Monika Wesołowska Uniwersytet Warszawski Dionizos w służbie

Monika Wesołowska
Uniwersytet Warszawski
Dionizos w służbie Nemezis w Dionysiaca Nonnosa z Panopolis.
Córka Nocy Nemezis uosabiała szacunek moralny wobec prawa oraz sumienie w
postaci lęku przed popełnionym czynem1. Kierowała ona ludzkim życiem tak, żeby
przywrócić zachwianą w nim równowagę pomiędzy tym, co szczęśliwe, a tym, co
nieszczęśliwe2. Interesowały ją szczególnie zabójstwa bądź też inne krzywdy, których
motywem była miłość3. Także w Dionysiaca bogini występuje w roli mścicielki za czyny
popełnione w imię Erosa, a może nawet wbrew niemu. Bogiem, który jest niewątpliwie
spiritus movens działania Dionizosa w imię sprawiedliwości, jest syn Afrodyty. To jego
wykorzystuje Nemezis, aby dzięki swojej strzale nakłonił boga winnej latorośli do działania.
Dionizos staje się w ten sposób „narzędziem”, za pomocą którego mają być ukarane
winowajczynie.
Z przykładów, jakie zaczerpnąć można z literatury antycznej, wiadomo, że jest on
bogiem ambiwalentnym4. O podwójnych aspektach, tak jak dwojaka jest natura. Dionizos jest
więc bogiem łagodnym, który szerzy kulturę wina będącego lekiem na ludzkie troski5. Z
drugiej zaś strony okrutnym, który potrafi swego adwersarza wręcz rozerwać na kawałki6.
Równie okrutny jest on w służbie Nemezis.
Przekonała się o tym astakijska nimfa Nikaia, która wzgardziła uczuciem wolarza
Hymnosa.
(…) lagwbÒloj ”Artemij ¥llh,
¢llotr…h filÒthtoj, ¢peir»th Kuqere…hj7
Niczym drugiej Artemidzie łowczyni zajęcy, obca jej była miłość.
1 Hes. Th. 223, Op. 183.
2 Hdt. I.34, III.40; Pi. O. VIII, P. X.67.
3 Warto tutaj wspomnieć chociażby o wojnie trojańskiej. Według jednej z wersji mitu Helena była córką
Nemezis. Zob. Lyc. 86 i n.; Apollod. III.127; Paus. I.33.4; Hyg. Astr. 2.8.
4 Słusznie tę ambiwalencję podsumował Walter Otto: „Kim jest Dionizos? Bogiem urzeczenia i przerażenia,
dzikości i błogiego wyzwolenia, bogiem szalonym, którego pojawienie się wprawia ludzi w obłęd, bogiem,
który już przez samo poczęcie i narodziny oznajmia o tajemniczości i sprzeczności swej istoty [...]”. W. F.
Otto, Dionysos: Mythos und Kultus, tłum. Ireneusz Kania, Franfurt a. M. 1939, s. 62.
5 Nonn. D. XII.258, XII.267-269.
6 Zob. np. E. Ba.
7 Nonn. D. XV.171-172.
1
Nie poznała Kyterejki8.
Ten przystojny młodzieniec zakochał się w dziewczynie bez pamięci do tego stopnia, że
przestały go cieszyć codzienne czynności. Zaniedbywał on swoje bydło, szukając wzrokiem
obiektu uczuć9. Wszelkie starania Hymnosa nie przynosiły skutku, a co gorsza, w Nikai
narastał gniew. Kiedy wolarz, widząc, że nie zdobędzie serca ukochanej, wypowiedział
zgubne dla siebie słowa10, dziewczyna przeszyła jego gardło strzałą. Hymnos zginął dwa razy
zabity strzałem z łuku. Eros bowiem, przeszywając serce młodzieńca, przyczynił się do jego
zguby.
kaˆ fon…hj ¢d£maston ÑpipeÚwn fršna koÚrhj
tÒxon ”Erwj œrriye, kaˆ Órkion êmose boÚthn,
parqenik¾n ¢škousan Øpozeàxai DionÚsJ11
A Eros odrzuciwszy swój łuk daleko
Ku wyniosłej, krwi żądnej dziewczynie wzrok skierował,
Poprzysiągł zemstę i obiecał, że za jego sprawą
Dionizos siłą pozbawi ją dziewictwa.
