Praca nierejestrowana 2015

2015
Praca nierejestrowana
Praca nierejestrowana
Opracowanie powstało w Wojewódzkim Urzędzie Pracy w Krakowie w ramach
projektu Małopolskie Obserwatorium Rynku Pracy i Edukacji.
Redakcja:
Marcin Węgrzyn
Adam Biernat
Agata Chrześcijanek
Ewa Guzik
Copyright by Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie
Kopiowanie i rozpowszechnianie może być dokonywane z podaniem źródła.
ISBN: 978-83-63961-10-7
Wydawca:
Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie
pl. Na Stawach 1
30-107 Kraków
tel. 12 428 78 70
faks 12 422 97 85
[email protected]
www.wup-krakow.pl
Layout środka publikacji:
Robert Krzeszowiak, www.robuska.com
Skład i opracowanie graficzne:
LOOZ DESIGN Tomasz Merwart, www.looz-design.pl
Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie.
Kraków 2015
Spis treści
I. Praca nierejestrowana
5
1. Czym są szara strefa i praca nierejestrowana?
5
a. Skąd się bierze wzrost zainteresowania szarą strefą? 5
b. Definicja pracy nierejestrowanej
6
2. Badania i wielkość szarej strefy i pracy nierejestrowanej 6
a. Jak się mierzy szarą strefę, a jak pracę nierejestrowaną? 6
b. Dostępne informacje o szarej strefie i pracy
nierejestrowanej
7
c. Wielkość pracy nierejestrowanej według GUS
7
d. Wielkość szarej strefy i pracy nierejestrowanej według
Schneidera
8
e. Szara strefa w Europie
9
f. Czynniki sprzyjające utrzymywaniu się pracy
nierejestrowanej
11
g. Szara strefa w Małopolsce
12
3. Cechy nierejestrowanej pracy
14
a. Praca główna i dodatkowa
14
b. Cechy społeczno-demograficzne
17
c. Cechy podejmowanej pracy w szarej strefie
19
d. Powody podejmowania pracy w szarej strefie
20
II. Podsumowanie
22
Spis wykresów
24
I. Praca nierejestrowana
1. Czym są szara strefa i praca nierejestrowana?
a. Skąd się bierze wzrost zainteresowania szarą strefą?
Zainteresowanie tematyką szarej strefy oraz pracy nierejestrowanej w ostatnim
czasie wzrosło z powodu prac podejmowanych przez Główny Urząd Statystyczny,
który, zgodnie z wytycznymi Eurostatu, został zobligowany do zweryfikowania
wielkości polskiego produktu krajowego brutto (PKB). W myśl nowych wytycznych,
wyliczenia PKB powinny uwzględniać działalność nielegalną i półlegalną zarówno w produkcji, jak i usługach. Konieczność uwzględnienia tych wartości wynika
z weryfikacji rozmiarów składek członkowskich, które każdy kraj wnosi do budżetu
Unii Europejskiej. Dotychczasowe szacunki sporządzane przez GUS uwzględniały
„legalną szarą strefę”, tj. te działalności, które nie są prawnie zabronione, jednak
wykonywanie ich nie jest wykazywane przed organami administracji państwowej
(podatkowymi, celnymi, ubezpieczeń społecznych czy statystycznych). Do działalności tego typu zaliczyć można np. pracę nierejestrowaną czy nieopodatkowany
handel. Wielkość „legalnej szarej strefy” GUS szacuje na 12,8% wartości PKB1, czyli
181,3 mld zł, natomiast „nielegalna szara strefa” (obejmująca głównie prostytucję,
wytwarzanie i handel narkotykami oraz przemyt) zwiększa PKB o kolejne 1,17%, tj.
o 16,8 mld zł2.
1 Ustalenia z posiedzenia Naukowej Rady Statystycznej, jakie odbyło się w grudniu 2013 r., Wiadomości statystyczne [online], nr 3 (634), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Polskie Towarzystwo Statystyczne, 2014
[dostęp: 08.01.2015], dostępny w internecie: http://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5501/2/8/3/oz_wiadomosci_statystyczne_3_2014.pdf.
2 Ibidem.
www.obserwatorium.malopolska.pl
5
Praca nierejestrowana
b. Definicja pracy nierejestrowanej
W niniejszym opracowaniu centralnym zagadnieniem będzie praca nierejestrowana. Definicja pracy nierejestrowanej najpełniej ujęta jest w opracowaniu GUS3. Traktowana jest w nim jako:
praca najemna wykonywana bez nawiązania stosunku pracy, czyli bez umowy o pracę, umowy-zlecenia, umowy o dzieło lub jakiejkolwiek innej pisemnej
umowy pomiędzy pracodawcą i pracownikiem bez względu na sektor własności
(również u osób fizycznych i w indywidualnych gospodarstwach rolnych); praca
nie może być również wykonywana na podstawie powołania, mianowania lub
wyboru; z tytułu wykonywania pracy nierejestrowanej pracownik nie uzyskuje
ubezpieczenia społecznego, a więc uprawnień do korzystania ze świadczeń społecznych; okres wykonywania tej pracy nie jest także zaliczany jako składkowy
z punktu widzenia ZUS, a pracodawca nie odprowadza na konto ZUS i Funduszu
Pracy odpowiednich sum z tytułu wypłacanego wynagrodzenia; od dochodów
z pracy nierejestrowanej nie są płacone podatki dochodowe,
praca na rachunek własny, jeśli z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej
nie są realizowane obowiązki finansowe wobec państwa (np. podatki).
Definicja koncentruje się na tym, że praca świadczona jest bez odprowadzania
należnych składek oraz podatków.
2. Badania i wielkość szarej strefy i pracy nierejestrowanej
a. Jak się mierzy szarą strefę, a jak pracę nierejestrowaną?
Pracę nierejestrowaną szacuje się w różnorodny sposób. Raport „Undeclared work
in an enlarged Union”4 wskazuje na dwa zasadnicze podejścia do badania zjawiska:
pośrednie i bezpośrednie. Metody pośrednie sprowadzają się do tego, że interpretują obserwowalne zjawiska jako wskaźniki dla szarej strefy i na ich podstawie określana jest jej wielkość. Jako wskaźniki używane są:
wydatki (metoda rozbieżności zakłada, że łatwo identyfikowalne i mierzalne wydatki powinny mieć pokrycie w dochodach, a różnice biorą się z szarej strefy)
prąd (konsumpcja prądu powinna zmieniać się proporcjonalnie do rozmiarów
gospodarki, rozbieżności wskazują na szarą strefę)
przepływy gotówkowe (wzrost nielegalnej pracy powinien wyrażać się we wzmożonym obrocie pieniężnym, szczególnie banknotów o wysokich nominałach)
regulacje (wzrost regulacji, obciążeń fiskalnych oraz innych ograniczeń przekłada się na wzrost atrakcyjności pracy w szarej strefie).
