Potrzeby informacyjne użytkownika biblioteki XXI wieku a

Iwona Gawrońska-Paluszkiewicz
Dolnośląska Biblioteka Pedagogiczna
Wrocław
Potrzeby informacyjne użytkownika biblioteki XXI wieku a opracowanie zbiorów
na podstawie badań prowadzonych w Dolnośląskiej Bibliotece Pedagogicznej
we Wrocławiu.
Dolnośląska Biblioteka Pedagogiczna we Wrocławiu od pięciu lat prowadzi katalogi
oraz bazy tylko w wersji elektronicznej. Mimo ogromnej pracy wkładanej w tworzenie
warsztatu informacyjno-wyszukiwawczego, potencjał informacyjny, jakim biblioteka
dysponuje, nie jest w pełni wykorzystywany przez odbiorców informacji. Biblioteka pracuje
w
systemie
bibliotecznym
pedagogicznymi
sieci
Aleph,
dolnośląskiej
tworząc
wspólnie
Dolnośląski
z
System
26 innymi
bibliotekami
Informacji
Edukacyjnej.
Użytkownicy mają możliwość zdalnego przeglądania katalogów oraz baz, a także
wyszukiwania informacji na wiele sposobów oferowanych przez system m.in. przez hasła
przedmiotowe BN.
W czerwcu 2006 roku poczyniono badania wśród użytkowników biblioteki, których
celem było
zidentyfikowanie trudności ograniczających
dostęp użytkowników
do
poszukiwanych przez nich źródeł informacji. Wykorzystano ankietę skierowaną bezpośrednio
do przychodzących do biblioteki użytkowników oraz raporty z systemu, które pozwoliły na
objęcie badaniem użytkowników korzystających z baz i katalogów poza biblioteką.
Na wstępie przedstawię fragment wyników badań, do których odwołam się w dalszej
części referatu. W całości badania te zostały omówione w artykule 1 Małgorzaty Sikorskiej i
Urszuli Tobolskiej pt. „Trudności na jakie napotykają użytkownicy Dolnośląskiej Biblioteki
Pedagogicznej we Wrocławiu w poszukiwaniu potrzebnych im źródeł informacji – analiza
badań”.
Badanie składało się z dwóch części. W części pierwszej
uczestniczyło 150
respondentów. Stopień reprezentatywności próby wykorzystanej do badań stanowił 12,5 %
wszystkich osób, które odwiedziły bibliotekę w tym okresie. Jako narzędzie badawcze
wykorzystano anonimowy kwestionariusz ankiety. Kwestionariusz zawierał 18 pytań - były to
pytania zamknięte i półotwarte. W drugiej części narzędzie badawcze stanowiły raporty
statystyczne, których tworzenie umożliwia system Aleph. Dzięki nim zebrano informacje o
1
Tobolska, Urszula, Sikorska, Małgorzata, Trudności na jakie napotykają użytkownicy Dolnośląskiej Biblioteki
Pedagogicznej we Wrocławiu w poszukiwaniu potrzebnych im źródeł informacji – analiza badań „Poradnik
Bibliotekarza” 2007, nr 11, s. 10-19.
1
ilości wejść do baz danych przez czytelników biblioteki zamawiających zbiory (głównie poza
biblioteką). Zanotowano liczbę ponad 4 tys. (dotyczy jednego miesiąca). Raporty w jasny
sposób odsłoniły stopień umiejętności wyszukiwawczych czytelników, ukazały błędy
popełniane przez nich przy przeszukiwaniu baz. Nie można było tych mankamentów wyłapać
za pomocą pytań stawianych w kwestionariuszu. Ankieta dostarczyła nam informacji o tym,
jak przeszukują nasze bazy czytelnicy w zależności od wieku, płci, statusu czytelnika
(nauczyciele, studenci).
W badaniu ankietowym
część pytań koncentrowała się wokół sposobów
wyszukiwania informacji w katalogach. Zapytano respondentów m.in. z jakich opcji
wyszukiwawczych korzystają.
