Kobiety, Ekonomia, Gospodarka

Feministyczna krytyka ekonomii
•
Sytuacja ekonomiczna kobiet w Polsce
- punkt widzenia organizacji kobiecych
- punkt widzenia NBP jako przykład dominującego
obecnie dyskursu ekonomicznego
•
Ekonomia i władza – prawa natury czy historycznie i
społecznie ukształtowane wykluczenie kobiet?
•
Feministyczna krytyka dyskursu ekonomicznego.
•
Podsumowanie
Definicje
Oikos – grec. gospodarstwo domowe, nomos wiedza;
Ekonomia to nauka badająca społ. proces
gospodarowania i podejmowania związanych z tym
wyborów; kluczowe pytania to: co, ile, w jaki sposób
i dla kogo produkować, by uzyskać największą
efektywność ekonomiczną mierzoną relacją
nakładów do efektów. (Słownik Ekonomiczny PWN).
Alternatywna definicja feministyczna: nauka o
zaspokajaniu potrzeb bytowych (social provisioning)
Sytuacja ekonomiczna kobiet
- punkt widzenia organizacji kobiecych
•
Problemy ze znalezieniem pracy (bezrobocie strukturalne; ubytek 2.5
miliona miejsc pracy; pogorszenie jakości pracy; przewaga kobiet
wśród t.z.w. nieaktywnych zawodowo)
•
•
Dyskryminacja kobiet na rynku pracy
Niższe dochody z pracy i emerytury w porównaniu z mężczyznami (ale
także duże zróżnicowanie między kobietami)
•
Bezpłatna praca domowa (gospodarka opiekuńcza, bez której nie
mógłby funkcjonować rynek i państwo).
•
•
•
Konsekwencje ubóstwa – zróżnicowanie wg płci.
•
Bieda, majątek, przestrzeń publiczna dzielone nierówno.
Na liście 100 najbogatszych Polaków nie ma ani jednej kobiety, która
samodzielnie osiągnęła i kontroluje majątek.
Mężczyźni
Kobiety
Przedsiębiorca
Żona
Konsument
(rower,
samochód)
Konsumentka
(zakupy
spożywcze)
Król, generał,
myśliwy,
wynalazca,
ekspert od
marketingu,
bankier
Nauczycielka,
prezenterka TV
Pracownik
Poszukująca
pracy
Gospodarka
monetarna,
kreujący
majątek,
gospodarujący
podmiot
Bezpłatna
gospodarka
opiekuńcza/praca domowa;
nisko płatne
zawody, niższe
płace
Kto rządzi i wytwarza bogactwo/dochód narodowy wg NBP
(prezentacje pojęć w ekonomii) www.nbportal.pl
Ojcowie ekonomii o kobietach
•
Pierwszy podręcznik ekonomii: Ksenofont 430 – 355 p.n.e., Oeconomicus/O gospodarstwie. Podział
pracy wg płci: żona zarządza domem i niewolnikami w domu, mąż sprawuje nadzór nad żoną i folwarkiem.
Arystoteles (384 – 322) ograniczał rolę kobiet do reprodukcji, uważał, że brak im rozumności, ubolewał,
że drogą dziedziczenie moga wejść w posiadanie majątku. Dzielił gospodarkę na oikonomie (zaspokojanie
potrzeb) i chrematystykę (pomnażanie bogactwa).
•
Ojcowie Kościoła, ekonomia sprawiedliwa. Św Augustyn (354-430) jak póżniej Św Tomasz (Tomasz z
Akwinu, 1225-74) uważali kobiety za istoty poślednie. Według Św. Tomasza wartość kobiet polegała na
ich zdolności rozrodczej i przydatności do prac domowych.
•
Adam Smith (1723-1790); przedmiotem analizy rynek jako mechanizm; podmiotem rynku homo
oeconomicus (racjonalny gospodarujący mężczyzna, kierujący się własnym interesem, ale i poczuciem
współodczuwania); kobiety odgrywaja rolę reprodukcyjna; jeśli pracuja wystarczy, że zarobią na siebie
tyle ile kosztuje utrzymanie niewolnika; mężczyzna musi zarabiać więcej, żeby utrzymać dzieci;
•
Karol Marks (1818-83) dzielił pracę na produkcyjną, czyli taką która prowadzi do wytworzenia wartości
dodanej i nieprodukcyjną. Praca opiekuńcza kobiet (reprodukcja ludzi) należy do domeny pracy
nieprodukcyjnej, ponieważ nie ma ona bezpośredniej ekonomicznej wartości. Kapitalista i robotnik to
mężczyźni.
