docprzeglad_seks_15 - Przegląd Seksuologiczny
download 
Reklamacja Transkrypt
przeglad_seks_15 - Przegląd Seksuologiczny
ZDROWIE SEKSUALNE – POJ¢CIE UNIWERSALNE CZY WYTWÓR KULTURY ZACHODNIEJ? stud. Filip Szumski Streszczenie Celem tego artyku∏u jest pokazanie trudnoÊci zwiàzanych z uniwersalistycznym podejÊciem do poj´cia zdrowia seksualnego. W ka˝dej kulturze mo˝e ono byç formu∏owane wprost oraz mo˝e funkcjonowaç w sposób ukryty, pod postacià zbioru norm spo∏ecznych. Przyk∏ady rozwoju seksuologii w krajach arabskich i w Chinach pokazujà trudnoÊci zwiàzane z formu∏owanym wprost poj´cia zdrowia seksualnego a porównanie funkcji, jakà pe∏nià zachowania seksualne w kulturze zachodniej i arabskiej pokazujà trudnoÊci zwiàzane z ukrytym poj´ciem zdrowia seksualnego. S∏owa kluczowe poj´cie zdrowia seksualnego, ró˝nice kulturowe SEXUAL HEATH – UNIVERSAL CONCEPT OR CREATION OF WESTERN CULTURE? Summary The aim of this article is to show difficulties linked with a universalistic approach to a concept of sexual health. In each culture it can be formulated directly or it can function in a hidden way as a collection of social norms. Examples of sexology development in Arabic countries and in China show difficulties linked to a directly formulated concept of sexual health and the comparison between roles that sexual behaviors functions play in western and Arabic cultures show difficulties linked to a hidden concept of sexual health. Key words: concept of sexual health, cultural differences PRACA RECENZOWANA stud. Filip Szumski Student V roku Psychologii UAM 26 Wyodr´bnienie seksuologii spoÊród innych dziedzin nauki mia∏o miejsce w krajach okreÊlanych jako zachodnie. OkreÊlanie obszarów i metod badaƒ, definiowanie seksualnoÊci, czy wreszcie ustalanie treÊci i zakresu poj´cia zdrowia seksualnego nie odbywa∏o si´ w pró˝ni kulturowej. Spo∏eczne normy, wartoÊci i przemiany oraz procesy kulturowe mia∏y z pewnoÊcià wp∏yw na wyodr´bnienie si´ seksuologii oraz na zakres jej zainteresowania i treÊç jej poszczególnych ustaleƒ. Mimo to w nauce tej uznaje si´, ˝e wiele z jej ustaleƒ ma charakter uniwersalny. Poj´cie zdrowia seksualnego jest tego przyk∏adem. Uwa˝a si´, ˝e ka˝demu przy- s∏uguje jakaÊ jego wartoÊç (zdrowie – brak zdrowia, lub kontinuum). Uwa˝a si´, ˝e treÊç tego poj´cia ma charakter uniwersalny, zazwyczaj ∏àczàc stosowanie mówiàcej o dobrostanie definicji zdrowia WHO, w obszarze seksualnoÊci, z okreÊlaniem zachowaƒ seksualnych zgodnych z normà (najcz´Êciej partnerskà) jako zdrowych. Zakres poj´cia zdrowia seksualnego jest rozleg∏y (na tle – jak zobaczymy póêniej – innych kultur), co dobrze obrazuje teoria o pi´ciu warstwach seksualnoÊci [1 uwa˝ana] tak˝e za uniwersalnà. Jednak przedstawione powy˝ej pokrótce poj´cie zdrowia seksualnego przedstawia tylko akademickà stron´ tego Przeglàd Seksuologiczny, lipiec/wrzesieƒ 2008, nr 15 poj´cia. By zastanowiç si´ nad jego uniwersalnoÊcià nale˝y przyjrzeç si´ tak˝e jak to poj´cie funkcjonuje w kulturze. W tym celu warto wprowadziç rozró˝nienie na: 1. Poj´cie zdrowia seksualnego formu∏owane wprost. Formu∏owanie poj´cia zdrowia seksualnego wprost jest z jednej strony warunkiem zainteresowania nim nauki w danej kulturze, a z drugiej strony efektem zainteresowania nauki seksualnoÊcià cz∏owieka. 