−
niane, okrągłe “ko− Tokeny jako pierwowzory pisma klinowego. Znaki
perty“, w których za− piktograficzne pokazano odwrócone o 900, zgodnie z
mykano pewną licz− późniejszym kierunkiem pisma
DOROTA
ŁAWECKA
Instytut
Archeologii UW
Gazeta Biskupińska
Biskupińska, Wielkie odkrycia i wynalazki. Wydawca: Wydawnictwo Dominika Księskiego "Wulkan", Pałuki, pismo lokalne,
Żnin, pl. Wolności 7. Naczelny redaktor: Dominik Księski; Anioł stróż: Danuta Piotrowska; Sekretarz redakcji: Joanna Świder.
Skład: Anna Rosińska, Łamanie: Maciej Urbanowski, Reporterzy: Paulina Szmyt, Ilona Spurka, Jacek Mielcarzewicz,
Opracowanie graficzne: Leszek Malak.
Adres redakcji i biura ogłoszeń: Biskupin, budynek muzeum, tel. (0−52) 30−25−026. Naświetlanie: Magraf Bydgoszcz, Druk: Graf−Bog Żnin