Metody bezpośrednie zakładają docieranie do osób zaangażowanych w pracę nierejestrowaną. W Polsce ostatnie duże badanie na ten temat zrealizował Główny Urząd
Statystyczny (GUS) w ramach Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL).
Badanie „Praca nierejestrowana” przeprowadzone zostało w czwartym kwartale
2010 r. przy pomocy dodatkowej ankiety o symbolu ZD-A, skierowanej do respon-
3 Praca nierejestrowana w Polsce w 2010 roku, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny 2011.
4 Renooy Piet, Ivarsson Staffan i in., Undeclared work in an enlarged Union, European Commission, DirectorateGeneral for Employment and Social Affairs, 2004.
6
www.wup-krakow.pl
Praca nierejestrowana
dentów, którzy wzięli udział w BAEL. Badaniem objęto jedną spośród czterech prób
mieszkań wylosowanych do badania kwartalnego5.
Dzięki metodom bezpośrednim możliwe jest wykrycie motywacji i charakterystyk
społeczno-demograficznych uczestników oraz rodzaju wykonywanej pracy. W ten
sposób dokonuje się również oceny dochodów uzyskiwanych z pracy nierejestrowanej, identyfikuje gospodarstwa domowe korzystające z usług osób wykonujących
pracę nierejestrowaną itd. Ograniczenie tej metody pomiarowej polega na tym, że
trudno jest uzyskać statystycznie reprezentatywny obraz zagadnienia. Sposobem
radzenia sobie z tym problemem jest ankietowanie bardzo dużej grupy.
Do pomiaru szarej strefy (w zakresie pracy) wielu ekspertów zaleca stosowanie metod bezpośrednich z zastrzeżeniem, iż istnieje duże prawdopodobieństwo otrzymania nieprawdziwych odpowiedzi (niezbędne jest właściwe zadawanie pytań oraz
zapewnienie respondentom anonimowości). Wiele badań tego rodzaju może być obciążonych dużym błędem niedoszacowania liczby osób zaangażowanych w szarej
strefie.
b. Dostępne informacje o szarej strefie i pracy nierejestrowanej
Badanie szarej strefy realizowane jest przez GUS regularnie, średnio co cztery–pięć
lat. Poprzednie przeprowadzono w latach 1995, 1998, 2004 oraz 2009. Umożliwia to
monitorowanie zmian obserwowanego zjawiska oraz porównanie niektórych jego
cech w czasie. Najnowsze badanie pracy nierejestrowanej zrealizowane zostało
w czwartym kwartale 2014 roku. GUS planuje publikację jego wyników na wrzesień
2015 roku6. Ponadto w 2007 roku Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej zleciło
analizę zjawiska poprzez realizację projektu „Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej
skala, charakter i skutki społeczne”. W ramach tego przedsięwzięcia badania zrealizowały dwa konsorcja: Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) wraz z Instytutem Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS)7 oraz Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych (CASE) wraz z Millward-Brown SMG/KRC8. Z kolei w opracowaniu „The Shadow
Economy in Europe 2013” zaprezentowane zostały wskaźniki opisujące szarą strefę (w tym m.in. pracę nierejestrowaną) w krajach Unii Europejskiej9. W niniejszym
opracowaniu zaprezentowane zostaną wyniki ww. projektów badawczych.
c. Wielkość pracy nierejestrowanej według GUS
Z raportu „Praca nierejestrowana w Polsce w 2010 roku” wynika, że w Polsce zaangażowanych w pracę nierejestrowaną było około 732 tys. osób, co stanowiło
4,6% ogółu pracujących (porównanie do liczby pracujących w okresie pierwszych
trzech kwartałów 2010 roku). Wyniki wszystkich edycji badań wskazują, że liczba
osób przyznających się do pracy w szarej strefie zmniejsza się. Trzykrotnie
zmniejszyła się również liczba osób podejmujących pracę nierejestrowaną. Warto5 Praca nierejestrowana w Polsce w 2010 roku, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny 2011.
6 Program badań statystycznych statystyki publicznej na rok 2014 [online], Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2013 [dostęp: 08.01.2015], dostępny w internecie: http://bip.stat.gov.pl/download/gfx/bip/pl/defaultstronaopisowa/435/1/1/bip_pbssp2014.doc.
7 Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne. Raport końcowy z badań, Warszawa:
Centrum Badania Opinii Społecznej, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych 2008.
8 Nierejestrowane zatrudnienie w Polsce, Raport końcowy, Warszawa: Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Millward-Brown SMG/KRC 2008
9 Schneider Friedrich, The Shadow Economy in Europe 2013 [online], Linz, 2014 [dostęp: 08.01.2015], dostępny
w internecie: http://ec.europa.eu/digital-agenda/futurium/sites/futurium/files/futurium/library/Schneider%20-%202013%20-%20The%20Shadow%20Economy%20in%20Europe%20%2C%202013.pdf.
www.obserwatorium.malopolska.pl
7
Praca nierejestrowana
ści dla kolejnych edycji badania przedstawiały się następująco: w 1995 r. – 2 199 tys.,
1998 r. – 1 431 tys., 2004 r. – 1 317 tys., 2009 r. – 785 tys., a w 2010 r. – 732 tys.
Wykres 1. Liczba osób pracujących w szarej strefie
2500
2199
2000
1431
1500
1317
1000
785
732
2009
2010
500
0
1995
1998
2004
liczba pracujących (w tys.)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
d. Wielkość szarej strefy i pracy nierejestrowanej według Schneidera
Inne miary wielkości pracy nierejestrowanej wykorzystywane są w raporcie „The
Shadow Economy in Europe 2013”10. Wielkość szarej strefy liczona jest tu w pieniądzu (wartość bezwzględna bądź jako udział PKB). Z analiz wynika, że w Polsce
w 2013 roku osiągnęła ona rozmiar 95 miliardów euro, co przekłada się na
24% polskiego PKB. Europejska średnia wynosi 18,5%. W raporcie wskazano, że
szarą strefę stanowi nierejestrowana praca (około dwie trzecie wielkości zjawiska)
oraz prowadzenie części bądź całości działalności gospodarczej bez opodatkowania (około jedna trzecia wielkości zjawiska). W tym drugim przypadku chodzi
przede wszystkim o te obszary, które związane są głównie z obrotem gotówkowym
(małe sklepiki, bary, usługi taksówkowe itd.). Zatem wartość pracy nierejestrowanej
wynosiłaby około 62,7 miliardów euro.
Porównanie wielkości szarej strefy w kolejnych latach wskazuje, że jej udział
w PKB w Polsce stopniowo maleje. W 2008 wynosił on 25,3%, a w 2013 roku –
23,8%. To zmniejszenie dokonuje się za sprawą szybszego wzrostu PKB (PKB zwiększył się z 362 mld euro do 400 mld euro, tj. o 10%, a szara strefa z 92 mld euro do
95 mld euro, tj. o 4%).
