Plik

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 1 • 2005
Alicja Budnik
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań
SYSTEM KOJARZEŃ MAŁŻEŃSKICH
W HISTORYCZNYCH I WSPÓŁCZESNYCH
POPULACJACH KASZUBSKICH Z JASTARNI I KUŹNICY.
OCENA STOPNIA IZOLACJI GENETYCZNEJ
W starych kaszubskich legendach początki Kaszubszczyzny są jasne i jednoznaczne: Kaszuby stworzył Pan Bóg, wysypując z gwiezdnego worka – na prośbę
aniołów i ludzi – różne dobra na środek kaszubskiej ziemi. Boski dar był wspaniały:
„cudowne jeziora, malownicze wzniesienia, na których rosły przeróżne drzewa
i z których spływały rwące strumienie gotowe obracać koła młynów [...], śpiew
ptaków, których pełne były lasy, gaje i bory”, i ludzie kochający piękno za to, że
czyni ich lepszymi, a myśli wznosi ku Niebu (Ceynowa 1985). Efekty Boskiej działalności oglądamy do dziś, ale początki Kaszub nie są jednak tak czytelne, jak
w starej legendzie.
Pierwsza w historii wzmianka o Kaszubach mieści się w bulli papieża Grzegorza
IX z 1238 roku. Nazwa ziemi pojawiła się po raz pierwszy w latach 1249-1253 na
pieczęci ówczesnego księcia Pomorza Zachodniego, Barnima I, i przeszła do książęcej tytulatury (używano odtąd tytułu dux Slavorum et Cassubiae). Właśnie na terenie
ówczesnego Pomorza Zachodniego historycy lokalizują początki Kaszub. Stąd nazwa Kaszuby zaczęła promieniować na Meklemburgię oraz Pomorze Wschodnie,
gdzie się ostatecznie pod naciskiem prądów germanizacyjnych zadomowiła (Labuda
1996).
Do niedawna społeczność kaszubska podzielona była administracyjnie między
trzy województwa: gdańskie, słupskie i częściowo bydgoskie, jednak Kaszubi
„z pochodzenia” wywodzą się dziś przede wszystkim z terenu byłego województwa
gdańskiego. Osoby pochodzące z pełnych rodzin kaszubskich (z obojga rodziców
Kaszubów) stanowią tam ponad 68%, z niekaszubskich (żadne z rodziców nie jest
Kaszubem) zaledwie 17% ludności. Mową kaszubską posługuje się w tym byłym
województwie, choć z różną częstotliwością, ponad 70% osób (w tym 52% używa
jej na co dzień lub często), a tylko 7% osób jej nie rozumie (Latoszek 1996).
Kaszubi z Półwyspu Helskiego zajmują wśród populacji kaszubskich miejsce
szczególne. Specyficzne położenie geograficzne półwyspu oraz ograniczone przez
wieki możliwości rozwoju leżących na nim osad, a także bardzo silne przywiązanie
zamieszkującej je rdzennej ludności do rodzinnej ziemi, morza i tradycji, stały się
61
przyczyną długotrwałej izolacji i doprowadziły do ukształtowania się zintegrowanej
grupy, mocno powiązanej więzami pokrewieństwa i pracy, posiadającej odrębną,
charakterystyczną kulturę materialną, społeczną i duchową. System kojarzeń małżeńskich stanowi jeden z elementów tej kultury, wpływając równocześnie bardzo
wyraźnie na stan puli genów populacji.
W prezentowanej pracy wykorzystałam dane o małżeństwach z Jastarni i Kuźnicy. Miejscowości te, łącznie podniesione w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia do rangi miasteczka i uzdrowiska, jeszcze kilkadziesiąt lat temu były typowymi wsiami rybackimi. I dzisiaj zresztą w dużej mierze funkcjonują jak rybackie
osady. Żadna z nich nie ma starożytnego rodowodu – pierwsza wzmianka o Jastarni
pochodzi z 1378 roku i pierwotnie raczej nie była to wieś zamieszkała na stałe. Kuźnica, czyli dawniejszy Kusfeld, pamięta prawdopodobnie czasy krzyżackie. Rzeczywisty rozwój obu osad przypadł, jak się wydaje, dopiero na wiek XVI i XVII
(Batorowicz 1950/1951, Słownik... 1882/1883).