Zintegrowany system biblioteczny Aleph posiada dwie opcje wyszukiwawcze. Opcja
Indeksy pozwala na przeglądanie indeksów ułożonych alfabetycznie. Przeszukiwanie baz
poprzez indeksy jest efektywne wtedy, kiedy znane jest nazwisko autora, tytuł albo hasło
przedmiotowe. W opcji Wyszukiwanie elementem wyszukiwawczym są słowa zawarte bądź
w tytule, bądź we wszystkich polach opisu bibliograficznego. W opcji tej można zamaskować
poprzez znak ? części wyrazów np. stanowiące końcówki fleksyjne, co w niektórych
sytuacjach daje bardzo dobre rezultaty wyszukiwawcze.
Według badań ankietowych 78 ze 150 osób, tj. 52 % wykorzystuje głównie opcję
Wyszukiwanie, 44 ankietowanych, tj. 29 % korzysta tylko z Indeksów, a 26 osób, tj. 19 %
używa zamiennie obu opcji.
W sondażu zapytano, czy użytkownicy znają różnice między opcją Indeksy a opcją
Wyszukiwanie. Pozytywnie odpowiedziało 59 ze 150 osób ankietowanych
(39 %).
Pozostałych 91 osób, czyli 61 % nie zdawało sobie sprawy z różnic pomiędzy tymi opcjami.
Interesowało nas też : które z indeksów wybierają nasi czytelnicy. Odpowiadający
mogli wybrać więcej niż jedną możliwość. Okazało się, że ankietowani najczęściej wybierali
indeks tytułowy – 81 osób (54%). Jest on najbardziej popularny. Z indeksów autorskich
korzystało 76 osób (50%), a 38 (25%) osób zadeklarowało także stosowanie wyszukiwania
przez indeks haseł przedmiotowych. 1 osoba napisała, że korzysta ze wszystkich możliwości.
18 ankietowanych osób nie wypełniło odpowiedzi na to pytanie, ponieważ korzysta wyłącznie
z opcji Wyszukiwanie szukając przez słowa.
Analiza raportów to dopełnienie wyników badań ankietowych. Druga część badań dała
możliwość szczegółowego poznania, w jaki sposób czytelnicy szukają informacji poza
biblioteką. Coraz większa część użytkowników mających dostęp do Internetu, prowadzi
samodzielne wyszukiwanie informacji online. Świadczy o tym liczba wejść na stronę www
2
biblioteki, która w czerwcu 2006 r. przekroczyła znacznie 4 tys., podczas gdy w tym samym
czasie bibliotekę odwiedziło fizycznie ponad 1 tys. czytelników. (W październiku br. było 17
tys.wejść online, liczba czytelników odwiedzających fizycznie bibliotekę nie zmieniła się ).
Z analizy raportów uzyskano podobne wyniki do tych zebranych z analizy
kwestionariuszy ankiet (z tego samego miesiąca).
Zarejestrowano prawie 115 tys. zapytań wprowadzonych do sytemu przez opcję
Wyszukiwanie oraz prawie 10 tys. przez opcję Indeksy.
Czytelnicy wybierający Indeksy, najwięcej, bo 4308 zapytań skierowali do indeksu
tytułów, 2861 do indeksu autorskiego oraz 2281 do indeksu haseł przedmiotowych.
Preferencje użytkowników korzystających z opcjii
Indeksy
24%
30%
Autor
Tytuł
Hasło przedmiotow e
46%
Wykres ilustruje wyniki analizy raportu z systemu Aleph dotyczące procentowego
wykorzystania indeksów : tytułowego, autorskiego i haseł przedmiotowych.
Analizując zapytania stosowany użytkowników można stwierdzić dość powszechny
brak
umiejętności
formułowania
prawidłowych
zapytań.
Z
badań
wynikało,
że
najpoważniejszy problem to używanie zbyt wielu słów jednocześnie.
Czytelnicy szukając przez słowa z tytułu w opcji Wyszukiwanie, wpisują
niejednokrotnie pełne tematy poszukiwanego zagadnienia. Oto kilka przykładów tego rodzaju
zapytań2 : ,,pomaganie dziecią z grupy ryzyka’’, ,,rola wartosci i powinnosci moralnych w
ksztaltowaniu swiadomosci profesjonalnej nauczycieli’’, ,,zapobieganie przestepczosci wsrod
mlodziezy’’. Oczywiście, wynik takiego wyszukiwania jest negatywny.
