s-kluza-makrodemografia-2012-wersja-s

PREZENTACJA może być powielana i rozpowszechnia bez zgody autora
z koniecznością podania źródła w przypadku cytowań i innych form
wykorzystania materiału.
Ryzyka i wyzwania wynikające
z sytuacji demograficznej Polski
Dr STANISŁAW KLUZA
Instytut Statystyki i Demografii
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
tel. (++ 48 22) 564 92 70
fax. (++ 48 22) 564 86 43
[email protected]
Data: luty 2012
Prognoza ludności Polski
Spadek dzietności i jednoczesne wydłużanie się przeciętnego czasu życia sprawią,
iż liczba ludności w Polsce jedynie nieznacznie się zmniejszy do 2035r.*
• W latach 2012-2035 będzie postępował
proces niskiej dzietności i wydłużania się
czasu życia, tzw. starzenie się
społeczeństwa. Będzie wzrastał
odsetek osób starszych w populacji.
• Opóźnianie decyzji o urodzeniu dziecka
i zawarciu małżeństwa.
• Decydowanie się na mniejszą liczbę
dzieci.
• Wzrost wpływu czynników wykształcenia
i stabilizacji ekonomicznej na założenie
rodziny i decyzję o dzieciach.
• Wzrost urodzeń pozamałżeńskich
i matek samotnie wychowujących dzieci.
• Oczekiwany spadek ludności w wieku
produkcyjnym.
• Zagrożenie dla systemu emerytalnego.
• Konsekwencje „wykształconej” emigracji
do wysokorozwiniętych krajów UE.
• Polska ma nikłe szanse wyjścia
w krótkiej i średniej perspektywie
z depresji demograficznej ze względu
na utrwalenie się negatywnych trendów.
Prognoza ludności Polski z uwzględnieniem struktury wiekowej
(w okresie 2005-2035)
* Ostania Prognoza ludności Polski do 2035r. zwiększyła poziom oczekiwanych urodzeń w stosunku do wcześniejszych projekcji
na poziomie ok. 50 tys. rocznie przez najbliższe 25 lat (względem Prognozy ludności Polski do 2030r.).
Źródło: Prognoza ludności Polski do 2035r., GUS.
Katastrofalny spadek dzietności
W długim okresie spadek dzietności* poniżej prostej zastępowalności pokoleń
zagraża ujemnym przyrostem naturalnym** i depresją demograficzną.
• Prosta zastępowalność pokoleń ma miejsce
przy wskaźniku dzietności powyżej 2,1.
• Wskaźnik dzietności powyżej 2,1 został
po raz ostatni osiągnięty w 1988r.
Następnie mamy do czynienia
z pogłębiającą się depresją urodzeniową.
• W XXI w. Polska wkroczyła z ujemnym
przyrostem naturalnym** i dalszym spadkiem
dzietności. Utrzymujące się od kilkunastu lat
poziomy dzietności 1,2-1,4 nie gwarantują
prostej zastępowalności pokoleń.
• Najniższy wsk. dzietności został osiągnięty
w 2003 r. i wyniósł on 1,22, co oznacza, że
pokolenie dzieci narodzonych w tym czasie
jest 42% mniej liczne od pokolenia rodziców.
• Przy dzietności zbliżonej do 1,4 pokolenie
dzieci jest o jedną trzecią mniej liczne
od pokolenia swoich rodziców.
• Rosnąca liczba urodzeń po 2005r. jest
„cichym” echem wyżu demograf. lat 80-tych.
• W najbliższych latach w wiek dorosły będą
wkraczały pokolenia niżu demograficznego
zapoczątkowanego wraz z nadejściem
transformacji systemowej.
Urodzenia, zgony i współczynnik dzietności *
w Polsce w latach 1950 - 2010
3,0
800
2,8
700
Rok
1988
600
2,6
2,4
500
2,2
2,0
400
1,8
300
1,6
200
100
1,4
Urodzenia (w tys.)
Zgony (w tys.)
1,2
Dzietność (prawa oś)
1,0
0
1950
1960
1970
1980
* Współczynnik dzietności oznacza liczbę dzieci przeciętnie urodzonych przez kobietę w wieku 15-49 lat.