Dysponowałam danymi o 560 małżeństwach z obu osad. W tej liczbie mieści się
informacja o 309 małżeństwach zawartych w latach 1885-1919 (były to wszystkie
małżeństwa zawarte w Jastarni i Kuźnicy w tym czasie). Informacje o nich uzyskałam z archiwalnych ksiąg metrykalnych zdeponowanych w Urzędzie Stanu Cywilnego w Jastarni. Ponadto w trakcie badań rodzin kaszubskich prowadzonych w Jastarni i Kuźnicy w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zebrałam informacje
o 251 małżeństwach współczesnych, które można potraktować jako próbę wszystkich zawartych w obu miejscowościach po II wojnie światowej. Informacje te stanowią naturalną kontynuację wspomnianych danych archiwalnych.
Badając zawieranie małżeństw, możemy wnioskować o wielu zmiennych,
w szczególności o sposobie wewnątrz- i międzygrupowej wymiany genów, co jest
równoznaczne z określeniem stopnia izolacji danej grupy ludzkiej. Problem oceny
natężenia i sposobu wymiany genów próbowano rozwiązywać na różne sposoby, na
przykład budując macierze migracji lub tworząc modele – często bardzo skomplikowane i trudne w interpretacji – rozkładów odległości małżeńskich (np. Cavalli-Sforza, Bodmer 1971, Sujoldzić 1988).
W prezentowanym opracowaniu wykorzystałam modele zaproponowane przez
Macieja Henneberga, jako stosunkowo proste i wygodne w użyciu (Henneberg 1976,
1977, 1979). Określają one prawdopodobieństwo zawarcia małżeństwa pomiędzy
osobą z określonego demu a partnerem z innego demu i opierają się na takich
zmiennych, jak: sposób rozmieszczenia demów w przestrzeni, odległość ekologiczno-kulturowa między współmałżonkami oraz natężenie egzogamii, mierzone współczynnikiem egzogamii. Współczynniki egzogamii określają udział partnerów z innych miejscowości (demów) niż badana w ogólnej liczbie nowożeńców.
Współczynniki egzogamii w badanych miejscowościach Półwyspu Helskiego
w różnych przedziałach czasu podano w tabeli l. W XIX wieku, a także na początku
wieku XX egzogamia była tu bardzo mała (zaledwie 20-30%). Większość małżonków pochodziła z tej samej miejscowości (na ten fakt zwracała już wcześniej uwagę
Gałasińska-Pomykoł 1965), tzn. było bardzo dużo małżeństw endogamicznych.
Egzogamia wzrosła nieco dopiero w czasie I wojny światowej, co jest zrozumiałe.
Współcześnie jest ona oczywiście nieporównanie większa, ale i tak w dalszym ciągu
62
nie osiąga poziomu egzogamii wsi pomorskich w głębi kraju (gdzie wynosi około
74%) czy wsi wielkopolskich (aż 92%).
Tabela l
Współczynniki egzogamii m w populacjach kaszubskich
Table l
Coefficients of exogamy m in Kashubian populations
Czas
Jastarnia
Kuźnica
Razem
1885-1900
0,24
0,31
0,26
1901-1913
0,20
0,37
0,25
1914-1919
0,46
0,50
0,47
1885-1919
pokolenie 3
0,29
0,72
0,38
0,41
0,30
0,54
pokolenie 2
0,57
0,57
0,57
pokolenie 1
0,71
0,85
0,77
razem
0,64
0,60
0,62
pokolenie 3 – urodzeni w latach 1900-1919
pokolenie 2 – urodzeni w latach 1920-1949
pokolenie 1 – urodzeni w 1950 roku i później
Małżonkowie egzogamiczni pochodzili z miejscowości rozmieszczonych na
płaszczyźnie pomiędzy ramionami kąta 180 stopni. Dlatego na następnym etapie
pracy wykorzystałam procedury modelowe opisujące rozkład odległości małżeńskich dla migracji izotropowej 1,5-wymiarowej (Henneberg 1979). Odpowiednie
rozkłady, faktyczne i teoretyczne, przedstawione zostały na rycinach 1 i 2. Żaden
z rozkładów empirycznych: ani opisujący sytuację z przeszłości (ryc. 1), ani ten,
który odpowiada współczesności (ryc. 2), nie jest zgodny z rozkładem modelowym
(dotyczy to zresztą nie tylko założenia o kojarzeniu w półpłaszczyźnie – zmiana
założeń modelowych nie poprawia zgodności rozkładów obserwowanych i teoretycznych). Nie powinno to dziwić w przypadku rozkładów skonstruowanych dla
danych z XX wieku, gdzie nieproporcjonalnie wzrasta prawdopodobieństwo napływu małżonków z bardzo dużych odległości, praktycznie z całej Polski. Jest to – przy
współcześnie obserwowanej dużej mobilności ludzi – zjawisko naturalne. Przepływ
genów nie odbywał się jednak zgodnie z rozkładem modelowym również w XIX
wieku (ryc. 1). Sytuację tę spowodowały z pewnością dwie przyczyny: l – większa
od oczekiwanej liczba osób napływających do badanych miejscowości z bardzo
dużych odległości – z USA (to efekt wcześniejszej niewielkiej emigracji do tego
kraju); 2 – bardzo silne ograniczenia możliwości zawierania małżeństw w małym
promieniu krzyżowań, tzn. pomiędzy partnerami pochodzącymi z osad bezpośrednio
sąsiadujących z sobą lub nieco dalszych (na półwyspie znajdowało się tylko kilka
63
miejscowości). Ze względu na specyficzną geograficzną lokalizację Jastarni i Kuźnicy założenie o izotropii nie jest w pełni spełnione.