10 Ibidem.
8
www.wup-krakow.pl
Praca nierejestrowana
Wykres 2. Poziom szarej strefy w Polsce
500
26,5%
26,0%
400
25,5%
25,0%
300
24,5%
200
24,0%
23,5%
100
23,0%
0
22,5%
2008
2009
PKB (w mld euro)
2010
2011
szara strefa (w mld euro)
2012
2013
szara strefa jako % PKB
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z raportu The Shadow Economy in Europe 201311
e. Szara strefa w Europie
Wielkość szarej strefy w Europie oszacowano na 2,15 bilionów euro, przy czym za
dwie trzecie tej kwoty odpowiedzialne są gospodarki pięciu największych europejskich krajów: Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch oraz Hiszpanii. Prezentacja wyników analiz prowadzona jest w trzech grupach krajów: Europy Zachodniej,
Europy Południowej oraz Europy Wschodniej. Podział dokonany został w oparciu
o położenie geograficzne, na które dodatkowo nakładają się czynniki o charakterze społeczno-kulturowym. Kraje Europy Wschodniej to kraje byłego bloku komunistycznego. W tej grupie polska szara strefa plasuje się w środku (niższy poziom
mają Słowacja, Czechy, Węgry oraz Słowenia; wyższy – Litwa, Łotwa, Estonia, Chorwacja, Rumunia oraz Bułgaria). Zjawisko w krajach postkomunistycznych występuje
wyraźnie częściej niż w pozostałych krajach (podobnie często jak w Europie Południowej). O utrzymywaniu się wysokiego poziomu szarej strefy w krajach Europy
Wschodniej decyduje m.in. ich historia.
11 Ibidem.
www.obserwatorium.malopolska.pl
9
Praca nierejestrowana
Wykres 3. Szara strefa w relacji do PKB w Europie
Europa Zachodnia
Niemcy
Francja
Wielka Brytania
Belgia
Szwecja
Norwegia
Holandia
Szwajacaria
Dania
Finlandia
Austria
Irlandia
351
2 698
204
2 062
189
1 950
63
385
59
423
57
416
55
607
36
507
32
250
26
199
24
319
20
167
13%
10%
10%
16%
14%
14%
9%
7%
13%
13%
8%
12%
Europa Południowa
Włochy
Hiszpania
Turcja
Grecja
Portugalia
21%
333
1 577
196
1 052
177
667
43
183
31
164
19%
27%
24%
19%
Europa Wschodnia
Polska
Rumunia
Czechy
Węgry
Bułgaria
Chorwacja
Słowacja
Litwa
Słowenia
Łotwa
Estonia
95
400
40
139
24
154
23
103
13
41
13
45
11
74
10
35
8
35
6
24
5
18
27%
28%
16%
22%
31%
28%
15%
Źródło: The Shadow Economy in Europe 201312
12 Ibidem.
10
www.wup-krakow.pl
28%
Średnia europejska
szarej strefy - 18,5%
23%
26%
28%
szara strefa (w mld euro)
oficjalne PKB (w mld euro)
udział szarej strefy w PKD
(w procentach)
Praca nierejestrowana
f. Czynniki sprzyjające utrzymywaniu się pracy nierejestrowanej
W publikacji „Undeclared work in an enlarged Union”13 wśród czynników decydujących o utrzymywaniu się szarej strefy wyróżniono trzy grupy: ekonomiczne (rynkowe), instytucjonalne oraz społeczne (które bardzo mocno powiązane są z czynnikami historycznymi, w szczególności z dziedzictwem komunistycznym). Innymi
słowy, w krajach byłego bloku wschodniego o wyraźnie wyższym poziomie
szarej strefy decydują czynniki społeczne.
Czynniki tłumaczące „niezdeklarowaną pracę”:
1. Społeczne, które obejmują tradycje kulturalne, a także relacje pomiędzy jednostkami, społecznościami i państwami. Są to jedne z najbardziej stabilnych
i długotrwałych czynników (łączą się z czynnikami historycznymi).
a. Wynikające z socjalistycznego dziedzictwa:
negatywne postrzeganie roli państwa, które zabierało dużo, a dawało mało
opozycja wobec wszystkich rodzajów instytucji państwowych i ustalonych
norm
brak zaufania do publicznych instytucji
brak zrozumienia dla powiązań pomiędzy płaconymi podatkami a dostarczanymi usługami publicznymi
myślenie egalitarne; negowanie dysproporcji w dochodach (szczególnie pomiędzy sektorem prywatnym i publicznym), jak i innych rodzajów społecznych nierówności
niedoszacowanie odroczonych korzyści z ubezpieczeń społecznych w porównaniu do natychmiastowych korzyści dostarczanych przez szarą strefę
prymitywne rozumienie kapitalizmu napędzanego prawem dżungli, gdzie każdy
sposób zdobywania pieniędzy jest usprawiedliwiony.
b. Długotrwała tradycja kulturowa:
tradycja chłopska, szczególnie w krajach, w których drobne rolnictwo jest ciągle
ważne (często podnoszony jest argument, iż zachowania związane z nielegalną
pracą są częścią wiejskiego stylu życia)
kultura zakorzeniona w imperialnej historii krajów ościennych (większość
państw Europy Wschodniej była częścią dawnych imperiów)
brak doświadczeń z demokracją przed epoką socjalizmu.
2. Ekonomiczno-społeczne (rynkowe):
nagłe zmiany strukturalne, które powodują deformacje na rynku pracy i tworzą
nisze dla pracy nierejestrowanej
wysokie bezrobocie, tworzące rzesze taniej siły roboczej
duży udział sektora publicznego
trwająca prywatyzacja i restrukturyzacja publicznych przedsiębiorstw
charakterystyki społeczno-demograficzne, jak np. wyż demograficzny czy liczne grupy młodych rencistów
ubóstwo
13 Renooy Piet, Ivarsson Staffan i in., Undeclared work in an enlarged Union, European Commission, DirectorateGeneral for Employment and Social Affairs, 2004.
www.obserwatorium.malopolska.pl
11
Praca nierejestrowana
mała ilość inwestycji zagranicznych (kapitał zagraniczny z reguły działa w sektorach, w których szara strefa jest relatywnie mała: usługach finansowych, komunikacji, przemyśle przetwórczym).
3. Instytucjonalne:
wysokie obciążenia podatkowe i wysokie społeczne koszty płac
zbyt skomplikowane i niestabilne prawo, słaby sektor finansowy, niski poziom
kontroli podatkowej, nieadekwatna do potrzeb liczba urzędników, nieelastyczne
regulacje dotyczące zatrudnienia
nadmierne regulacje prawne oraz biurokracja
zbyt duża lub zbyt mała siła państwa i administracji publicznej
przenikanie się państwa i prywatnego biznesu.