Wersy te pokazują, jaka będzie kara i kto ją wykona. Dionizos ma gwałtem pozbawić
Nikaię dziewictwa, co będzie związane z koniecznością podjęcia się kobiecych prac, których
dotychczas unikała, oddając się polowaniu12. Zastanawiać by się można, dlaczego wybrano
akurat boga winnej latorośli. Po odrzuceniu najprostszego wytłumaczenia, że jest on głównym
bohaterem eposu, trzeba pamiętać, że Dionizos uważany był za boga kobiet13. Towarzyszył on
im od chwili poczęcia aż po dorosłość14. Pozbawienie dziewictwa można traktować jako
symboliczne przeobrażenie się dziewczyny w dorosłą kobietę.
Zanim jednak do tego dojdzie,
powtarza się schemat miłosnych zabiegów. Oto
Dionizos z przeszytym strzałą Erosa sercem zakochał się w Nikai, którą zobaczył nagą
podczas kąpieli15. Z tego powodu starał się bezustannie towarzyszyć swojej wybrance.
8
9
10
11
12
13
Wszystkie tłumaczenia pochodzą od autorki tekstu.
Nonn. D. XV.205-209.
Hymnos zapragnął zginąć z ręki Nikai, co też nimfa uczyniła.
Nonn. D. XV.383-385.
Nonn. D. XV.169-172.
Szczegółowo tematyką Dionizosa i kobiet zajęłam się w artykule Kobiety i Dionizos w Dionysiaca Nonnosa
z Panopolis [w:] Dionizos i dionizyjskość. Mit, sztuka, filozofia, nauka, Nysa – Goerlitz 2009, s. 229-241.
14 Zob. K. Kerényi, Dionizos, Warszawa 2008, s. 124: „Nie powinniśmy nigdy zapominać, że świat dionizyjski
jest przede wszystkim światem kobiecym.”
15 Nonn. D. XVI.11-13.
2
Dziewczynie to jednak nie odpowiadało i posunęła się ona do bluźnierstwa16, które w żaden
sposób boga nie poruszyło. Zniecierpliwiony postanowił fortelem zdobyć Nikaię. W tym
momencie Nonnos przechodzi do opisu wykonywania kary. Dionizos używa podstępu, by
zamienić w wino wodę, której napije się spragniona dziewczyna. Tak rzeczywiście się stało i
bardzo szybko Nikaia poddaje się Hypnosowi. Bóg wina przechodzi do kary, którą jest
połączenie się z dziewczyną wbrew jej woli.
yuc¾ d' ºnemÒfoitoj ἀναΐξασα nomÁoj
parqšnon Øpnalšhn nuc…oij ™ršqizen Ñne…roij·
e„sˆ kaˆ ƒme…rontoj 'ErinÚej, eÜgame koÚrh·
numf…on e„ fÚgej “Umnon, ™numfeÚqhj DionÚsJ17
Kiedy dusza pasterza unosząca się w pobliżu zbliżyła się,
zaczęła drażnić śpiącą dziewczynę ponurymi snami:
Jesteśmy Eryniami kochającego, dziewczyno szczęśliwa w małżeństwie.
Jeśli odrzuciłaś Hymnosa, jako pana młodego,
Dionizos uczynił cię żoną.