2. Poj´cie zdrowia seksualnego funkcjonujàce w sposób ukryty. Ma ono postaç zbioru norm spo∏ecznych okreÊlajàcych, które zachowania seksualne jednostka powinna byç zdolna wykonaç oraz te, które wolno wykonaç: Odnoszàc si´ ponownie do teorii o pi´ciu warstwach seksualnoÊci, pierwszy zbiór norm dotyczy warstwy realizacji seksualnej, a drugi – pozosta∏ych warstw. Choç w potocznym rozumieniu prawdopodobnie jedynie pierwszy zbiór by∏by kojarzony z poj´ciem zdrowia seksualnego znacznie zaw´zi∏oby to jego zakres. Konieczne jest tak˝e wzi´cie pod uwag´ drugiego zbioru, by umo˝liwiç porównania, mi´dzy ustaleniami nauki a rzeczywistoÊcià spo∏eczno-kulturowà. Przyj´te powy˝ej rozró˝nienie pociàga za sobà wiele implikacji. Przede wszystkim nale˝y zaznaczyç, ˝e nie w ka˝dej kulturze poj´cie zdrowia seksualnego musi byç formu∏owane wprost (zale˝eç to b´dzie prawdopodobnie z jednej strony od systemu wartoÊci, a z drugiej od poziomu rozwoju cywilizacji opartej na danej kulturze), natomiast w ka˝dej kulturze musi funkcjonowaç ukryte poj´cie zdrowia seksualnego (innymi s∏owy musi istnieç zbiór norm spo∏ecznych regulujàcych ˝ycie seksualne). Ponadto w danej kulturze treÊç oraz zakres ukrytego i formu∏owanego wprost poj´cia zdrowia seksualnego mogà ró˝niç si´ od siebie, a nawet pozostawaç w sprzecznoÊci. Opierajàc si´ na tych wst´pnych rozró˝nieniach przedstawiony zostanie problem uniwersalnoÊci najpierw formu∏owanego wprost poj´cia zdrowia seksualnego (pos∏ugujàc si´ przy przyk∏adami), nast´pnie ukrytego poj´cia zdrowia seksualnego (tak˝e pos∏ugujàc si´ przy tym przyk∏adami), a na koƒcu zaprezentowane zostanà implikacje tych rozwa˝aƒ istotne w obr´bie kultury zachodniej. Celem niniejszego artyku∏u nie jest udzielenie odpowiedzi na pytanie Przeglàd Seksuologiczny, lipiec/wrzesieƒ 2008, nr 15 zawarte w tytule, a przedstawienie trudnoÊci zwiàzanych z problemem uniwersalnoÊci poj´cia zdrowia seksualnego. Najwi´kszà organizacjà arabskà zajmujàcà si´ zdrowiem seksualnym jest The Pan Arab Society for Sexual Medicine z siedzibà w Kairze. Zrzesza ona badaczy i praktyków z ca∏ego Êwiata arabskiego, organizuje regularnie konferencje w Dubaju i prowadzi dzia∏alnoÊç wydawniczà. G∏ównym czasopismem wydawanym przez to stowarzyszenie jest „Sexual Heath Update”, które jest zbiorem streszczeƒ artyku∏ów z ca∏ego Êwiata (w zwiàzku z czym mo˝na domyÊlaç si´, ˝e g∏ównym celem wydawców jest upowszechnienie wiedzy o najnowszych odkryciach wÊród badaczy arabskich). Gdy dokona si´ kwerendy streszczeƒ zgromadzonych w tym czasopiÊmie widaç, ˝e ∏àczy je jedna cecha – wszystkie dotyczà dysfunkcji seksualnych: ich diagnozy, leczenia, etiologii, poszukiwaniu ich korelatów fizjologicznych i zwiàzków z zaburzeniami somatycznymi [3, 4]. Pokazuje to przedmiot zainteresowania The Pan Arab Society for Sexual Medicine i szerzej: nauk badajàcych ludzkà seksualnoÊç w krajach arabskich – warstw´ realizacji seksualnej. Ten kierunek zainteresowaƒ bardzo dobrze pasuje do kultury arabskiej. Realizacja seksualna od bardzo dawna by∏a przedmiotem zainteresowania uczonych arabskich – prawników i poczynili oni szereg ustaleƒ. Mi´dzy