2
Celowo zachowano tu oryginalną formę zapisu, aby zwrócić dodatkowo uwagę na fakt, że zapytania są często
wpisywane niestarannie, z błędami ortograficznymi, a wprost nagminne jest pomijanie polskich znaków
diakrytycznych, będące być może przyzwyczajeniem powstałym w wyniku pisania sms-ów.
3
Okazuje się, że czytelnicy w przeważającej części korzystają z opcji Wyszukiwania.
Dla osób, które stykają się po raz pierwszy z bazą, logicznym jest, że skoro mają coś znaleźć,
to używają nazwy, która kojarzy im się z wyszukiwaniem. Zdecydowanie rzadziej wybierają
opcję Indeksy do poszukiwań.
Badania te pokazały, że wraz z rozwojem komputeryzacji zmieniło się zasadniczo
oddziaływanie biblioteki. Zyskaliśmy ogromną grupę „wirtualnych” użytkowników, którzy
korzystają z naszych baz, w tym również z naszych katalogów.
Jeżeli przyjmiemy, że 17 tys. użytkowników, którzy korzystali z naszych baz w
październiku to jest 100%, wówczas 1 tys. osób, które przyszły w tym samym czasie do
biblioteki to zaledwie 6%.
Wniosek stąd płynie następujący : komunikacja pomiędzy
bibliotekarzem a użytkownikiem odbywa się zasadniczo poprzez system komputerowy.
Podjęliśmy pewne działania, które powinny zmniejszyć trudności w dotarciu do pełnej
informacji o zbiorach naszym użytkownikom.
1. Na stronie domowej Dolnośląskiej Biblioteki Pedagogicznej przygotowano
instrukcję w postaci prezentacji w Power Poincie do wyszukiwania w katalogach i bazach w
postaci prezentacji. Instrukcja krok po kroku wyjaśnia, w jaki sposób należy wyszukiwać.
2. Biblioteka oferuje szkolenia dla uczniów, studentów oraz nauczycieli, podczas
których uczestnicy zajęć poznają możliwości systemu oraz sposoby efektywnego
wyszukiwania. W szkoleniach może uczestniczyć znikomy procent użytkowników.
Większość
użytkowników
wybiera
przeszukiwanie
katalogu
przez
opcję
wyszukiwanie i wpisuje całe frazy podobnie, jak do wyszukiwarek internetowych. To nie jest
specjalnym zaskoczeniem, biorąc pod uwagę tempo rozwoju Internetu i coraz większą
dostępność do tego źródła informacji.
3. Wiedzę o tym fakcie wykorzystaliśmy sporządzając opisy bibliograficzne
wzbogacając je o adnotacje lub o spisy treści.
Jeżeli użytkownik wpisze w okno wyszukiwawcze frazy, które znalazły się w
adnotacji lub w spisie treści, (nie koniecznie dosłowne, jeśli zastosuje maskowanie
końcówek) znajdzie poszukiwaną pozycję.
4
Przykłady opisów bibliograficznych z adnotacjami.
Przykład 1
W adnotacji wystąpiły takie frazy : np. poglądy na szczęście, pedagogiczna koncepcja
jakości życia, wskaźniki oceny jakości życia.
Przykład 2
W adnotacji np. trudne zachowania nauczycieli, umowa klasowa.
5
Przykład 3
Tytuł, ani hasła nie oddają w pełni zawartości treściowej książki. W adnotacji np.
zawieszeni w prawach ucznia, prawo do nauki, uczeń pełnoletni, wagary, korepetycje,
mundurki itd.
Następne przykłady ilustrują wykorzystanie spisu treści w opisie bibliograficznym.
Przykład 4
W spisie treści : człowiek ponowoczesny, kryzys wychowania moralnego, skuteczność
opieki penitencjarnej.
6
Przykład 5
Ze spisu treści : elektroniczne testy, elektroniczny dziennik, prezentacje.