0 ,7
0 ,6
P fa k ty c z n e
0 ,4
P te o r e ty c z n e
P(ON)
0 ,5
0 ,3
0 ,2
0 ,1
0
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1 1 -x
ON
Ryc. 1. Teoretyczny i empiryczny rozkład egzogamicznych odległości małżeńskich w populacjach kaszubskich z Jastarni i Kuźnicy (1885-1919; N par egzo = 91; m = 0,296; 1,5 DIM;
χ2 = 57,3; α < 0,001)
Fig. 1. Theoretical and empirical distribution of exogamic marital distances in Kashubian
populations from Jastarnia and Kuźnica (1885-1919; N exogamic couples = 91; m = 0.296;
1.5 DIM; χ2 = 57,3; α < 0.001)
0 ,5
0 ,4
P fak tyczn e
P teoretyczn e
P(ON)
0 ,3
0 ,2
0 ,1
0
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11 -x
ON
Ryc. 2. Teoretyczny i empiryczny rozkład egzogamicznych odległości małżeńskich we
współczesnych populacjach kaszubskich z Jastarni i Kuźnicy (N par egzo = 157; m = 0,625;
1,5 DIM; χ2 = 374,7; α < 0,001)
Fig. 2. Theoretical and empirical distribution of exogamic marital distances in contemporary
Kashubian populations from Jastarnia and Kuźnica (N exogamic couples = 157; m = 0.625;
1.5 DIM; χ2 = 374,7; α < 0.001)
64
W wartościach średniego promienia krzyżowań małżeńskich i ich zmianach
w czasie orientuje nas tabela 2. W ciągu ponad trzydziestu lat na przełomie dwu
stuleci promień kojarzeń był niewielki, jeśli pominiemy z materiału dane o tych
małżonkach, którzy napłynęli z Ameryki. Potem, w miarę upływu czasu, promień
ów oczywiście wzrastał.
Tabela 2
Średni promień krzyżowań małżeńskich (km) w populacjach kaszubskich
z Jastarni i Kuźnicy (tylko małżeństwa egzogamiczne)
Table 2
Average hybrydizing radius (km) in Kashubian populations from Jastarnia and Kuźnica (the
exogamic marriages only)
N
–x
wszystkie
91
624,5
2456,3
bez zagranicy
85
26,5
39,4
pokolenie 3
32
109,0
166,1
pokolenie 2
66
170,8
197,5
pokolenie 1
59
185,6
200,6
razem
157
163,8
193,7
Czas
s
1885-1919:
Współcześnie:
pokolenie 3 – urodzeni w latach 1900-1919
pokolenie 2 – urodzeni w latach 1920-1949
pokolenie 1 – urodzeni w 1950 roku i później
Stopień izolacji badanych grup kaszubskich oceniłam za pomocą współczynników spokrewnienia f (tab. 3). Użyłam klasycznych równań Malecota (Cavalli-Sforza, Bodmer 1971) oraz równań Henneberga (Henneberg 1978, 1979, Budnik,
Przybyszewska 1991) dla 1,5-wymiarowej izotropii. Równanie Malecota uwzględnia między innymi wariancję odległości pomiędzy miejscami urodzenia współmałżonków. Pojawienie się nawet nielicznych dużych odległości małżeńskich powiększa wariancję bardzo mocno i daje w efekcie zaniżone wartości f. Widać to w tabeli
3: wartości wariancji i współczynnika spokrewnienia w pierwszym wierszu (populacja z XIX i początków XX wieku) obliczone zostały dla wszystkich par małżeńskich, wliczając w to pary endogamiczne oraz pary, w których jedno z małżonków
pochodziło z zagranicy; w drugim – pary endogamiczne i spoza granic kraju pominięto. Równanie Henneberga z kolei wykorzystuje, poza innymi, wartość współczynnika egzogamii oraz informację o liczbie osób zdolnych do rozrodu (Nb). Dane
niezbędne do oszacowania drugiej z tych wielkości zaczerpnięte zostały z Rocznika
65
Tabela 3
Współczynniki spokrewnienia f w historycznych i współczesnych populacjach kaszubskich
z Jastarni i Kuźnicy
Table 3