innymi rekomendujà oni gr´ wst´pnà oraz osiàganie orgazmu w czasie stosunku najpierw przez kobiet´, a tak˝e dok∏adnie ustalajà, które techniki seksualne sà dozwolone, a które nie [6]. I tak (wed∏ug prawników s∏owa Koranu) – Wasze kobiety sà dla was polem uprawnym. Przychodêcie wi´c na wasze pole jak chcecie. – sankcjonujà prawie wszystkie pozycje i rodzaje pieszczot [7]. WÊród technik zakazanych znajduje si´ stosunek analny; odnoÊnie stosunku oralnego zdania interpretatorów prawa muzu∏maƒskiego sà podzielone, natomiast petting (arab. d˝ibabi-l-jad – stosunek przy u˝yciu r´ki) jest dozwolony [8]. Próbowano nawet ustaliç jak cz´sto kobieta ma prawo ˝àdaç od m´˝a wspó∏˝ycia, lecz tu tak˝e nie by∏o zgodnoÊci interpretatorów. Wszystkie powy˝sze przyk∏adowe ustalenia sà aktualnym do dzisiaj dorobkiem klasycznego islamu, natomiast w stosunku do nowych zjawisk 27 prawnicy muzu∏maƒscy dokonujà nowych ustaleƒ (na przyk∏ad fatwa Wielkiego Muftego Arabii Saudyjskiej Szacha Abdula ‘Aziza Ibn Baza zezwalajàca na u˝ywanie leków, które pomagajà przy stosunku seksualnym, z 1998 r. umo˝liwi∏a wejÊcie Viagry na rynki arabskie) [9]. Przytoczone wy˝ej ustalenia mog∏y powstaç dzi´ki zastosowaniu charakterystycznych dla prawa muzu∏maƒskiego metod, najwa˝niejsze z nich to: odwo∏anie do tekstów êród∏owych (g∏ównie Koran i Sunna) oraz rozumowanie przez analogi´ [10]. Pos∏ugujàc si´ tymi metodami ustosunkowano si´ tak˝e do zjawisk wchodzàcych w sk∏ad pozosta∏ych warstw ludzkiej seksualnoÊci. Tutaj jednak prawnicy nie poczynili szczegó∏owych ustaleƒ (z wyjàtkiem warstwy roli p∏ciowej), natomiast wyodr´bnili czyny zakazane i skoncentrowali si´ na uzasadnieniu ich penalizacji. Przyk∏adowo homoseksualizm postrzegany jest jako wyst´pek zarówno przeciwko p∏ci odmiennej, jak i przeciwko Bogu: „Czy b´dziecie obcowaç z m´˝czyznami ze wszystkich Êwiatów, a pozostawiaç wasze ˝ony, które stworzy∏ dla was Pan? Tak, jesteÊcie ludem wyst´pnym” [11]. Na tym przyk∏adzie widaç te˝, ˝e zakres czynów uwa˝anych za zakazane przez prawników muzu∏maƒskich tylko cz´Êciowo pokrywa si´ z obszarem uznanym przez seksuologi´ zachodnià za patologi´. Na przyk∏adzie krajów arabskich widaç, jak bardzo zakres poj´cia zdrowia seksualnego jest zale˝ny od warunków kulturowych. Badacze nie mogà zajmowaç si´ g∏´bszymi warstwami seksualnoÊci, gdy˝ kultura dok∏adnie okreÊla sposób post´powania z poszczególnymi zjawiskami do nich nale˝àcymi, wi´c zdrowie seksualne, którym si´ zajmujà nie dotyczy tych warstw. Natomiast to czym si´ zajmujà – dysfunkcje seksualne – stanowi przeszkod´ w wype∏nianiu obowiàzków kobiet i m´˝czyzn, a leczenie ich doskonale wpisuje si´ w kultur´ arabskà. Nie tylko w krajach arabskich widaç zale˝noÊç zakresu i treÊci poj´cia zdrowia seksualnego od uwarunkowaƒ kulturowych. W 2007 r. grupa badaczy z Hongkongu dokona∏a kwerendy chiƒskich artyku∏ów dotyczàcych seksualnoÊci kobiety napisanych po 1980 roku [12]. Na jej podstawie zaproponowali nast´pujàcà periodyzacj´ rozwoju seksuologii i obrazu seksualnoÊci kobiety 28 w nauce paƒstwa Êrodka: Etap 0: Przed 1980 r. Rewolucja kulturalna: brak publikacji. Etap I: Medyczne podejÊcie do seksu. Kobieta jako: 1. Pasywny partner lub „normalna ˝ona”. 