Śpiąca Nikaia dręczona jest snem, w którym widzi kolejno zabitego Hymnosa, a następnie Erynie. Dionizos wypełnił wolę Sprawiedliwości i wykonał karę, na którą zasługiwała
dziewczyna. Jeśli przyjrzeć się opisowi „zaślubin” boga z nimfą, widać, że Nonnos stosuje
pewien kontrast, zapewne po to, żeby uczynić sytuację Nikai bardziej tragiczną. Z jednej strony Dionizos wraz z satyrami szykują się do ceremonii, z drugiej zaś akt poślubienia wypełni
się przez cielesne złączenie się ze śpiącą i nieświadomą sytuacji osobą18. Na same zaślubiny
można również spojrzeć w dwojaki sposób. Były one karą za czyny, i to karą na tyle dotkliwą,
że naruszyły one intymność Nikai19. Doszło w nich do symbolicznego rozerwania tak, aby
dziewczyna mogła stać się w ten sposób kobietą. Patrząc na nie z drugiej strony widać, że
jako kara pozwoliły one Nikai rozpocząć nowe życie, pełne kobiecych czynności, z których
jedną było macierzyństwo. Dziewczyna bowiem w wyniku gwałtu zaszła w ciążę i urodziła
Dionizosowi córkę Telete20.
Ponownie jako sługa Nemezis Dionizos wystąpił w księdze XLVIII, kiedy musiał
16 Nazywa boga θήλει μορφ», czyli „o kobiecej postaci”. Podobnego określenia używa Eurypides:
θηλύμορφος w Ba. 352.
17 Nonn. D. XVI.292-295.
18 Nonnos traktował akt cielesny jak zaślubiny.
19 Znaczące są tutaj słowa ‘μένε, παρθένε, Βάκχον ἀκοίτην’ dziewczyno, oczekuj na męża Bakchosa (Nonn.
D.XVI.145). Παρθένος oznacza bowiem również dziewicę, natomiast ἀκοίτης przywodzi na myśl
skojarzenie ze współżyciem cielesnym.
20 Nonn. D. XVI.399-402.
3
ukarać Aurę. W tym jednak przypadku wina dziewczyny polegała na obrażeniu Artemidy. O
ile bóg winnej latorośli nie przyjął do siebie zniewagi Nikai 21, to w tym przypadku obelgi
Aury kierowane pod adresem bogini stały się przyczyną kary.
”Artemi, moànon œceij filop£rqenon oÜnoma koÚrhj,
Ótti di¦ stšrnwn kecalasmšnon ¥ntugi qhlÁj
qÁlun œceij Paf…hj, oÙk ¥rsena mazÕn 'Aq»nhj,
kaˆ ·odšouj spinqÁraj ÑisteÚousi pareia…22
Artemido, ty tylko nosisz miano dziewicy,
Ponieważ twoje zaokrąglone piersi są pełne i miękkie,
Kobiece piersi, jak u Pafijki, a nie męskie, jak u Ateny,
A twoje policzki rzucają różowy blask.
Dziewczyna dodaje też:
(...) Àn d' ™qel»sVj,
`Erme…V par…aue kaˆ ”Arei· le‹yon 'Aq»nV23
Jeśli chcesz,
Porzuć Atenę i śpij z Hermesem i Aresem.
Aura starała się pokazać słowami, że jest lepsza od Artemidy pod każdym względem.
Ciało dziewczyny jest umięśnione, a piersi na tyle niedojrzałe, że nie musiały uchodzić za
kobiece. Największą jednak zniewagą było stwierdzenie, że bogini będąca dziewicą, ze
względu na swą atrakcyjność, na pewno nią nie jest. Obrażona Artemida osobiście udała się
do Nemezis, by szukać sprawiedliwości. Nemezis początkowo myślała, że powodem wizyty
bogini była próba dotknięcia jej przez mężczyznę. Artemida wskazała jednak winowajczynię,
prosząc o wymierzenie kary. Ponownie karę ma stanowić utrata dziewictwa.
Także w tym przypadku rola karzącego przypadła Dionizosowi, którego miłosną strzałą
pobudził Eros24. Schemat miłosnego postępowania jest zbliżony do tego, który był użyty w
stosunku do Nikai. Niedostępna Aura zmusiła boga do użycia podstępu. Także i tutaj zamienił
on wodę w wino. Spragniona dziewczyna po jej wypiciu położyła się na ziemi i zasnęła.
Dionizos mógł wykonać karę i pozbawić ją dziewictwa.
21
22
23
24
Por. przyp. 16.
Nonn. D. XLVIII.351-354.
Nonn. D. XLVIII.357-358.
Nonn. D. XLVIII.616.