Wszystkie wymienione czynniki (nie tylko natury społecznej) występują w polskiej
rzeczywistości, co wynika ze zmian ekonomicznych oraz instytucjonalnych, jakie
zaszły w ostatnich 25 latach. W przypadku krajów Europy Południowej (drugiej grupy pod względem wielkości szarej strefy) o poziomie zjawiska decydować mogą
czynniki zarówno o charakterze instytucjonalnym, ekonomicznym, jak również
kulturowym (m.in. związane z większą orientacją na relacje rodzinne). Co charakterystyczne, wśród tych krajów znalazły się cztery spośród pięciu, które w latach
kryzysu zadłużeniowego po 2009 roku zaliczane były do grupy PIIGS (Portugalia,
Włochy, Grecja i Hiszpania). Wynika to z silnej korelacji szarej strefy z cyklem gospodarczym. W momencie gdy rośnie bezrobocie, dochód rozporządzalny oraz nastroje ludności spadają, przez co wzrasta skłonność do angażowania się w dodatkową pracę nierejestrowaną (lub do unikania oficjalnego, opodatkowanego obrotu).
g. Szara strefa w Małopolsce
Informacje o szarej strefie oraz o pracy nierejestrowanej nie są publikowane w podziale na województwa. W projektach Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, obok
raportów podsumowujących badania, dostępne były również surowe bazy danych,
zawierające zebrany materiał empiryczny. Obejmowały one14 informacje o województwie, z którego pochodzili respondenci. Co prawda badanie miało charakter
reprezentatywny na poziomie ogólnopolskim, lecz dla potrzeb weryfikacji, czy poziom pracy nierejestrowanej w Małopolsce jest wyższy czy niższy niż w Polsce, informacja taka powinna wystarczyć. W badaniu o opinie na temat nierejestrowanej
pracy zostali poproszeni przedstawiciele gospodarstw domowych. Ponadto spośród
9 038 respondentów 432 osoby (czyli 4,8% wszystkich respondentów) zadeklarowały fakt wykonywania pracy nierejestrowanej w ostatnich 12 miesiącach. Udział
dla osób z Małopolski był wyższy i wyniósł 5,1%. Wartość dla Polski koresponduje
z wynikiem badania GUS, mówiącym o udziale pracujących w szarej strefie równym
4,6%15. Odwrotną relację udało się wychwycić w przypadku gospodarstw domowych
zlecających prace bez umowy. W Polsce przyznało się do takich zleceń 1,6% gospodarstw, podczas gdy w Małopolsce – 1,3%. Różnice nie są duże, lecz sugerują, że
w 2008 roku Małopolanie pracowali na czarno częściej niż mieszkańcy in-
14 Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne. Raport końcowy z badań, Warszawa:
Centrum Badania Opinii Społecznej, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych 2008. oraz Nierejestrowane zatrudnienia w Polsce, Raport końcowy, Warszawa: Centrum Analiz Społeczno Ekonomicznych, Millward-Brown SMG/
KRC 2008
15 Praca nierejestrowana w Polsce w 2010 roku, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny 2011
12
www.wup-krakow.pl
Praca nierejestrowana
nych regionów kraju. Z drugiej strony małopolskie gospodarstwa domowe
rzadziej korzystały z nieopodatkowanych usług.
Pomocne w określeniu wielkości niezdeklarowanej pracy w Małopolsce mogą być
dane z badania podstawowego BAEL. W jednej z jego części pojawiło się pytanie
o to, czy osoba pracuje w oparciu o umowę w formie pisemnej. W czwartym kwartale 2013 roku w Małopolsce było 1 332 tys. pracujących. 77% (tj. 1 021 tys. osób)
stanowiły osoby pracujące najemnie, i to do nich adresowane było pytanie o formę
umowy. 1 004 tys. osób wskazało, że umowa o pracę zawarta była w formie pisemnej, a 17 tys., że miała charakter ustny. W grupie pracujących najemnie udział
pracujących bez umowy pisemnej wynosił w Małopolsce 1,7%. W całej Polsce był
wyższy i osiągnął wartość 2,7%. Należy jednak pamiętać, że przywołane liczby mają
wyłącznie charakter poglądowy. Analogiczne zestawienia dla czwartego kwartału
2010 roku (gdy GUS zbierał informacje o pracy nierejestrowanej) wskazują, iż udział
pracowników najemnych zatrudnionych w oparciu o umowę, która nie miała charakteru pisemnego, wynosił w Polsce 3,1% (w Małopolsce 3,7%). Z kolei liczba pracowników najemnych bez pisemnej umowy sięgnęła 376 tys. W dodatkowym badaniu
GUS16 liczba osób, które przyznały, że ich praca główna to praca nierejestrowana,
wyniosła około 337 tys., co sugeruje względną porównywalność prezentowanych
kategorii.
Wykres 4. Liczba pracujących w Małopolsce według statusu zatrudnienia
44; 3%
267; 20%
pracujący na własny rachunek
pracownicy najemni
pomagający członkowie rodzin
1 021; 77%
Dane za czwarty kwartał 2013 r. (w tysiącach i procentach).
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BAEL
Zestawienie informacji o udziale osób wykonujących pracę najemną bez umowy
w formie pisemnej dla Polski i Małopolski wskazuje, że poziom pracy nierejestrowanej w ostatnich latach zmniejsza się. W przypadku Polski spadek był łagodny
(z 3,4% w 2010 roku do 2,7% w 2013 roku), w przypadku Małopolski natomiast – większy. Zmiany te jednak należałoby traktować jako wskazanie kierunku (spadek). Nie
powinno koncentrować się na konkretnych wartościach czy porównywać do sytuacji w całej Polsce.
Na podstawie przywołanych danych o Małopolsce można powiedzieć, że poziom
pracy nierejestrowanej w regionie był zbliżony do całego kraju. Do roku 2011 w Małopolsce był nieznacznie wyższy, natomiast od 2012 roku – niższy niż w Polsce.
16 Praca nierejestrowana w Polsce w 2010 roku, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny 2011
www.obserwatorium.malopolska.pl
13
Praca nierejestrowana
Wykres 5. Udział osób wykonujących pracę najemną bez umowy w formie
pisemnej
4,5%
3,9%
4,0%
3,5%
3,0%
3,4%
3,1%
3,2%
2,9%
2,7%
2,5%
1,7%
2,0%
1,5%
1,5%
1,0%
0,5%
0
2010
2011
Małopolska
2012
2013
Polska
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BAEL
Oszacowanie wartości niezdeklarowanej pracy dla Małopolski jest trudne ze względu na brak wiarygodnych badań na ten temat. O skali zjawiska można dodatkowo
wnioskować w oparciu o znajomość czynników, które szarej strefie sprzyjają oraz
o znajomość rozkładu tych cech w województwie.