Przykład 6
W spisie treści np. informacje zwrotne.
Zaprezentowane przeze mnie przykłady pokazują, w jaki sposób analizując strategie
wyszukiwacze dużej części naszych użytkowników, staramy się ułatwić dotarcie im do
poszukiwanych źródeł.
Działania te nie realizują, oczywiście zadania biblioteki polegającego na
porządkowaniu literatury i gromadzeniu informacji tak, aby można było sporządzić pełną,
wartościową bibliografię zagadnieniową.
Narzędziem do realizacji tego zadania jest język informacyjno-wyszukiwawczy.
Dyskusje nad tym, który z języków informacyjno-wyszukiwawczych jest najlepszy uważam
za jałowe, ponieważ osoby tworzące i rozwijające dany język będą widziały jego zalety,
natomiast „konkurencja” jego wady. O tym, który język wybrać muszą decydować biblioteki
w oparciu o analizę swoich potrzeb (potrzeb swoich użytkowników), swoich możliwości 7
czyli np. czy współpracują z innymi bibliotekami, czy same opracowują zbiory, czy mogą
liczyć na pomoc i współpracę innych instytucji oraz o to, jakie szanse ma dany język na
rozwój, a w szczególności na rozwój o słownictwo z zakresu profilu konkretnej biblioteki .
Słyszeliśmy już sporo o Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej, słyszeliśmy też o
języku informacyjno-wyszukiwawczym KABA i języku BN. Ostatnio, 22 listopada w
Sulejówku, na spotkaniu zorganizowanym przez CODN w ramach „Współpracy bibliotek
pedagogicznych w rzeczowym opracowaniu zbiorów” mieliśmy okazję dowiedzieć się sporo
interesujących rzeczy o tezaurusie (języku deskryptorowym) tworzonym przez panią
Chmielewską-Gorczycę, stosowanym w Bibliotece Sejmowej.
Biblioteki pedagogiczne kilka lat temu wybrały do opracowania rzeczowego zbiorów
język haseł przedmiotowych BN. W odczuciu Dolnośląskiej Biblioteki Pedagogicznej była to
dobra decyzja. Szybko przyrasta się zasób słownictwa z zakresu edukacji, pedagogiki,
oświaty. Biblioteka Narodowa przyjmuje nasze propozycje i sugestie, czujemy, że mamy
wpływ na rozwój tego języka.
Fragment indeksu przedmiotowego biblioteki wrocławskiej :
Fragment indeksu haseł przedmiotowych dotyczący awansu zawodowego nauczycieli,
bardzo ważnego tematu, do którego nauczyciele wciąż szukają literatury. Awans zawodowy
nauczycieli, to jedno z pojęć, jakie pojawiły się w związku z reformą systemu oświaty.
8
Fragment indeksu haseł przedmiotowych obejmujący swoim zakresem hasła
ćwiczenia i zadania z biologii. Widać na tym przykładzie nowe typy szkół w określnikach.
Jest jednak pewien problem. Umiejętność posługiwania się językiem informacyjnowyszukiwawczym posiada tylko część bibliotekarzy. Natomiast zupełnie nie jest on znany
użytkownikom biblioteki. Skąd mieliby go znać jeśli nigdzie się go nie uczyli. Zaryzykuję
stwierdzenie, że prawdopodobnie niektórzy czytelnicy potrafiliby prędzej powiedzieć o UKD,
ponieważ zetknęli się z tym językiem informacyjno-wyszukiwawczym na tzw. lekcjach
bibliotecznych prowadzonych w szkolnych bibliotekach, niż z językiem informacyjnowyszukiwawczym jhp BN, który jest bardzo popularnym językiem np. w bibliotekach
publicznych oraz pedagogicznych.
Z
Dolnośląskiej
Biblioteki
Pedagogicznej
korzysta
wielu
uczniów
szkół
ponadgimnazjalnych. W ostatnim czasie poszukują literatury do przygotowania prezentacji
maturalnej z języka polskiego. Wśród tematów, które mają opracować często przewija się
sformułowanie „motyw w literaturze”.