•
Fryderyk Engels (poszerzył marksowską koncepcję reprodukcji sily roboczej o reprodukcję biologiczną,
oraz analitycznie powiązał ucisk i kontrolę nad kobietami i reprodukcją biologiczną ludzi z
powstaniem patriarchalnej rodziny i własności prywatnej. Uważał,, że zniesienie własności prywatnej
doprowadzi do wyzwolenia kobiet. Jak uczy doświadczenie z krajow socjalistycznych zniesienie wartosci
prywatnej nie prowadziło automatycznie do równości. Niemniej socjalistyczne panstwo dzieliło koszty
reprodukcji społecznej (opieka zdrowotna, emerytury, edukacja, pełne zatrudnienia, ale utrzymala
patriarchalny model rodziny i państwa)
•
Gary Becker (twórca ekonomiki gospodarstwa domowego, teoretyk i propagator neoliberalizmu, nagroda
Nobla w 1992) zastował założenia modelu rynku z mikroekonomii (ekonomia neo klasyczna) do
analizowania dyskryminacji, rodziny, małżeństwa, przestępczosci, altruizmu. Wg modelu Beckera
kobiety zostają w domu ponieważ wynika to z racjonalnego wyboru korzyści jako to przynosi rodzinie;
kobietom bardziej oplaca sie poligamia, ponieważ w takiej sytuacji popyt na kobiety na rynku małżenskim
przewyżśza podaż, kobiet, a więć mogą one osiągnąć większe korzysci materialne i niematerialne;
altruistą w małżeństwie jest mężczyzna, ponieważ zarabia więcej i przeznacza większą częśc swoich
dochodów na potrzeby rodziny; ten model odzwierciedlony jest w programie edukacyjnym NBP.
Założenia ekonomii neoklasycznej
(od tzw. rewolucji marginalnej w końcu
XIX wieku do dzisiaj).
•
Śladami Adama Smitha: rynek jako samo-regulujący się mechanizm wymiany.
Czynnikiem generującym optymalną alokację (rzadkich, z założenia) zasobów jest
konkurencja między gospodarującymi podmiotami. Ekonomisci „odkrywają” prawa i reguły
rządzące rynkiem, a zarazem kreują koncepcję rynku w oparciu o przyjmowane
metodologiczne założenia.
•
Podmioty gspodarujące na rynku (przedsiębiorcy) kierują się własnym interesem,
maksymalizacją korzyści i przyjemności, nieograniczonymi potrzebami.
•
Ich decyzje analizowane są w oparciu o teorię racjonalnego wyboru.
•
Cena rynkowa jest mierzona wartością subiektywnie ocenianych korzyści,
indywidualnych preferencji czy upodobań (ojcowie Kościola, Adam Smith czy Karol Marx
uważali, że miarą wartości jest praca)
•
Wydajność ekonomiczna w oparciu o założenie, iż alokacja korzyści dla jednego
podmiotu w grupie nie zmniejszą korzyści innego podmiotu. (Ocena interpersonalnych
różnic w potencjalnej korzyści nie wchodzi w założenia takiego modelu.)
•
Motorem dobrobytu jest egoizm podmiotów konkurujących na rynku
•
Podstawowe narzędzia: modele matematyczne; niższy status badań empirycznych
Różne podejścia w ramach ekonomii neoklasycznej
•
Mikro- i makro-ekonomia neoklasyczna: rynek jako okrężny system
wymiany między gospodarstwami domowymi a firmami.
•
Keynes i państwo opiekuńcze (złoty wiek kapitalizmu 1945 – 1970)
•
Ekonomia instytucjonalna i ewolucyjna (gospodarka ukształtowana
jest historycznie, rola instytucji społecznych)
•
Neoliberalizm: wdrażanie idealnego modelu rynku;
- społeczna gospodarka rynkowa w Niemczech po II wojnie światowej
- „ ekonomia z Chicago” – rynek jako powszechny regulacyjny ideał;
Friedman, Stigler, Becker
•
Konwergencja wokół modelu neoliberalnego
Ekonomiczne państwo neoliberalne
•
Rynek jako regulacyjny ideał i zestaw wzajemnie powiązanych atrybutów konkurencyjnosci,
autoregulacji i ekonomicznej wydajności, ktory musi być wdrażany, aby zaprowadzić porządek
ekonomiczny. Rynek, jak mówił Foucault (2005), działa jako permanentny trybunał ekonomiczny.
(Wcześniej rynek jako mechanizm wymiany, ktory ma swoje reguły i prawa).