3. Cechy nierejestrowanej pracy
Raporty poświęcone pracy nierejestrowanej, obok szacunków dotyczących liczby
osób w nią zaangażowanych, starają się opisać motywacje i charakterystyki społeczno-demograficzne pracujących w szarej strefie, rodzaje wykonywanej pracy,
dochody uzyskiwane z niej oraz gospodarstwa domowe korzystające z usług osób
działających w szarej strefie. W tej części opracowania zostaną opisane cechy pracy
nierejestrowanej i ich zmiany w czasie. Warto przy tym zaznaczyć, że zmiany te
często wiążą się z sytuacją w gospodarce oraz na rynku pracy.
a. Praca główna i dodatkowa
Podstawowym rozróżnieniem w ramach opisu pracy nierejestrowanej jest poziom
zaangażowania w pracę. W związku z tym kryterium wyróżnia się pracę główną
(tę, która zwykle zajmuje najwięcej czasu, a jeżeli wykonywane prace zajmują tyle
samo czasu, pracą główną jest ta przynosząca wyższy dochód) oraz pracę dodatkową (tę, która zwykle zajmuje najwięcej czasu spośród innych prac, poza pracą główną, a jeżeli prace dodatkowe zajmują tyle samo czasu, za pracę dodatkową należy
uznać tę, która przynosi największy dochód)17.
W raporcie GUS-u18 udział osób wykonujących pracę nierejestrowaną i wskazujących, że była to jedyna praca, wynosił 54%. W poprzednich badaniach udział
ten był wyższy (62,9%), przy czym warto wskazać, że znacząco wyższy był również sam udział osób zaangażowanych w pracę na czarno (4,6% w 2010 wobec 9,6%
17 Praca nierejestrowana w Polsce w 2010 roku, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny 2011
18 Ibidem.
14
www.wup-krakow.pl
Praca nierejestrowana
w 2004). Generalnie z badań wynika, że udział osób zaangażowanych w pracę nierejestrowaną spada. Okresowo, wraz z pogorszeniem się koniunktury oraz sytuacji
na rynku pracy, wzrasta poziom zaangażowania w szarą strefę, szczególnie w pracy
głównej. Wynika to z tego, że wielkość tej strefy jest mocno powiązana z cyklami
ekonomicznymi. W okresach kryzysu, gdy pogorsza się sytuacja na rynku pracy, zmniejszają się dochody oraz pojawiają obawy o przyszłość, część osób
skłania się ku nielegalnej aktywności (wypadając z oficjalnego rynku pracy na
rzecz nierejestrowanego, podejmując się dodatkowej nielegalnej pracy oraz w przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą – unikając wykazywania sprzedaży oraz świadczenia usług celem zmniejszenia płaconych podatków).
Wykres 6. Stopa bezrobocia w Małopolsce i w kraju w latach 1999–2014,
udział pracujących w szarej strefie oraz udział pracy głównej w szarej
strefie
25
70
62,9
60
20
54,0
50
46,0
15
10
40
30
9,6
9,3
20
5
4,6
10
stopa bezrobocia - Polska (w procentach)
stopa bezrobocia - Małopolska (w procentach)
I'14
I'13
I'12
I'11
I'10
I'09
I'08
I'07
I'06
I'05
I'04
I'03
I'02
I'01
I'00
I'99
0
0
szara strefa (w procentach)
praca główna (w procentach)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MPiPS oraz raportu Praca nierejestrowana w Polsce
w 2010 roku
Badania prowadzone przez GUS19 pokazują, w przypadku których osób (z punktu
widzenia wieku oraz wykształcenia) zaangażowanie w szarej strefie ma charakter pracy głównej. Umożliwiają również prześledzenie, jak zmienia się to w czasie.
Jeśli chodzi o wiek, to praca główna w szarej strefie jest domeną osób najmłodszych (72%). W przypadku osób powyżej 60. roku życia udział tej kategorii
był najniższy (45%). Wynika to m.in. z faktu, że na początku kariery zawodowej wiele osób ma problem z wejściem na rynek pracy. Dla wielu z nich nielegalna praca
jest pierwszą pracą. Innymi słowy okres próbny skutkuje świadczeniem pracy bez
odpowiedniego dokumentu. Ponadto osoby młode często podejmują się prac sezonowych, w których zatrudnienie nie jest trwałe i nie opiera się o umowę.
19 Zestawienia na bazie raportów: Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne, Raport końcowy z badań, Warszawa 2008 oraz Praca nierejestrowana w Polsce w 2010 roku, Warszawa 2011
www.obserwatorium.malopolska.pl
15
Praca nierejestrowana
Wykres 7. Udział osób wskazujących pracę nierejestrowaną jako główną
według wieku
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0
1995
do 24
1998
25–34
2004
35–44
2010
45–59
60 i więcej
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z raportu Praca nierejestrowana w Polsce w 2010
roku
Największy udział osób wskazujących jako główną pracę zatrudnienie na
czarno wystąpił wśród osób z wykształceniem gimnazjalnym i niższym (67%)
oraz zasadniczym zawodowym (62%). Najniższy utrzymywał się w grupie osób
z wyższym wykształceniem (29%). Im niższe wykształcenie tym częstsze deklaracje, że praca nierejestrowana jest jedyną wykonywaną. Wynika to prawdopodobnie
z ograniczonych możliwości podejmowania pracy legalnej.
Wykres 8. Udział osób wskazujących pracę nierejestrowaną jako główną
według wykształcenia
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0
1995
gimnazjalne i niższe
1998
zasadnicze zawodowe
2004
średnie
2010
policealne i wyższe
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z raportu Praca nierejestrowana w Polsce w 2010
roku
16
www.wup-krakow.pl
Praca nierejestrowana
W okresie pomiędzy pomiarami szarej strefy w 1998 roku oraz 2004 roku (czas pogarszania się sytuacji na rynku pracy) poziom nierejestrowanej pracy nieznacznie
wzrósł (z 9,3% do 9,6%), natomiast udział osób wskazujących, że jest to ich wyłączne zajęcie, wzrósł z 46% do 63% (tj. o 17 p.p.). Z punktu widzenia grup wiekowych
większy wzrost miał miejsce w gronie osób mających od 35 do 44 lat (o 23 p.p.),
natomiast najmniejszy – w gronie osób najstarszych (o 3 p.p.). Jeśli chodzi o wykształcenie, to największe wzrosty miały miejsce wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (o 22 p.p.) oraz gimnazjalnym i niższym (o 9 p.p.).
Poziom szarej strefy pomiędzy pomiarami w 2004 roku i 2010 (okres poprawiania
się sytuacji na rynku pracy) spadł z 9,6% do 4,6%, a udział osób, dla których aktywność na czarno była jedyną, zmniejszył się z 63% do 54% (o 9 p.p.). Z punktu
widzenia opisywanych grup najbardziej korzystne zmiany miały miejsce w gronie
osób najstarszych (spadek o 15 p.p.), z wykształceniem średnim (spadek o 17 p.p.)
oraz policealnym i wyższym (spadek o 12 p.p.). Najmniejszym spadkiem cechowała
się grupa badanych do 24 lat (o 6 p.p.) oraz o najniższym wykształceniu, tj. gimnazjalnym i niższym oraz zasadniczym zawodowym (w obydwu zbiorowościach po
1 p.p.).