2. UcieleÊnienie emocjonalnoÊci i niewinnoÊci. Etap II: Seksuologia jako nauka spo∏eczna. Kobieta jako: 1. Cz∏onek jednolitej grupy. 2. èród∏o problemów i przest´pstw. Etap III.Wspó∏czesne, nap´dzane teorià badania. Kobieta jako: 1. Nowoczesna feministka. 2. Ofiara wykorzystania. 3. Aseksualna istota, której brakuje entuzjazmu do seksu. 4. Osoba umiejàca mówiç i gromadziç wiedz´ o seksie. 5. Osoba u˝ywajàca seksu do zdobycia partnera. 6. Przedmiot i podmiot specyficznej „chiƒskiej seksualnoÊci”. Jak widaç w powy˝szej periodyzacji seksuologia chiƒska i obraz seksualnoÊci kobiety w ostatnich 30 latach podlega∏y dynamicznym przemianom. Co wi´cej, przemiany te by∏y uwarunkowane procesami zachodzàcymi w spo∏eczeƒstwie chiƒskim (na które z kolei mia∏y wp∏yw czynniki polityczne). W etapie zerowym nauka chiƒska nie zajmuje si´ zagadnieniem kobiecej seksualnoÊci, co jest zgodne z linià politycznà ówczesnych w∏adz Chin. Po 1980 r. majà miejsce reformy Deng Xiaopinga, zaczynajà si´ trwajàce do dziÊ dynamiczne przemiany w spo∏eczeƒstwie chiƒskim. Rozwój obrazu seksualnoÊci kobiety w nauce chiƒskiej jest przede wszystkim wynikiem tych przemian, drugim istotnym czynnikiem jest wp∏yw nauki zachodniej (który z kolei jest mo˝liwy dzi´ki przemianom w polityce i spo∏eczeƒstwie chiƒskim). I tak, wÊród obrazów seksualnoÊci kobiety wyszczególnionych przez autorów w etapie trzecim (trwajàcym obecnie) pierwsze pi´ç jest zwiàzanych zachodnimi wp∏ywami na spo∏eczeƒstwo i nauk´ chiƒskà, natomiast ostatni (kobieta jako przedmiot podmiot specyficznej „chiƒskiej seksualnoÊci”) jest efektem coraz silniejszej tendencji w spo∏eczeƒstwie chiƒskim do podkreÊlania swojej odr´bnoÊci i wyjàtPrzeglàd Seksuologiczny, lipiec/wrzesieƒ 2008, nr 15 kowoÊci na tle innych narodów oraz manifestowania niezale˝noÊci od nich. Ustalenia badaczy odnoÊnie obrazu seksualnoÊci kobiety wchodzà w sk∏ad poj´cia zdrowia seksualnego, a zatem na powy˝szym przyk∏adzie bardzo dobrze widaç, po pierwsze, wp∏yw uwarunkowaƒ kulturowych na treÊç i zakres tego poj´cia, a po drugie jak przemiany zachodzàce w obr´bie danej kultury znajdujà odzwierciedlenie w nauce danej kultury (a wi´c i w formu∏owanym wprost poj´ciu zdrowia seksualnego). Dwa przedstawione powy˝ej przyk∏ady ukazujà ró˝nice w ujmowaniu poj´cia zdrowia seksualnego formu∏owanego wprost w ró˝nych kulturach. W przypadku poj´cia zdrowia seksualnego funkcjonujàcego w sposób ukryty ró˝nice te sà bardziej widoczne – ka˝da kultura wykszta∏ci∏a zbiór norm spo∏ecznych regulujàcych, które zachowania seksualne jednostka powinna byç zdolna wykonaç i które wolno jej wykonaç. Przyglàdajàc si´ tym zbiorom ∏atwo dostrzec ró˝nice (choç oczywiÊcie mo˝na znaleêç tak˝e elementy wspólne – przyk∏adowo w ka˝dej kulturze m´˝czyzna powinien byç zdolny do erekcji i ejakulacji). W zwiàzku z tym zamiast wyliczaç ró˝nice, zajm´ si´ w tym miejscu przyczynami takiego stanu rzeczy – ró˝nicami w zakresie funkcji jakie pe∏nià zachowania seksualne w poszczególnych kulturach. Kiedy w obr´bie kultury zachodniej mówi si´ o funkcjach zachowaƒ seksualnych, najcz´Êciej, poza funkcjà prokreacyjnà wymienia si´ dostarczanie przyjemnoÊci sobie, dostarczanie przyjemnoÊci