** Przyrost naturalny to różnica między urodzeniami i zgonami.
Źródło: Rocznik demograficzny, GUS.
1990
2000
2010
Polska na tle Europy
Perspektywy demograficzne Polski wyglądają znacznie gorzej na tle krajów UE,
które prowadzą skuteczną polityką demograficzną. Podobnej depresji doświadczyły
inne gospodarki, które weszły w okres przemian systemowych w latach 90-tych.
1950-60
1960-70
1970-80
1980-90
1990-00
2000-05
2005-10
Turcja
6,2
5,9
5,0
3,7
2,7
2,23
2,15
Irlandia
3,5
3,9
3,5
2,5
1,9
1,97
2,10
Francja
2,7
2,7
2,1
1,8
1,7
1,88
1,97
Szwecja
2,2
2,2
1,8
1,8
1,8
1,67
1,90
UK
2,3
2,7
1,9
1,8
1,8
1,66
1,83
Rosja
2,8
2,3
2,0
2,1
1,4
1,30
1,44
Ukraina
2,8
2,1
2,1
2,0
1,4
1,15
1,39
Niemcy**
2,2
2,4
1,6
1,4
1,3
1,35
1,36
Polska
3,5
2,5
2,3
2,2
1,7
1,27
1,32
• Gwałtowność negatywnych procesów demograficznych uwidoczniła się wraz z początkiem przemian
gospodarczych w latach 90-tych.
• Podobne procesy demograficzne zachodziły w Europie Zachodniej dużo wcześniej, ale także wolniej.
• Obecnie w wielu krajach UE możemy zaobserwować proces wzrastającej dzietności w rezultacie
prowadzenia polityki nakierowanej na odbudowę kapitału ludzkiego.
• Przemiany społeczno-ekonomiczne zapoczątkowane w 1989r., zmiany we wzorcach rodziny i zachowań
społecznych odpowiadają za istotną część depresji demograficznej w Polsce. Dodatkowo zostały one
wzmocnione przez filozofię podatkową traktującą dzieci jako luksusową konsumpcję i niewspółmiernie
wyższe obciążenia wobec osób decydujących się na wychowywanie i utrzymanie dzieci.
• Negatywnymi ekonomicznymi skutkami starzenia się społeczeństw będą bardziej dotknięte
gospodarki mniej zamożne.
* Kolejność państw w tabeli względem malejącej dzietności w 2010r.
** RFN do 1993r.
Źródło: Szacunki w oparciu o dane ONZ (UN), Department of Economic and Social Affairs, Population Division.
Kosztowne starzenie się społeczeństwa
Jednoczesne starzenie się społeczeństwa i wchodzenie w wiek produkcyjny niżów
demograficznych będzie zwiększać obciążenie młodych pokoleń na rzecz starszych.
• Starzenie się polskiego społeczeństwa
pogłębi się po 2010r.
• Na przestrzeni najbliższych 25 lat liczba
osób w wieku produkcyjnym
przypadająca na osobę w wieku
emerytalnym spadnie o prawie 50%.
• Na przestrzeni najbliższych 25 lat liczba
dzieci i młodzieży przypadająca
na osobę w wieku emerytalnym
spadnie o prawie 50%.
• Wydłużający się przeciętny czas życia
dodatkowo nasila proces starzenia się
społeczeństwa.
• Starzenie się społeczeństwa pociąga
za sobą wzrost wydatków państwa
na rzecz świadczeń emerytalnych
oraz opiekę zdrowotną.
• Nadmierne obciążenie młodych pokoleń
na rzecz starszych zwiększa ryzyko
„wtórnej depresji demograficznej” oraz
utrudnia szansę wyrwania się ze spirali
coraz mniej licznych młodych pokoleń.
Wybrane wskaźniki przebiegu starzenia się
społeczeństwa w Polsce w latach 1990-2035
30%
Prognoza
26%
22%
18%
udział dzieci i młodzieży w
społeczeństw ie
udział osób w w ieku emerytalnym*
14%
10%
1990
1995
2000
2005
2010
2015
2020
2025
2030
2035
liczba osób w w ieku produkcyjnym przypadająca na osobę w w ieku emerytalnym
liczba dzieci i młodzieży przypadająca na
osobę w w ieku emerytalnym*
6
5
4
Prognoza
3
2
1
0
1990
1995
2000
2005
2010
* Wiek emerytalny mężczyzn i kobiet przyjęty wg. zasad obowiązujących na początku 2012r.