W całym opisywanym okresie (1998–2010) udział respondentów, dla których praca
na czarno była jedyną, zmalał w gronie osób najstarszych, natomiast najbardziej
wzrósł wśród osób w wieku od 35 do 44 oraz do 24 lat. Biorąc pod uwagę wykształcenie, najwyższy wzrost odnotowano wśród absolwentów zasadniczych szkół zawodowych.
b. Cechy społeczno-demograficzne
Kim są osoby angażujące się w pracę nierejestrowaną? Przede wszystkim
są to mężczyźni (65%), osoby młodsze (do 35. roku życia – 48%), o przeciętnym
wykształceniu (35% z zasadniczym zawodowym oraz 31% ze średnim zawodowym i ogólnokształcącym). Ciekawy obraz wyłania się po nałożeniu na siebie kilku
cech. Wykształcenie osób podejmujących się pracy na czarno znacząco różni się ze
względu na płeć oraz miejsce zamieszkania. Okazuje się, że kobiety angażujące się
w pracę nierejestrowaną cechują się wyższym wykształceniem niż mężczyźni (wyraźnie większy odsetek kobiet z wykształceniem policealnym i wyższym w porównaniu do pozostałych kategorii wykształcenia). Miejsce zamieszkania wpływa na
pracę nierejestrowaną w ten sposób, że osoby pochodzące z miast posiadają wyższe
wykształcenie niż osoby zamieszkujące tereny wiejskie.
www.obserwatorium.malopolska.pl
17
Praca nierejestrowana
Wykres 9. Praca nierejestrowana według wykształcenia i płci
7,4%
24%
policealne i wyższe
32%
28,3%
średnie zawodowe
i ogólnokształcące
mężczyźni
37,5% 29,8%
23,2% 17,8%
zasadnicze
zawodowe
gimnazjalne i niższe
kobiety
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z raportu Praca nierejestrowana w Polsce w 2010
roku
Wykres 10. Praca nierejestrowana według wykształcenia i miejsca
zamieszkania
21,4%
4,4%
policealne i wyższe
35,4% 25,6%
25,2% 44,7%
17,7% 25,3%
średnie zawodowe
i ogólnokształcące
zasadnicze
zawodowe
gimnazjalne i niższe
miasto
wieś
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z raportu Praca nierejestrowana w Polsce w 2010
roku
Analiza „Pracujący Małopolanie”20 pozwala określić, jak wygląda zaangażowanie
w pracę bez umowy w porównaniu do legalnej pracy najemnej. Wynika z niej, że są
to przede wszystkim osoby młode. Udział osób pracujących w oparciu o pisemną
umowę w wieku od 15 do 24 lat, wynosił 9,2%, podczas gdy osoby bez pisemnej
umowy stanowiły 23,1%. Dla osób od 25 do 34 lat różnice są jeszcze większe na
rzecz osób bez pisemnej umowy (46,7% wobec 31,3%). W przypadku pozostałych
grup wiekowych udział osób bez umowy o pracę zawartej w formie pisemnej był
mniejszy.
20 Gajdos Artur, Pracujący Małopolanie, Kraków 2014, maszynopis z dnia 15.12.2014.
18
www.wup-krakow.pl
Praca nierejestrowana
Wykres 11. Umowa o pracę
zawarta w formie pisemnej
0,8%
Wykres 12. Brak umowy o pracę
zawartej w formie pisemnej
0,1%
5%
9,2%
12,1%
23,1%
13,2%
31,3%
22,4%
12%
46,7%
24,1%
Grupy wiekowe:
15–24
25–34
35–44
45–54
55–64
65–74
75–84
Źródło: Analiza Pracujący Małopolanie
c. Cechy podejmowanej pracy w szarej strefie
W ramach pracy na czarno najczęściej wykonywane były prace ogrodniczorolne (20,8%), remonty i naprawy budowlano-instalacyjne (16,8%), usługi
budowlane i instalacyjne (13,9%). To, co zwraca uwagę, to rozróżnienie wymienionych aktywności na pracę główną i pracę dodatkową. Generalnie częściej jako
aktywność główna świadczone były usługi budowlano-instalacyjne (19,5%; jako dodatkowa – 7,4%) oraz handel (8,4% wobec 1,5%). Jako praca dorywcza w szarej strefie wyróżniały się: prace ogrodniczo-rolne (24% wobec 18,2%), remonty i naprawy
budowlano-instalacyjne (21,7% wobec 12,4%), usługi fryzjersko-kosmetyczne (7,1%
wobec 0,5%), usługi lekarskie i pielęgniarskie (5% osób nie wykazało tego typu usług
jako pracy głównej) oraz korepetycje (4,2% wobec 0,5%). W prace budowlane i na roli
częściej angażowali się mężczyźni, w prace o charakterze usługowym – kobiety.
Duża część prac wykonywanych na czarno miała charakter sezonowy (np. budownictwo, rolnictwo). Jako moment wykonywania pracy najczęściej wskazywano
okres letnio-jesienny (lipiec, sierpień, wrzesień) oraz wiosenno-letni (kwiecień, maj,
czerwiec). Sezonowość prac widoczna była szczególnie wśród mieszkańców terenów wiejskich.
Autorzy raportu GUS21 wskazują, że pracy w szarej strefie nie można porównywać
z formalnym zatrudnieniem. Świadczy o tym fakt, że osoba zatrudniona na czarno
pracowała średnio 47 dni w przeciągu trzech kwartałów (od pierwszego do trzeciego). Świadczyć mogą o tym również stosunkowo niewielkie zarobki.
Przeciętne wynagrodzenie pracujących na czarno wynosiło 703 zł i różniło
się znacząco pomiędzy mężczyznami (827 zł) i kobietami (540 zł). Co raczej
nietypowe, mieszkańcy wsi uzyskiwali wyższy miesięczny dochód (741 zł) niż
mieszkańcy miast (660 zł). Jeśli chodzi o wiek, to z wyższych zarobków cieszyły
się osoby do 34 lat (od 25 do 34 lat – 852 zł; od 35 do 44 lat – 787 zł, od 15 do 24
lat – 766 zł). Najniższe wynagrodzenie otrzymywały osoby starsze (od 45 do 59
21 Praca nierejestrowana w Polsce w 2010 roku, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny 2011
www.obserwatorium.malopolska.pl
19
Praca nierejestrowana
lat – 540 zł, powyżej 60 lat – 378 zł). Biorąc pod uwagę wykształcenie, najlepiej
zarabiali absolwenci zasadniczych szkół zawodowych (804 zł), najgorzej – osoby
z wykształceniem gimnazjalnym i niższym (625 zł). Najbardziej płace różnicował
charakter wykonywanej pracy: główna wiązała się z wynagrodzeniem w wysokości
809 zł, dodatkowa – 558 zł.