•
Państwo, społeczeństwo, obywatele są restrukturyzowani na podobieństwo rynku i firmy. W miare
wdrażania ekonomicznej racjonalności granica między rynkiem, państwem i społeczeństwem zostaje
zatarta. Państwo jest przedmiotem i narzędziem restrukturyzacji, co odbywa się poprzez zmiany w
ustawodawstwie. Do sterowania zachowaniem firm i ludzi służy także polityka fiskalna i monetarna.
•
Także te domeny rządzenia, które dotychczas stanowiły domenę publiczną jak edukacja, zdrowie,
ubezpieczenia społeczne, kultura restrukturyzowane są wg modelu rynku, co oznacza poddanie ich
krótkoterminowej opłacalności i konkurencyjnosci.
•
Prywatyzacja odpowiedzialności i ryzyka. Neoliberalna polityka społeczna ogranicza się do zapewnienia
biologicznego przetrwania osobom, które nie z własnej winy i wskutek nadzwyczajnych okoliczności
znalazły się bez środków do życia. Polityka wobec bezrobocia: uczenie bezrobotnych jak szukać pracy,
(której nie ma), aby użytecznie zagospodarować ich czas.
•
Wdrażanie neoliberalnego ekonomicznego porządku poprzez inkrementalne zmiany, przy pomocy
argumentów politycznych (np. negatywna alternatywa powrot do „komuny”) i ekonomicznych o
niedopuszczalnych zakłóceniach równowagi rynkowej (market distortions), monetarnych i technicznych
kalkulacji, oraz zmian w ustawodawstwie. (Perswazja i siła).
•
Ekonomiczne państwo neoliberalne jest wdrażane we współpracy z neokonserwatywną religijną
prawicą, której przedstawiciele (np. Michael Novak, który ma naśladowców w Polsce) uważają iż taki
model rynku pochodzi od Boga. Jest to radykalny zwrot od ekonomii sprawiedliwej i społecznej nauki
kosciola, gdzie w centrum uwagi jest praca, a nie kapital.
Neoliberalna kobieta, neoliberalny mężczyzna
•
Wolność staje się technologią władzy (Rose, 1999). Aby wdrożyć rynek
państwo dyscyplinuje, nakłania i wychowuje obywateli do odpowiedzialności.
•
Przedsiębiorczość jako powszechny obowiązek.
•
W promowanym modelu neoliberalnej kobiety i neoliberalnego mężczyzny
liczą się konkurencyjność; dokonywanie racjonalnych wyborów w oparciu o
kalkulację zysków i strat; aktwność; zdolność do permanentnego
dostosowywania się; sprawność ekonomiczna, fizyczna i umysłowa;
•
Ekonomika gospodarstwa domowego (Becker,1981). Rynek małżeński
analizowany przy pomocy prawa popytu i podaży. Rodzina jako firma.
Altruistyczny mężczyzna (dzieli się dochodem z rodziną) i racjonalna kobieta,
która zajmuje się domem w imię skalkulowanego interesu rodziny.
•
Człowiek jest formą kapitału, w którą musi sam/a inwestować, aby czerpać z
siebie zyski. (Teoria ludzkiego kapitału, Becker 1964) Dyskryminacja kobiet na
rynku pracy jest skutkiem ich niedostatecznej edukacji i umiejętności, bądź ich
własnego wyboru.
•
Miarą wartości jednostki jest zdolność do wytwarzania bogactwa
Ekonomia feministyczna
•
Bujny rozwój od końca lat 1980-ych, szczególnie USA i tzw Trzeci
Swiat, UNIFEM; ILO
•
Interdyscyplinarne podejście do ekonomii;
•
Szeroki wachlarz: reformy/korekty głównego nurtu ekonomii
neoklasycznej jak i krytyki i alternatywy
•
•
•
Konferencje, publikacje, kursy magisterskie i doktoranckie
Stowarzyszenie na Rzecz Ekonomii Feministycznej - IAFFE
Kwartalnik Feminist Economics (peer review)
•
„gender mainstreaiming”, w tym analizy budżetu ze zróżnicowaniem
alokacji środków pod kątem płci
Bina Agarwal, Lourdes Beneria, Diane Elson, Nancy Folbre, Naila Kabeer,
Edith Kuiper, Julie Nelson, Gita Sen, Diane Strassman, Marilyn
Waring....
Feministyczna krytyka ekonomii
•
Krytyka wykluczenia kobiet jako podmiotów dyskursu i gospodarujących podmiotów,a także z pola
dyskursu ekonomicznego. Współczesny dyskurs ekonomiczny wiąże homo oeconomicus z normami
męskości, utrwala męski przywilej władzy politycznej i ekonomicznej oraz legitymizuje i reprodukuje
wykluczenie kobiet, koncepcyjnie uzasadnia i generuje asymetryczne zasady integracji kobiet w
gospodarce.