partnerowi, tworzenie wi´zi (mi´dzy partnerami), a tak˝e odreagowywanie napi´ç. Cechà wspólnà tych funkcji jest to, ˝e dotyczà jednostki lub pary – seksualnoÊç cz∏owieka jest traktowana jako jego osobista w∏asnoÊç, którà ma prawo dowolnie dysponowaç (jeÊli nie narusza dóbr innych ludzi), a obowiàzki z nià zwiàzane ma tylko wobec swojego partnera. Odmiennie wyglàda sytuacja w kulturze arabsko–muzu∏maƒskiej. Rozpatrujàc funkcje zachowaƒ seksualnych w tej kulturze nale˝y przede wszystkim wziàç pod uwag´, ˝e sà one dozwolone tylko w ma∏˝eƒstwie, stosunki seksualne poza nim sà karane. Przeglàd Seksuologiczny, lipiec/wrzesieƒ 2008, nr 15 W zwiàzku z tym funkcje ma∏˝eƒstwa w wi´kszym ni˝ w kulturze zachodniej zakresie pokrywajà si´ z funkcjami zachowaƒ seksualnych. W kulturze muzu∏maƒskiej akcent k∏adziony jest na spo∏eczne funkcje ma∏˝eƒstwa, które poczàwszy od wyboru partnera nie jest sprawà indywidualnà: „Ze wzgl´du na rol´ oraz specyfik´ struktur rodzinnych w obr´bie szerszego systemu spo∏ecznego wybór partnera w kr´gu kultury arabsko–muzu∏maƒskiej najcz´Êciej nie jest tylko indywidualnà sprawà jednostki, ale równie˝ jest krewnych”. [14] Zwiàzek ma∏˝eƒski (a zarazem jedyny dost´pny zwiàzek seksualny) dwojga ludzi jest istotnym spoiwem dla wi´kszej grupy. Cz´sto przyszli ma∏˝onkowie sà wyznaczani, przez swoje rodziny do Êlubu, by w ten sposób zawrzeç alians, w którym dwa systemy rodzinne ∏àczà swoje zasoby ekonomiczne, wp∏ywy polityczne i sieci wsparcia spo∏ecznego. Czasem dwie osoby wewnàtrz jednej, du˝ej rodziny sà wyznaczane do zawarcia zwiàzku ma∏˝eƒskiego, co ma dodatkowo wzmocniç i utrwaliç istniejàce relacje przez kolejne ogniwo powinowactwa. Innà funkcjà zachowaƒ seksualnych, nieistotnà w kulturze zachodniej, a bardzo wa˝nà w kulturze arabsko – muzu∏maƒskiej jest funkcja religijna. W spo∏eczeƒstwie tym zachowania seksualne majà byç êród∏em motywacji do ˝ycia zgodnego z nakazami religii. Funkcj´ tà, cz´sto wyÊmiewanà w spo∏eczeƒstwach zachodnich, najlepiej obrazujà s∏owa klasyka myÊli muzu∏maƒskiej Abu Hamida Al – Ghazaliego: „Po˝àdanie seksualne jako przejaw Bo˝ej màdroÊci ma, poza swà jawnà funkcjà, jeszcze innà, kiedy ktoÊ poddaje si´ po˝àdaniu, zaspokaja je, znajduje w tym rozkosz, która nie ma sobie równych, gdyby mog∏a trwaç d∏u˝ej. Jest to przedsmak rozkoszy, której ludzie doznajà w Raju. Pró˝nym by∏oby przecie˝ obiecywanie rozkoszy, je˝eli nawet nie poznajà jej smaku (…). Ta ziemska rozkosz, niedoskona∏a, gdy˝ ograniczona w czasie, jest dla cz∏owieka silnà motywacjà. Sk∏ania go do skosztowania i si´gni´cia po rozkosz doskona∏à, wiecznà. Dzi´ki niej cz∏owiek darzy uwielbieniem Boga. Pragnienie osiàgni´cia niebiaƒskich rozkoszy jest tak silne, ˝e pomaga cz∏owiekowi w pobo˝nych dzia∏aniach, dzi´ki którym mo˝e on dostàpiç nieba.” [15]. 