Wśród pracodawców oferujących pracę nierejestrowaną 66,5% było osobami prywatnymi. 28,4% stanowiły firmy prywatne, tj. firmy lub spółdzielnie działające w systemie pracy chałupniczej (4,1%) bądź firmy prywatne lub spółdzielnie działające
w innym systemie niż chałupniczy (24,3%). Proporcje te wyglądają nieco inaczej,
gdy weźmiemy pod uwagę podział pracy nierejestrowanej na pracę główną i dodatkową. W przypadku pracy głównej 47,8% pracodawców było osobami prywatnymi,
a 46,3% – firmami prywatnymi. Natomiast w przypadku pracy dodatkowej 88,4% pracodawców stanowiły osoby prywatne, a tylko 7,7% – firmy.
d. Powody podejmowania pracy w szarej strefie
Analiza wyników badania GUS wskazuje, że opinie na temat przyczyn podejmowania pracy nierejestrowanej zmieniają się. Pomiędzy 1995 i 2010 rokiem dwa najczęściej wskazywane powody wymieniły się pozycjami. Zdaniem respondentów ludzie
decydują się na podjęcie pracy poza formalnym systemem po pierwsze z powodu braku możliwości podjęcia legalnego zatrudnienia (53%), a po drugie
z powodu trudnej sytuacji materialnej (niewystarczających dochodów – 45%).
Piętnaście lat temu kolejność wskazań była odwrotna: niewystarczające dochody
wskazywane były przez 66% respondentów, natomiast trudności ze znalezieniem
pracy przez 42%.
Opisywana zmiana opinii jest odzwierciedleniem poprawy sytuacji społeczno-gospodarczej w Polsce (wzrostu wynagrodzeń i siły nabywczej ludności oraz polepszenia warunków bytowych). Dzięki tej poprawie ludzie rzadziej decydują się na
„dorabianie”. Z kolei osoby zainteresowane podejmowaniem dodatkowej aktywności zawodowej mogą zrobić to w sposób legalny (podejmowanie własnej dzielności
gospodarczej, praca w oparciu o dodatkowe umowy itd.). Z drugiej strony wzrost
liczby opinii o braku możliwości podejmowania legalnej pracy bierze się z rosnącej
polaryzacji rynku pracy na część profesjonalną i niewymagającą kwalifikacji (prace
proste). Postępująca profesjonalizacja rynku pracy, z którą wiążą się rosnące wymagania co do kompetencji i ciągłej ich aktualizacji, powoduje, że osoby niemogące
sprostać tym oczekiwaniom są wyrzucane z rynku. Ponadto rynek prac prostych
cały czas się kurczy (zarówno pod względem liczby miejsc pracy, jak również wynagrodzeń). Z kolei presja wywierana na pracodawców w postaci rosnącej płacy minimalnej uniemożliwia legalne zatrudnianie pracowników o niższych kwalifikacjach
za wymaganą najniższą krajową. Skutkuje to zatrudnianiem na czarno (na gorszych
warunkach).
Opisywane zmiany przyczyn podejmowania nierejestrowanej pracy ujawniają jeszcze jedną prawidłowość. Zmniejsza się rola tych czynników, w przypadku których
ludzie mają możliwość wyboru (niewystarczające dochody oraz kwestia ich uzupełniania) na rzecz tych o charakterze bezalternatywnym (brak jakichkolwiek dochodów z powodu bezrobocia). A zatem wejście w szarą strefę wynika w dużym stopniu
z konieczności. Potwierdzeniem tej tezy jest to, że w najmłodszej grupie responden-
20
www.wup-krakow.pl
Praca nierejestrowana
tów (15–24 lata), szczególnie wrażliwej z punktu widzenia sytuacji na rynku pracy,
główną przyczyną pracy nierejestrowanej był brak możliwości znalezienia legalnej
posady (59%).
Wykres 13. Przyczyny podejmowania pracy nierejestrowanej
66% 59% 45% 45%
42% 59% 68% 53%
26% 24% 13% 15%
18% 22% 21% 24%
16% 17% 22% 17%
niewystarczające
dochody
brak możliwości
znalezienia pracy
zbyt wysokie
podatki
wyższe wynagrodzenie
bez umowy
wysokie
składki ZUS
1995
1998
2004
2010
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z raportu Praca nierejestrowana w Polsce w 2010
roku
Kolejnymi przyczynami, mającymi znaczący wpływ na podejmowanie pracy w szarej strefie, były: proponowanie przez pracodawcę wyższych wynagrodzeń w przypadku niepodpisania umowy o pracę, wysoka składka ubezpieczeniowa, a także podatki, które zniechęcają do rejestrowania dochodów. Znacznie mniejsze znaczenie
miała możliwość utraty niektórych świadczeń przy podjęciu pracy rejestrowanej,
sytuacja rodzinna bądź życiowa, a zupełnie marginalny – niechęć do wiązania się
na stałe z miejscem pracy22.
Kwestię dobrowolności podejmowania zatrudnienia na czarno starali się w swojej
analizie rozstrzygnąć Stanisław Cichocki oraz Joanna Tyrowicz23. Praca w szarej
strefie według nich wynikać może albo z jej większej opłacalności (nieodprowadzanie należnych składek i podatków), albo z nieosiągalności legalnego zatrudnienia. Sposobem na weryfikację tej tezy może być analiza wynagrodzeń osób w szarej i legalnej strefie zatrudnienia. Przy założeniu prawdziwości stwierdzenia, że
wysoki klin podatkowy czyni legalne zatrudnienie nieopłacalnym, należałoby się
spodziewać wyższych wynagrodzeń osób pracujących na czarno. Analizy różnic
wynagrodzeń dowodzą, że […] „wbrew powszechnemu przekonaniu podjęcie zatrudnienia w szarej strefie nie jest wyborem, lecz przymusem ekonomicznym związanym
z ograniczonymi możliwościami uczestniczenia w oficjalnym rynku pracy […]”24.
22 Praca nierejestrowana w Polsce w 2010 roku, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny 2011
23 Cichocki Stanisław, Tyrowicz Joanna, Źródła zatrudnienia nierejestrowanego w Polsce, Kredyt i Bank 41 (1),
2010.
24 Ibidem, s. 94.
www.obserwatorium.malopolska.pl
21
II. Podsumowanie
Praca nierejestrowana często utożsamiana jest z szarą strefą oraz działalnością
nielegalną. W literaturze przedmiotu wszystkie wymienione pojęcia definiuje się
różnie. Działalność nielegalna obejmuje aktywność zakazaną prawem (prostytucja, produkcja i dystrybucja narkotyków, przemyt), podczas gdy szara strefa
to działalność prawnie dozwolona, lecz wykonywana bez dopełnienia obowiązków podatkowych, rejestrowych i sprawozdawczych we właściwych organach publicznych. Praca nierejestrowana to część szarej strefy polegająca
na wykonywaniu pracy bez odprowadzania należnych składek oraz podatków (praca nierejestrowana w raporcie określana również mianem zatrudnienia na
czarno oraz działalność wykonywana z pominięciem zobowiązań finansowych).
Badanie szarej strefy jest trudne. Ze względu na drażliwość tematyki stosowane
są metody pośrednie, umożliwiające szacowanie wielkości zjawiska bez potrzeby
kontaktowania się z osobami w zaangażowanymi szarą strefę (badane są przepływy gotówkowe, wielkość konsumpcji prądu czy wielkość wydatków gospodarstw
domowych). Dla pracy nierejestrowanej zalecaną metodą jest pomiar bezpośredni,
polegający na kontaktowaniu się z osobami ją wykonującymi.