•
Krytyka teorii racjonalnego, „wolnego” wyboru. Według ekonomiki gospodarstwa domowego G.
Beckera kobiety są lepiej wyspecjalizowane w pracy domowej, a mężczyżni mogą więcej zarobić od
kobiet, toteż w takim wypadku racjonalny wybór rodziny (!) oznacza, iż kobiety pozostana w domu, a
męska głowa rodziny zajmie się tworzeniem dochodu. Teoria ludzkiego kapitalu (także Becker) zakłada, ze
kobiety dyskrysminowane sa na rynku prcy ponieważ jest to wynikiem niedostatecznych umiejętności,
edukacji, bądź ich osobistych preferencji. Według ekonomistek feministycznych nierówny podział
pracy wg płci w gospodarstwach domowych nie wynika z oceny korzyści czy szczególnego
upodobania kobiet do tej pracy. Toczy się tam zarówno konflikt jak i wspólpraca, a podział pracy, role
społeczne i dokonywane wybory są konstruowane społecznie, zależą od stosunków płci i kulturowych
norm kobiecości/męskości, oraz mają instytucjonalne uwarunkowania.
•
Ani rodzina, ani rynek panstwo czy prawo nie są instytucjami neutralnymi, (re)produkują asymetryczne
stosunki płci
•
Krytyka modelu samoregulującego się rynku (siły rynku napędzane energią indywidualnych interesów,
tzw. wolna ręka rynku)
– rynki są konstruowane społecznie, modele ekonomiczne funkcjonują jako „stylizowane fakty”;
jeśli modele to powinny być weryfikowane empirycznie;
•
–
neoklasyczna koncepcja rynku dyskryminuje kobiety. Niewidzialność gospodarki opiekuńczej, bez
której nie mógłby istnieć rynek i państwo. Czyje są dzieci i kto płaci za dzieci, opiekuje się
chorymi, wykonuje codzienna pracę reprodukcyjną?
–
ekonomiczna wydajność i wzrost produkcji i usług nie może być jedynym kryterium dobrobytu
Nie tylko analiza ról społecznych i podziału pracy wg płci, także analiza instytucjonalnych uwarunkowań
stosunków płci, od poziomu gospodarstwa domowego, w lokalnej społeczności czy firmie, po rynek i
państwo.
Feministyczna krytyka polityki gospodarczej
•
Niewidoczność kobiet, n.p. brak danych zróżnicowanych w oparciu o płeć.
•
Nieuwzględnianie roli gospodarki opiekuńczej i wkładu reprodukcyjnej
(opiekuńczej) pracy kobiet w kalkulacjach dochodu narodowego
(makroekonomia)
•
Niewidoczność zróżnicowanych z uwagi na płeć, grupę społeczną czy
etniczną skutków polityki makro-ekonomicznej, fiskalnej, monetarnej.
•
Funkcja buforowa gospodarki opiekuńczej (amortyzacja kryzysów,
eksternalizacja kosztów społecznych do gospodarstw domowych). Czas kobiet
nie jest nieskończenie elastyczny.
•
Reorganizacja pracy i rynku pracy (tania praca kobiet motorem ekonomicznej
globalizacji; nowe zjawisko: globalizacja pracy reprodukcyjnej)
Podsumowanie
Podejście do kobiet w programie edukacji ekonomicznej NBP (www. Nbportal.pl) nie jest przypadkowe,
odzwierciedla społecznie ukształtowaną mentalność ekonomistów i założenia, na których się opiera
ekonomia jako dyscyplina wiedzy naukowej.
Ekonomia była i jest wiedzą władzy. Rola ekonomii w zarządzaniu rodziną, folwarkiem, fabryką, firmą,
państwem, gospodarka globalną. 2500 lat dyskursu ekonomicznego to historia utrwalania
asymetrycznych stosunków płci i podporządkowania kobiet, uniewidocznienie bądź deprecjacji wkładu
kobiet w tworzeniu majątku i odsunięcia kobiet od zarządu nad majątkiem.
Stosunki płci, stosunki władzy i stosunki ekonomiczne są ze sobą powiązane.
Radykalny dyskurs narodowo-katolicki i dyskurs neoliberalny współoddziaływują w uzasadnianiu
ograniczenia kobiet do ich roli reprodukcyjnej i rodziny.
PRZED NOWĄ FALĄ POLSKIEGO FEMINIZMU STOI WYZWANIE ROZWINIĘCIA FEMINIZMU JAKO KRYTYKI
SPOŁECZNEJ, w tym rozwinięcie feminstycznego dyskursu ekonomicznego.
ewa_charkiewicz(at)yahoo.com