4
Opis „zaślubin” przypomina użyty już przez Nonnosa w przypadku ślubu Dionizosa i
Nikai. Ponownie nastąpiło połączenie się kochanków podczas snu jednego z nich. W tym
jednak przypadku Aurę po przebudzeniu ogarnia szaleństwo25. Artemida mogła wreszcie
zatryumfować i teraz to ona śmieje się z winowajczyni. W końcu jednak wyjawiła, kto
sprawił, że dziewczyna spodziewa się dziecka. Nie mogąc pogodzić się z sytuacją, w której
się znalazła, Aura postanowiła popełnić samobójstwo.
Te dwa przykłady pokazują, że Dionizos w służbie Nemezis gotów był odrzeć osobę
karaną z jej intymności. Dziwić może forma kary – gwałt. O ile w przypadku Aury
pozbawienie dziewictwa było uzasadnione26, to odnośnie do Nikai było karą nieadekwatną do
winy. Możliwe, że w jej przypadku miała ona charakter także symboliczny i chodziło o
uczynienie z niej kobiety. Można zastanawiać się, czy akt gwałtu nie jest po prostu wynikiem
sytuacji, w której znalazł się Dionizos, na próżno ubiegający się o względy Nikai i Aury.
Pewne jest, że przyzwoliła na niego sama Sprawiedliwość. Bóg dwa razy był „narzędziem” w
rękach Nemezis, jednak głównym spiritus movens jest tutaj Eros, który pobudzał Dionizosa
do działania. Bóg winnej latorośli nie działał sam, bowiem towarzyszył mu Hypnos, który
uśpił obie winowajczynie.
Bibliografia
Apollodori bibliotheca. Pediasimi libellus de duodecim Herculis laboribus, wyd. R. Wagner,
Leipzig 1894.
Euripidi Bacchae, wyd. G. Murray, Oxford 1902.
Herodote. Histoire, wyd. Ph.-E. Legrand, Paris 1932.
Hesiodi opera, wyd. F. Solmsen, Oxford 1970.
Hygini Astronomica, wyd. B. Bunte, Oxford 1875.
Lycophronis Alexandra, wyd. L. Mascialino, Leipzig 1964.
Nonni Panopolitani Dionysiaca, wyd. R. Keydell, Berlin 1959.
Pausaniae Graeciae descriptio, wyd. F. Spiro, Leipzig 1903.
25 Takiej też kary chciała dla niej Artemida.
26 O rodzaju kary zdecydowała Nemezis.
5
Pindari carmina cum fragmentis, wyd. H. Maehler, Leipzig 1971.
Kerenyi K., Dionizos, tłum. I. Kania, Warszawa 2008.
Otto W. F., Dionysos: Mythos und Kultus, Franfurt a. M. 1939.
Wesołowska M., Kobiety i Dionizos w Dionysiaca Nonnosa z Panopolis, [w:] Dionizos i
dionizyjskość. Mit, sztuka, filozofia, nauka, Nysa – Goerlitz 2009, s. 229-240.
6
Summary
Monika Wesołowska, University of Warsaw
Dionysos in the ministry of Nemesis in Dionysiaca Nonnus' of Panopolis
In Dionysiaca of Nonnus there are two examples of Dionysos' ministry of goddess Nemesis.
The first of them is the punishment used to penalize Nikaia. She killed Hymnos, because he
loved her. The god of wine raped her, when she was asleep. Second is the punishment, which
he used to punish Aura. She offended goddess Artemis. Dionysos once again raped a girl.
Nikaia gave birth to a daughter, Telete, and Aura to a son, Iakchos. The god is such a tool of
Nemesis, but spiritus movens in this game is Eros.
Słowa kluczowe: Dionysiaca, Dionizos, Nemezis, Eros, kara, gwałt
Keywords: Dionysiaca, Dionysos, Nemesis, Eros, punishment, rape
Monika
Wesołowska,
doktorantka
w
Instytucie
Filologii
Klasycznej
UW,
[email protected]
Zainteresowania naukowe: literatura późnego antyku (Nonnos, Klaudian), Dionizos i
dionizyjskość, krytyka tekstu
7