Opis bibliograficzny, który zamieściłam niżej, uczeń znalazłby dzięki temu, że w
podtytule wystąpiło określenie motywy literackie, a on szukałby poprzez opcję
wyszukiwanie. Kolejnym krokiem byłoby przejście od opisu przedmiotowego do indeksu
przedmiotowego i tam znalazłby pod hasłem Literatura – tematyka - materiały pomocnicze do
szkół średnich więcej pozycji na interesujący go temat. Dość to skomplikowane.
9
Opis bibliograficzny
Indeks
10
Przypuszczani, że uczeń powinien szukać w indeksie pod hasłem Literatura-tematyka
jest dalece bezpodstawne.
Sprawdźmy, czy kartoteka ułatwiłaby poszukiwanie. Przeszukiwałam indeks haseł
przedmiotowych BN przez hasło motyw (literackie, w literaturze) oraz motywy (literackie, w
literaturze).
Nie ma ani hasła motyw, ani motywy.
W przypadku haseł prostych jest pewne prawdopodobieństwo, że użytkownik wpisze
któreś z haseł występujących w artykule przedmiotowym w KHW i poprzez powiązanie z
11
opisem przedmiotowym znajdującym się przy opisie bibliograficznym odszuka odpowiednią
publikację.
Przykład.
Czytelnik szuka materiałów na temat choroby Downa. Szukając przez hasło
przedmiotowe wpisuje hasło choroba Downa. Otrzymuje informację o haśle wzorcowym,
które ma postać Zespół Downa oraz o hasłach odrzuconych. Z tego miejsca może przejść do
indeksu haseł przedmiotowych i dalej do przeglądania opisów bibliograficznych
poszczególnych pozycji tematowanych tym hasłem.
Słownik jhp BN nie zawiera haseł rozwiniętych, więc jeśli nie jest znane dokładne
brzmienie hasła rozwiniętego trudno jest dotrzeć do poszukiwanej literatury tematowanej w
ten sposób. Przykład stanowi prezentowane wcześniej hasło Literatura – tematyka - materiały
dla szkół średnich, w związku z poszukiwaniami na temat motywów literackich.
12
W KHW jest hasło Literatura – tematyka, ale w artykule przedmiotowym nie
występuje określenie dotyczące motywów literackich, więc poprzez kartotekę użytkownik też
nie trafi do hasła wzorcowego.
Artykuł przedmiotowy do hasła Literatura – tematyka z wrocławskiej kartoteki haseł
przedmiotowych, która jest zgodna z BN.
Z użytkownikami naszych bibliotek,
prawie nie mamy kontaktu bezpośredniego.
Należy przyglądać się zapytaniom wpływającym do bazy i pod tym kątem analizować
kartotekę. Sadzę, że bardzo duże znaczenie mają obecnie kartoteki haseł przedmiotowych, bo
od nic zależy w dużej mierze efekt wyszukiwawczy.
Według mnie należy ostrożnie podchodzić do rozbudowywania słownika o kolejne hasła
wzorcowe, ale może więcej zastosować haseł odrzuconych w artykule przedmiotowym, po to
by ułatwić dotarcie do poszukiwanej literatury ?
W Dolnośląskiej Bibliotece Pedagogicznej prowadzone są m.in. zajęcia, podczas
których młodzież klas maturalnych uczy się efektywnego wyszukiwania informacji w
katalogach i bazach naszej biblioteki; mówimy też o języku haseł przedmiotowych.
Może warto pomyśleć o edukacji w tym zakresie szerzej, kiedyś było przysposobienie
biblioteczne dla studentów na I roku studiów. Czy teraz jest również? Myślę, że teraz, kiedy
zdecydowana większość poszukiwań odbywa się poza biblioteką, takie szkolenia mają
13
zdecydowanie większe znaczenie niż wówczas, gdy można było liczyć na bezpośrednią
pomoc bibliotekarza.
Sądzę, że bez edukowania użytkowników na poziomie szkoły średniej, a najpóźniej
studiów, języki informacyjno-wyszukiwawcze powoli będą stawać się narzędziem
informacyjno - wyszukiwawczym dla wtajemniczonych bibliotekarzy.
14