Źródło: Opracowanie autorskie w oparciu o Prognozę ludności Polski do 2035r. i Rocznik demograficzny, GUS.
2015
2020
2025
2030
2035
Wtórna depresja demograficzna
Wtórna depresja demograficzna zagraża trwałości rozwoju gospodarczego Polski
oraz grozi zapaścią finansów publicznych w długim horyzoncie czasowym.
ROK 2000
ROK 2035
ROK 2015
Kobiety
Mężczyźni
>60/65
>60/65
>60/65
45 - 59/64
45 - 59/64
45 - 59/64
18 - 44
18 - 44
18 - 44
Różnica
Kobiety
0 - 17
Kobiety
Mężczyźni
0 - 17
Różnica
-8000 -6000 -4000 -2000
0
2000
4000
6000
8000
Wykres 1
Pokolenie dzieci i młodzieży jest o 40-45%
mniej liczne od pokolenia swoich rodziców.
-8000 -6000 -4000 -2000
Mężczyźni
0 - 17
Różnica
0
2000
4000
6000
8000
Wykres 2
Dalszy spadek pokolenia dzieci.
Znaczący przyrost pokolenia (60+).
-8000 -6000 -4000 -2000
0
2000
4000
6000
8000
Wykres 3
Niże demograficzne wchodzą w wiek dorosły.
Pokolenie osób starszych prawie podwaja się.
• Pogłębianie się niekorzystnych procesów demograficznych w długim horyzoncie czasowym grozi zapaścią finansów publicznych i
niemożliwością świadczenia opieki przez państwo na rzecz starszych pokoleń. Ryzyko bankructwa „państw socjalnych”.
• Kosztownym społecznie rozwiązaniem jest otwarcie granic na imigrację ludności z uboższych krajów Afryki i Azji.
• Wtórna depresja demograficzna przesuwa ponadproporcjonalnie moce produkcyjne gospodarki w kierunku obsługi i konsumpcji
osób starszych. Jednocześnie osoby młodsze są zbyt eksploatowane, aby wychować sobie dostatecznie liczne nowe pokolenia.
• Gospodarka zorientowana na konsumpcję starszych pokoleń nie inwestuje w badania i rozwój. W długim okresie spowalnia,
a następnie ulega spadkowi potencja gospodarczy.
Źródło: Prognoza ludności Polski do 2035r., GUS..
Polityka antyrodzinna*
Wadliwy system rozwiązań prawnych pogłębia depresję demograficzną, nie rozwiązuje
problemów społecznych, nasila patologie i jest kosztowny dla państwa.
• System podatkowy traktuje dzieci jak
luksusową konsumpcję, na którą stać
niewielu. Ma miejsce osłabianie pozycji
ekonomicznej osób świadomie
decydujących się na posiadanie
i wychowanie dzieci.
• System podatkowy nie dostrzega,
iż wychowanie dzieci jest inwestycją
w kapitał ludzki i nie partycypuje
w ułatwieniu wychowania przyszłego
pokolenia, które będzie utrzymywać
starsze pokolenia w przyszłości.
• Rodziny ponosząc wyższe wydatki
związane z kosztami utrzymania dzieci,
płacą również wyższe podatki pośrednie.
• Osoby wychowujące dzieci ponoszą
wyższe koszty alternatywne w okresie
aktywności zawodowej (niższe zarobki,
wolniejsza kariera zawodowa, mniej
wolnego czasu na rekreację).
• ... a także w okresie późniejszym, kiedy
ich dzieci dorosną i będą w większym
stopniu płacić emerytury tym, co wybrali
jedynie ścieżkę rozwoju zawodowego.
Wprowadzenie ustawy o świadczeniach rodzinnych w maju 2004r.
było bodźcem ekonomicznym, który przyczynił się do wzrostu
liczby pozwów rozwodowych i wniosków o separację.
35
30
Wnioski o separację
(w tys.szt.)
25
23,0
wzrost
o 203%
Pozwy rozwodowe
(w tys.szt.)