Coefficients of kinship f in the historical and contemporary Kashubian populations
from Jastarnia and Kuźnica
Wg Henneberga
Czas
Wg Malecota
Wariant
1885-1919
f
1
A
160
0,011
1 869 711
B2
39
0,044
1552
f
0,00000005
0,00006
0,027
średnio
Współcześnie
s2
Nb
3
A
682
0,0003
B4
212
0,0009
29 719
0,000003
0,0006
średnio
1 – oszacowane na podstawie liczby mieszkańców Półwyspu Helskiego i wybranych miejscowości
powiatu puckiego (Ramułt 1899)
2 – oszacowane na podstawie powierzchni Jastarni i Kuźnicy odtworzonej z mapy
3 – przy założeniu, że średnia odległość między miejscowościami wynosi 6,8 km
4 – przy założeniu, że średnia odległość między miejscowościami wynosi 3,8 km
Tabela 4
Częstość występowania nazwisk w badanych grupach kaszubskich (%)
Table 4
Frequencies of the occurence of surnames in the investigated Kashubian groups (%)
Jastarnia
1885-1919
Kuźnica
współcześnie
1885-1919
współcześnie
Konkel
19
Konkel
16
Budzisz
37
Budzisz
33
Muża
10
Kohnke
7
Dettlaff
12
Konkol
7
Kohnke
9
Lisakowski
4
Konkol
10
Konkel
7
Herrmann
7
Herrmann
2
Konkel
8
Rotta
5
Selin
6
Selin
2
Budzisch
7
Dettlaff
4
Lisakowski
6
Barlasz
2
Muża
6
Boszke
2
Demograficznego (1968) oraz Statystyki ludności kaszubskiej Ramułta (1899).
W zależności od metody obliczania wartości Nb uzyskano różne wartości współczynnika f. Uderzają bardzo niskie wartości współczynników spokrewnienia w la66
tach 1885-1919 (mimo że obejmują one okres I wojny światowej) i znacznie większe obecnie, co świadczy o przełamywaniu barier izolacyjnych na półwyspie.
Ponieważ szacunki wsobności z rozkładów migracji małżeńskich nie zawsze są
jednoznaczne, oszacowałam też współczynniki f z izonimii małżeńskiej (Crow,
Mange 1965, Jorde, Morgan 1987, Lasker, Mascie-Taylor 1993). Izonimia oznacza
to samo nazwisko. Jej ocena jest jedną z najwygodniejszych metod estymacji inbredu. Najczęściej pojawiające się w Jastarni i Kuźnicy nazwiska podano w tabeli 4.
Takie nazwiska, jak: Konkel, Kohnke, Herrmann, Selin i Lisakowski w Jastarni oraz
Budzisz, Konkol, Dettlaff i Konkel w Kuźnicy powtarzają się często zarówno
w XIX wieku, jak i obecnie.
Wartości wewnątrzgrupowych współczynników spokrewnienia oszacowane metodą izonimii podane są w tabeli 5. Uderzają w niej dwie kwestie: po pierwsze –
wartości współczynników F są bardzo wysokie, oraz po drugie – do dzisiaj prawie
nie zmieniły się, co oznacza, że współczynniki spokrewnienia są na Półwyspie Helskim nadal podwyższone.
Tabela 5
Wewnątrzgrupowe współczynniki spokrewnienia oszacowane z izonimii dla populacji
kaszubskich z Jastarni i Kuźnicy: całkowite (F) oraz wynikające z izonimii
losowej (Fr) i wybiórczej (Fn)
Table 5
Intragroup coefficients of inbreeding estimated by isonymy for Kashubian populations
from Jastarnia and Kuźnica: total (F), random component (Fr), nonrandom component (Fn)
Populacja
Jastarnia
i Kuźnica
Czas
F
Fr
Fn
1885-1919
0,028
0,031
-0,003
współcześnie
0,024
0,021
0,003
PODSUMOWANIE
Konkluzje pracy można ująć następująco:
1. Przepływ genów odbywa się na Półwyspie Helskim inaczej, niżby to sugerowały
tworzone modele – wszystkie rzeczywiste rozkłady odległości małżeńskich odbiegają od teoretycznych w sposób statystycznie istotny. Dotyczy to zarówno
XIX, jak i XX wieku.