29 Skoro ró˝nice w funkcjach zachowaƒ seksualnych sà tak du˝e muszà one znaleêç swoje odbicie w treÊci ukrytego poj´cia zdrowia seksualnego – tak by normy spo∏eczne w nim zawarte umo˝liwia∏y realizacj´ funkcji zachowaƒ seksualnych istotnych dla danej kultury. Celem powy˝szych rozwa˝aƒ by∏o przedstawienie trudnoÊci zwiàzanych z problemem uniwersalnoÊci zdrowia seksualnego. Jest to o tyle wa˝ne, ˝e zazwyczaj myÊli si´ o tym poj´ciu w∏aÊnie w sposób uniwersalistyczny. Jest to oczywiÊcie w pe∏ni uprawomocnione w obr´bie w∏asnego kr´gu kulturowego, jednak podczas dokonywania porównaƒ mi´dzykulturowych lub formu∏owania ogólnych twierdzeƒ dotyczàcych natury ludzkiej muszà byç uwzgl´dnione zaprezentowane tu trudnoÊci. Po pierwsze nale˝y wziàç pod uwag´ ró˝nice w zakresie poj´cia zdrowia seksualnego. Majà one miejsce przede wszystkim w przypadku formu∏owania tego poj´cia wprost – funkcjonujàce w sposób ukryty poj´cia zdrowia seksualnego sà zbiorem norm regulujàcych ˝ycie spo∏eczne – muszà wi´c dotyczyç wszystkich jego aspektów. Po drugie – ró˝nice w treÊci poj´cia zdrowia seksualnego. Mogà one dotyczyç zarówno poj´cia formu∏owanego wprost, jak i funkcjonujàcego w sposób ukryty, choç prawdopodobnie w wi´k- PiÊmiennictwo 1. Seligmann M.E.P., Walker E.F., Rosenhan D.L. (2003) Psychopatologia. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznaƒ (r.13). 2. http://www.issm.info/ 3. Mohamed Tarek Anis M.D. (2007) Sexual Health Update. 4(10). 4. Mohamed Tarek Anis M.D. (2007) Sexual Health Update. 3(6). 5. Danecki J. (2002) Podstawowe wiadomoÊci o islamie. Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa, s. 213 – 234. 6. Zyzik M. (2003) Ma∏˝eƒstwo w prawie muzu∏maƒskim. Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa. 7. Ibidem. 8. Ibidem. 9. Ibidem. 10. Danecki J., op. cit. 11. Koran, sura 26, wers 165-166; za: Zyzik, M., op. cit. 12. Zyzik M., op. cit. 13. Pei Yuxin, Sik-ying Ho Petula, Ng Man Lun. (2007) Studies on Woman’s Sexuality in China since 1980: A Critical Review. Journal of Sex Research, 2 (44), s. 202-212. 14. Zyzik M., op. cit. 15. Abu Hamid Al-Ghazali; za: Zyzik, M., op. cit. 30 szym stopniu dotyczà tego drugiego. I po trzecie – zmiennoÊç poj´cia zdrowia seksualnego w czasie – zwiàzana z przemianami w obr´bie danej kultury. Z powy˝szych rozwa˝aƒ mo˝na wyprowadziç kilka implikacji istotnych w obr´bie kultury zachodniej. Po pierwsze, pomimo tego, ˝e w naszej kulturze akcentuje si´ indywidualne funkcje zachowaƒ seksualnych, treÊç ukrytego poj´cia zdrowia seksualnego pe∏ni tak˝e funkcje spo∏eczne i wp∏ywa na struktur´ spo∏ecznà. Przyk∏ad krajów muzu∏maƒsko–arabskich pokaza∏ jak stosunkowo rygorystyczna treÊç ukrytego poj´cia zdrowia seksualnego wp∏ywa (choç równoczeÊnie jest skutkiem) na tamtejszà struktur´ spo∏ecznà. Podobnie w kulturze zachodniej, by mo˝liwe by∏o stosunkowo indywidualistyczne podejÊcie do jednostki, treÊç tego poj´cia musi byç stosunkowo liberalna. A zatem treÊç poj´cia zdrowia seksualnego wp∏ywa na struktur´ spo∏ecznà w danej kulturze (choç nale˝y pami´taç tak˝e o przeciwnym kierunku tej zale˝noÊci – ma tu miejsce sprz´˝enie zwrotne). Po drugie, przy przyj´tym na poczàtku rozró˝nienie, edukacja seksualna jest dzia∏aniem majàcym na celu upodobnienie treÊci i zakresu „ukrytego” poj´cia zdrowia seksualnego do treÊci i zakresu poj´cia formu∏owanego wprost. JeÊli potraktujemy powy˝sze implikacje jako przes∏anki, wnioskiem koƒcowym b´dzie zaproszenie do refleksji: jaki wp∏yw na struktur´ spo∏ecznà mo˝e mieç promowanie okreÊlonego modelu zdrowia seksualnego? ◗ Przeglàd Seksuologiczny, lipiec/wrzesieƒ 2008, nr 15