86
60
106
wzrost
o 23,2%
40
10
5
100
80
20
15
120
20
7,6
0
0
2003
2004
2003
2004
Dodatek dla osób samotnie wychowujących dzieci był kolejną zachętą ekonomiczną
ze strony państwa do niezawierania związków małżeńskich. Mimo bardzo krótkiego czasu
obowiązywania ustawy można było zaobserwować szerokie spektrum nadużyć
motywowanych korzyściami ekonomicznymi.
Konsekwencje:
- gwałtowny wzrost pozwów rozwodowych i wniosków o separację w 2004r.
oraz utrzymujący się dalszy ich przyrost w kolejnych latach (separacje prawnie orzeczone
(rok-szt.): 2000-1340; 2003-3027; 2004-5891; 2005-11600; 2006-7978; 2010-2789);
(rozwody prawnie orzeczone (rok-tys.szt.): 2000-42,8; 2003-48,6; 2004-56,3; 2005-67,6;
2006-71,9; 2010-61,3).
- wzrost odsetka dzieci urodzonych i wychowywanych w związkach pozamałżeńskich;
- długookresowe oddziaływanie na osłabianie relacji rodzinnych poprzez system zachęt
ekonomicznych; negatywnie oddziaływanie na jakość w wychowywaniu dzieci i wzrost
ryzyka patologii społecznych.
* Załączony przykład odnosi się do ustawy z 2004r. i analizy ówczesnych skutków. Niemniej, złych rozwiązań systemowych jest znacznie więcej, np. możliwość
rozliczania podatkowego z dzieckiem zachęcała osoby dobrze zarabiające do obchodzenia prawa i pozostawiania w związkach nieformalnych.
Źródło: Ministerstwo Polityki Społecznej, GUS, PAP, Reuters.
„Strefa śmierci”
Wszystkie kraje Europy Środkowej i Wschodniej doświadczyły drastycznego
spadku dzietności wraz z nadejściem okresu transformacji systemowej.
• Wszystkie kraje Europy Środkowej
i Wschodniej (CEE) doświadczyły
gwałtownego spadku dzietności z
początkiem transformacji
systemowej.
• Dzietność w regionie CEE jest
na poziomie 1,2-1,4**. Wpłynie to
na poważne problemy w polityce
socjalnej państw w krajach regionu
CEE już za kilkanaście lat.
• Ponadto kraje w regionu CEE
odczują konsekwencje emigracji
dobrze wykształconych i młodych
ludzi do krajów Europy Zach.,
gdzie wynagrodzenia są wyższe.
• Proces starzenia się społeczeństw
prowadzi do bankructwa ideę
państwa socjalnego i systemu
emerytalnego „pay-as-you-go”.
• Żadne z państw regionu CEE nie
powinno spodziewać się istotnej
poprawy po stronie procesów
demograficznych w okresie
najbliższych 10-25 lat.
Współczynnik dzietności* w wybranych grupach krajów
Europy Środkowej i Wschodniej w okresie 1980 - 2010
2,8
2,8
Bułgaria
Polska
2,5
2,2
Czechy
Węgry
Słowacja
2,5
2,2
1,9
1,6
1,6
1,3
1,3
1,0
1980-85 1985-90 1990-95 1995-00 2000-05 2005-10
2,8
1980-85 1985-90 1990-95 1995-00 2000-05 2005-10
2,8
Łotwa
Ukraina
2,5
2,5
Rosja
2,2
Mołdawia
Słowenia
1,9
1,0
Rumunia
Białoruś
Litwa
2,2
1,9
1,9
1,6
1,6
1,3
1,3
1,0
Estonia
1,0
1980-85 1985-90 1990-95 1995-00 2000-05 2005-10
1980-85 1985-90 1990-95 1995-00 2000-05 2005-10
* Współczynnik dzietności oznacza liczbę dzieci przeciętnie urodzonych przez kobietę w wieku 15-49 lat.
** Wyjątkiem jest tu znaczna poprawa dzietności w Estonii w ostatnich latach. Kraj ten liczy jednak 1,34 mln os. i nie przesądzi o sytuacji demograficznej w regionie.
Źródło: ONZ (UN), Department of Economic and Social Affairs, Population Division.