2. Natężenie egzogamii było w badanych miejscowościach bardzo niskie w minionym stuleciu, a i dziś jest w dalszym ciągu mniejsze niż gdzie indziej w Polsce.
3. Podobna sytuacja dotyczy także współczynników spokrewnienia, które świadczą
o niezwykle dużej izolacji na półwyspie w przeszłości i przełamywanej wprawdzie, ale nadal większej niż w głębi kraju obecnie.
67
PIŚMIENNICTWO
Batorowicz Z., 1950/1951, Zespołowe rybołówstwo na polskim wybrzeżu. Prace i Materiały
Etnograficzne, 8-9, 323
Budnik A., Przybyszewska M., 1991, Genetic description of the population of Wielkie Drogi
village – a specific case of mating distances distribution. Variability and Evolution, l, 95
Cavalli-Sforza L. L., Bodmer W. F., 1971, The Genetics of Human Populations. San Francisco
Ceynowa J., 1985, Dobro zwycięża. Legendy z Kaszub i Pomorza. Gdańsk
Crow J. F., Mange A. P., 1965, Measurement of Inbreeding from the Frequency of Marriages
between Persons of the Same Surname. Eugenics Quarterly, 12, 202
Gałasińska-Pomykoł I., 1965, Wpływ przemian społeczno-gospodarczych na półwyspie Hel
na kształtowanie się doboru małżeńskiego wśród mieszkańców Jastarni w latach 1875-1959. Prz. Antr., 31, 245
Henneberg M., 1976, Izolacja grup ludzkich przez odległość. Model rozkładu odległości
małżeńskich, [w]: Badania populacji ludzkich na materiałach współczesnych i historycznych, Seria Antropologia, Poznań, 4, 117
Henneberg M., 1977, Ocena dynamiki biologicznej wielkopolskiej dziewiętnastowiecznej
populacji wiejskiej. II. System kojarzeń i płodność. Prz. Antr., 43, 245
Henneberg M., 1978, Ocena dynamiki biologicznej wielkopolskiej dziewiętnastowiecznej
populacji wiejskiej. III. Opis stanu puli genów na podstawie danych demograficznych.
Prz. Antr., 44, 33
Henneberg M., 1979, Breeding isolation between populations; theoretical model of mating
distances distribution. Studies in Phys. Anthrop., 5, 81
Jorde L. B., Morgan K., 1987, Genetic Structure of the Utah Mormons: Isonymy Analysis.
Am. J. Phys. Anthrop., 72, 403
Labuda G., 1996, Kaszubi i ich dzieje. Gdańsk
Lasker G. W., Mascie-Taylor C. G. N., 1993, Research strategies in human biology: field and
survey studies. Cambridge
Latoszek M., 1996, Pomorze. Zagadnienia etniczno-regionalne. Gdańsk
Ramułt S., 1899, Statystyka ludności kaszubskiej. Kraków
Rocznik Demograficzny 1945-1966, 1968. Warszawa
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 1882/1883, red.
F. Sulimierski. Warszawa
Sujoldzić A., 1988, The Population Structure of the Island of Brac – A Demographic and
Migrational Analysis. Coll. Anthr., 12, 329
Summary
SYSTEM OF MATING IN THE HISTORICAL AND CONTEMPORARY
KASHUBIAN POPULATIONS FROM JASTARNIA AND KUŹNICA.
ESTIMATION OF THE DEGREE OF GENETIC ISOLATION
This paper has been based on informations on 560 married couples from two Kashubian
settlements: Jastarnia and Kuźnica (the Hel Peninsula, Fig. l). Data on marriages have been
obtained during a survey of contemporary Kashubian families (251 couples) and from the
public registers from period between 1885 and 1919 (309 couples).
68
The level of exogamy has been assessed (Tab. l) and then the distributions of exogamous
marriage distances have been estimated by Henneberg’s method (Henneberg 1976, 1977,
1979; Fig. 3, 4). Concordance between model and empirical distributions has been checked
by Chi-square test.
Coefficients of kinship (Tab. 3) have been calculated for 1.5-dimensional migration by
two methods: classical Malecot’s one (Cavalli-Sforza, Bodmer 1971) and Henneberg’s proposal (Henneberg 1978, 1979, Budnik, Przybyszewska 1991).
Frequencies of surnames in the second half of the nineteenth century and in the twentieth
century (Tab. 4) as well as coefficients of kinship from marital isonymy have been also estimated (Crow, Mange 1965, Jorde, Morgan 1987, Lasker, Mascie-Taylor 1993; Tab. 5).
Changes in gene pools of the investigated Kashubian groups have been discussed.
69