Zjawisko pracy nierejestrowanej badane jest regularnie przez GUS. Ostatni opublikowany raport dotyczy materiału zebranego w 2010 roku. Ostatnie badanie miało
miejsce w 2014 roku, wyniki będą dostępne dopiero pod koniec 2015 roku. Praca
nierejestrowana nie jest analizowana na poziomie wojewódzkim, w związku z czym
jedynie za pośrednictwem niektórych charakterystyk możliwe jest wskazanie, czy
jej zasięg w Małopolsce jest większy czy mniejszy niż średnio w kraju.
22
www.wup-krakow.pl
Podsumowanie
Z badań GUS wynika, że w 2010 roku w pracę nierejestrowaną w Polsce zaangażowanych było 732 tys. osób, co stanowiło 4,6% ogółu pracujących. Od 1995
roku liczba wykonujących pracę na czarno zmalała trzykrotnie. Szacunki międzynarodowe wskazują, że szara strefa w Polsce wynosi 95 mld euro, co stanowi
23,8% PKB kraju. Praca nierejestrowana to dwie trzecie wielkości szarej strefy. Od
2008 roku udział tej ostatniej w PKB Polski zmalał z 25,3% do 23,8%. Plasuje to Polskę
w środku stawki złożonej z państw byłego bloku komunistycznego. W ich gronie
o istnieniu szarej strefy decydują czynniki społeczne, a te korzeniami sięgają minionego systemu polityczno-gospodarczego.
Wielkość szarej strefy w Małopolsce można określić z wykorzystaniem wyników
badania podstawowego BAEL. Odpowiedzi na pytania o pracę najemną bez formalnej umowy pozwoliły ustalić, że w Małopolsce poziom pracy nierejestrowanej
na koniec 2013 roku był niższy, a w latach 2010 oraz 2011 wyższy niż średnio
w Polsce. W województwie małopolskim, podobnie jak w całym kraju, zaangażowanie w pracę nierejestrowaną maleje.
Praca nierejestrowana dla 54% respondentów BAEL była jedyną wykonywaną. W poprzednich latach, gdy jej poziom był wyższy, udział osób wskazujących, że stanowiła jedyne źródło dochodu, również był wyższy. Pracę nierejestrowaną częściej
podejmują mężczyźni, osoby młodsze, o przeciętnym wykształceniu.
W szarej strefie wykonywane są głównie prace ogrodniczo-rolne oraz remonty i naprawy budowlano-instalacyjne. Świadczy się też usługi budowlane i instalacyjne. Duża część wykonywanych prac ma charakter sezonowy
(np. budownictwo czy rolnictwo). Najczęściej wskazywany moment zatrudnienia to
okres wiosenno-jesienny. Sezonowość widoczna jest szczególnie często na terenach
wiejskich. Średnie zaangażowanie w prace wynosi 47 dni w przeciągu trzech kwartałów (od pierwszego do trzeciego). Zaangażowaniu temu towarzyszą stosunkowo
niewielkie zarobki. Przeciętne wynagrodzenie w szarej strefie wynosiło 703 zł
i różniło się znacząco pomiędzy mężczyznami (827 zł) i kobietami (540 zł).
Drugim najbardziej różnicującym zarobki czynnikiem był charakter wykonywanej
pracy: dla pracy głównej średnie dochody wynosiły 809 zł, a dla pracy dodatkowej – 558 zł.
Przyczyny podejmowania pracy nierejestrowanej zmieniają się. Zdaniem respondentów ludzie decydują się na nią po pierwsze z powodu braku możliwości znalezienia pracy formalnej, po drugie z powodu trudnej sytuacji materialnej (niewystarczających dochodów). Piętnaście lat wcześniej (w 1995 roku) kolejność wskazań była
odwrotna. Obserwowane zmiany przyczyn podejmowania pracy nierejestrowanej
związane są z przemianami społeczno-gospodarczymi, jakie zaszły w Polsce. Z analiz wynika, że podejmowanie pracy w szarej strefie w większej mierze wynika
z braku odpowiednich ofert legalnego zatrudnienia niż z opłacalności takiej
formy aktywności zawodowej (mimo nieodprowadzania należnych składek i podatków).
www.obserwatorium.malopolska.pl
23
Spis wykresów
Wykres 1. Liczba osób pracujących w szarej strefie
Wykres 2. Poziom szarej strefy w Polsce
Wykres 3. Szara strefa w relacji do PKB w Europie
Wykres 4. Liczba pracujących w Małopolsce według statusu zatrudnienia
Wykres 5. Udział osób wykonujących pracę najemną bez umowy w formie pisemnej
Wykres 6. Stopa bezrobocia w Małopolsce i w kraju w latach 1999–2014, udział pracujących
w szarej strefie oraz udział pracy głównej w szarej strefie
Wykres 7. Udział osób wskazujących pracę nierejestrowaną jako główną według wieku
Wykres 8. Udział osób wskazujących pracę nierejestrowaną jako główną według
wykształcenia
Wykres 9. Praca nierejestrowana według wykształcenia i płci
Wykres 10. Praca nierejestrowana według wykształcenia i miejsca zamieszkania
Wykres 11. Umowa o pracę zawarta w formie pisemnej
Wykres 12. Brak umowy o pracę zawartej w formie pisemnej
Wykres 13. Przyczyny podejmowania pracy nierejestrowanej
24
www.wup-krakow.pl
8
9
10
13
14
15
16
16
18
18
19
19
21
Małopolskie Obserwatorium Rynku Pracy i Edukacji to projekt
badawczy Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie.
Obserwatorium prowadzi badania cykliczne, jednorazowe oraz
analizy desk research małopolskiego rynku pracy.
Opracowuje również nowe rozwiązania w zakresie udostępniania
i rozpowszechniania informacji o rynku pracy. Zarządza
Internetową Biblioteką Małopolskich Obserwatoriów oraz
serwisem „Barometr zawodów dla Małopolski”. Obserwatorium
odpowiada również za wybrane wskaźniki prezentowane
w Internetowym Obserwatorze Statystyk Społecznych.
Więcej informacji w serwisach:
www.obserwatorium.malopolska.pl
www.barometr.obserwatorium.malopolska.pl
www.statystyki.obserwatorium.malopolska.pl.
Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie jest instytucją realizującą zadania
Samorządu Województwa Małopolskiego w zakresie kreowania polityki
rynku pracy. Inicjuje i wspiera skuteczne rozwiązania, które przyczyniają
się do realizacji misji WUP w Krakowie „Kompetentny, wykwalifikowany
i pracujący mieszkaniec Małopolski”.
Wydawca: Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie
plac Na Stawach 1, 30-107 Kraków
tel. 12 42 87 870, faks 12 42 29 785
e-mail: [email protected]
www.wup-krakow.pl
ISBN: 978-83-63961-10-7
EGZEMPLARZ BEZPŁATNY
Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego