Grzegorz Wójtowicz, Anna Wójtowicz: Historia

BANK I KREDYT s t y c z e ƒ 2 0 0 4
Recenzja
Grzegorz Wójtowicz, Anna Wójtowicz:
Historia monetarna Polski
Warszawa 2003 TWIGGER - Biblioteka Bankowca
Z niecierpliwoÊcià i ogromnym zainteresowaniem
oczekiwa∏em na ukazanie si´ ksià˝ki „Historia monetarna Polski” autorstwa Grzegorza Wójtowicza i Anny
Wójtowicz. Wynika∏o to przede wszystkim z dwóch powodów. Po pierwsze, by∏em Êwiadkiem tworzenia si´
tego niezwykle ambitnego, odpowiedzialnego i po˝ytecznego zamiaru publikacyjnego. Po drugie, ciekawy
by∏em, jak Autorzy poradzà sobie z realizacjà podj´tego
zadania, wa˝nego zarówno dla teorii, jak i praktyki
zwiàzanej z funkcjonowaniem pieniàdza.
Teraz, po przeczytaniu ksià˝ki, która pojawi∏a si´
na rynku ksi´garskim w po∏owie listopada 2003 r., mog´ stwierdziç, ˝e efekt wysi∏ku badawczego G. Wójtowicza i A. Wójtowicz jest imponujàcy.
Po∏àczenie pasji i konsekwencji Autorów w dà˝eniu do zaprezentowania polskiej historii monetarnej
z zaanga˝owaniem Biblioteki Bankowca wydawnictwa
Twigger w szybkim dostarczeniu czytelnikom tego
dzie∏a da∏o niezwykle pozytywny rezultat w postaci
pierwszej w polskim piÊmiennictwie ekonomiczno-finansowym pozycji tak kompleksowo i wszechstronnie ukazujàcej polskà drog´, do wspó∏czesnego pieniàdza i nasz wk∏ad w histori´ rozwoju stosunków pieni´˝nych w Europie.
Uzyskanie tak pomyÊlnego efektu wymaga∏o
od Autorów niezwykle rzetelnych badaƒ historycznych
oraz zdecydowanej woli pokonania wielu barier o charakterze metodologicznym i merytorycznym. Wysi∏ki
te, po∏àczone z umiej´tnoÊcià przekazywania wiedzy
w sposób logiczny i prosty, a jednoczeÊnie przekonujàcy, powodujà, ˝e dzie∏o spe∏nia równie˝ wszelkie wymogi dydaktyczne i popularyzatorskie. Jest to wi´c studium niezwykle ciekawe, po˝yteczne i wartoÊciowe,
majàce charakter ekonomiczno–historyczny. Obejmuje
dzieje polskiego pieniàdza od poczàtku paƒstwowoÊci
do dnia dzisiejszego.
Niezale˝nie od wy˝ej sformu∏owanej opinii
o ksià˝ce pragn´ omówiç szerzej jej treÊç. Na takà prezentacj´ ksià˝ka zas∏uguje z kilku powodów.
Po pierwsze, w naszej historiografii prace poÊwi´cone gospodarce i funkcjonowaniu pieniàdza nale˝à
do rzadkoÊci. Historia monetarna Polski poprawia relacje mi´dzy typowymi opracowaniami historycznymi
a tekstami o tematyce historyczno–ekonomicznej.
Po drugie, dotychczas dzieje narodowego pieniàdza by∏y g∏ównie przedmiotem zainteresowaƒ numizmatyków. W historii gospodarczej zagadnienia mone-
tarne traktowano symbolicznie. Nieco wi´cej uwagi poÊwi´cano jedynie hiperinflacji i deflacji w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, marginalizacji pieniàdza w gospodarce socjalistycznej oraz polityce pieni´˝nej w najnowszym okresie transformacji polskiej gospodarki. Literatura zachodnia, a zw∏aszcza anglosaska, dostarcza
ju˝ wielu opisów dziejów narodowego pieniàdza.
W naszych warunkach poznanie historii pieniàdza nie
by∏o ∏atwe. Wymaga∏o bowiem si´gni´cia nie po jednà
ksià˝k´, ale bardzo wiele opracowaƒ, cz´sto trudno dost´pnych.
Po trzecie, ksià˝ka ukazuje si´ w dobrym momencie. Jak dowodzà Autorzy, w Polsce prawie zawsze
mieliÊmy pieniàdz o europejskich korzeniach. Tak by∏o z monetami pierwszych Piastów, które pochodzi∏y
od denarów Karola Wielkiego. Grosz, który dominowa∏
w XIV i XV w., przyw´drowa∏ z W∏och. Z∏oty dukat,
popularny od XIV do XVIII w., by∏ tak˝e wytworem
w∏oskich republik miejskich. Talar, pochodzàcy z krajów niemieckich, od XVI stulecia by∏ wa˝nà monetà
równie˝ w Rzeczypospolitej. Wed∏ug wzorów zachodnich powsta∏ pierwszy polski pieniàdz papierowy, który zosta∏ wyemitowany w czasie insurekcji koÊciuszkowskiej. Banki centralne Szwecji i Anglii by∏y traktowane jako przyk∏ady dla Banku Polskiego utworzonego na poczàtku XIX w. W okresie mi´dzywojennym
Polska by∏a cz∏onkiem „z∏otego bloku” i broni∏a sta∏oÊci kursów walut europejskich zwiàzanych ze z∏otem.
Obecnie zmierzamy w kierunku zastàpienia z∏otego
przez euro w nieodleg∏ej przysz∏oÊci. W ten sposób
omawiana ksià˝ka podkreÊla europejski charakter polskiego pieniàdza na krótko przed wejÊciem do Unii Europejskiej.
JednoczeÊnie ukazuje si´ ona tu˝ przed osiemdziesiàtà rocznicà reformy W∏adys∏awa Grabskiego, przeprowadzonej w 1924 r., w wyniku której do obiegu
wszed∏ wspó∏czesny z∏oty.
Ksià˝ka ma przejrzystà konstrukcj´ i sk∏ada si´
z trzech cz´Êci. Pierwsza, g∏ówna cz´Êç to chronologiczny opis i analiza zdarzeƒ, zjawisk oraz procesów
monetarnych. Autorzy odpowiadajà na bardzo wiele
pytaƒ wa˝nych z punktu widzenia wielowiekowego
procesu rozwoju pieniàdza. Zajmujà si´ genezà pierwszej monety – denara – i jego usytuowaniem w obiegu
pieni´˝nym Polski wczesnopiastowskiej. Interesujàca
jest analiza wzmacniania roli rodzimej monety, co dokonywa∏o si´ na prze∏omie XI i XII wieku. Bardzo inte-
95
96 Recenzja
resujàce fragmenty ksià˝ki sà poÊwi´cone przymusowej
wymianie monety. W∏adcy zmniejszali zawartoÊç
kruszcu w monecie, aby powi´kszaç swe dochody.
Konflikt wewn´trzny zwiàzany z utratà tronu przez
ksi´cia Mieszka III Starego oraz bulla papieska skierowana do ksi´cia Leszka Bia∏ego w zwiàzku z biciem z∏ej
monety ilustrujà proces miniaturyzacji denara.
Reforma groszowa, którà przyniós∏ wiek XIV, nastàpi∏a w Polsce w dobie jednoczenia paƒstwa po rozbiciu dzielnicowym. W tym okresie mia∏y miejsce zabiegi monetarne Kazimierza Wielkiego, który realizowa∏ zasad´ „jeden w∏adca, jedno prawo, jedna moneta”.
Ciekawe, ˝e w okresie groszowym w obiegu w Polsce
by∏y grosze czeskie, gdy˝ przy niedostatku w∏asnego
srebra emitowano jedynie polskie pó∏grosze. Wa˝nym
wydarzeniem by∏y narodziny z∏otego polskiego w koƒcu XV wieku. Zaczyna∏ on swà karier´ monetarnà jako
równowartoÊç 30 srebrnych groszy i by∏ równy z∏otemu
dukatowi, a potem srebrnemu talarowi. Dzia∏o si´ to
w czasach Miko∏aja Kopernika, który obserwujàc ówczesnà rzeczywistoÊç monetarnà sformu∏owa∏ prawo
obiegu pieni´˝nego. Jak wiadomo, Kopernik stwierdzi∏,
˝e z∏y pieniàdz zawsze wypiera dobry. Ta regu∏a zwana jest jednak prawem Greshama, co prowadzi do gorzkiego stwierdzenia, ˝e myÊl Kopernika nie zdo∏a∏a zapewniç mu prawa autorskiego w literaturze ekonomicznej. Po okresie z∏otego wieku stopniowy upadek paƒstwa i gospodarki musia∏ odbiç si´ tak˝e na pieniàdzu.
Zmieni∏o to wyraênie relacje z∏otego polskiego do innych monet – do 18 z∏otych polskich za dukata i 8 z∏otych polskich za talara. Starania Stanis∏awa Augusta
Poniatowskiego o popraw´ monety nastàpi∏y ju˝
w ostatnim okresie istnienia Rzeczypospolitej Obojga
Narodów. Emisje pieniàdza papierowego w czasie Powstania KoÊciuszkowskiego nie mog∏y zakoƒczyç si´
sukcesem. Start pieniàdza papierowego, 210 lat temu,
okaza∏ si´ falstartem. W okresie rozbiorów, po interesujàcych polskich epizodach monetarnych (Ksi´stwo
Warszawskie, Królestwo Polskie) przyszed∏ czas monety z∏otej. Jak zaznaczajà Autorzy, pieniàdz „sta∏ si´ nawet z∏oty, ale pozosta∏ obcy”. Trzeba jednak dodaç, ˝e
Polacy próbowali w dalszym ciàgu liczyç w z∏otych
polskich, traktujàc 15 carskich kopiejek jako 1 z∏otego
polskiego. Zestawione w jednym rozdziale ksià˝ki
dzieje polskiego pieniàdza w XX wieku nasuwajà refleksj´, ˝e burzliwymi zdarzeniami monetarnymi
w tym okresie mo˝na by obdzieliç kilka krajów.
W szczególnoÊci smutna jest konkluzja, ˝e Polska dwukrotnie znalaz∏a si´ na Êwiatowej liÊcie przypadków
najwy˝szego wzrostu cen w historii inflacji. By∏o to
na prze∏omie 1923 i 1924 r. oraz na prze∏omie 1989 i 1990
r. Z dalszego wywodu Autorów wynika, ˝e dotychczasowa historia monetarna Polski zakoƒczy∏a si´ „happy endem”, bowiem jak zaznaczajà „uporczywe zmagania z inflacjà (...) doprowadzi∏y do jej st∏umienia oraz stabilizowania na niskim poziomie poczàwszy od 2002 roku”.
BANK I KREDYT s t y c z e ƒ 2 0 0 4
Autorzy poÊwi´cajà te˝ nieco miejsca drodze z∏otego do euro i przysz∏oÊci monetarnej Polski. Zaznaczajà
jednak, ˝e historia XXI wieku dopiero si´ zacz´∏a,
a wi´c nie mo˝na przesàdziç jej dalszego biegu.
Druga cz´Êcià ksià˝ki, nazywana zbyt skromnie za∏àcznikiem, zawiera opis i iloÊciowà charakterystyk´
ewolucji polskiego pieniàdza. Autorzy analizujà kolejne systemy pieni´˝ne w Polsce i rozmiary gospodarki
pieni´˝nej. Nast´pnie badajà zmiany poziomu cen,
zmiany relacji cen oraz si∏y nabywczej pieniàdza. Kolejnym przedmiotem analizy jest ewolucja cen pieniàdza – stopy procentowej i kursu walutowego. W ten
sposób Autorom udaje si´ przedstawiç rekonstrukcj´
gospodarki pieni´˝nej, co stanowi niekwestionowane
osiàgni´cie przeprowadzonych przez nich badaƒ
na podstawie zebranej literatury i w∏asnych hipotez.
Trzecià cz´Êç ksià˝ki stanowià fotografie znaków
pieni´˝nych. SpoÊród ponad pi´ciu tysi´cy znaków pieni´˝nych, które by∏y w obiegu w Polsce, przedstawiono
fotografie stu trzech reprezentatywnych monet i banknotów. Jest to dobra prezentacja post´pu technologicznego w produkcji pieniàdza metalowego i papierowego.
Omawiana ksià˝ka jest ca∏oÊciowà prezentacjà historii polskiego pieniàdza. Ze wzgl´du na j´zyk, treÊç
i styl zapewne oka˝e si´ cennym opracowaniem dla
bankowców i finansistów, a tak˝e studentów. Tak
przedstawione dzieje narodowego pieniàdza powinny
równie˝ zainteresowaç czytelników m∏odszych pokoleƒ, którzy uczàc si´ w szko∏ach o historii Polski, mogliby równolegle poznawaç histori´ jej pieniàdza.
Uzasadnione, jak si´ wydaje, by∏oby wydanie historii monetarnej Polski tak˝e w j´zyku angielskim, co
pozwala∏oby spopularyzowaç bogate dzieje polskiego
pieniàdza w Êwiecie.
Recenzowana ksià˝ka, b´dàc znaczàcà pozycjà
w sferze teorii i praktyki zwiàzanej z funkcjonowaniem
pieniàdza, ma powa˝nà wartoÊç poznawczà, informacyjnà czy wr´cz dokumentacyjnà. Pobudza jednoczeÊnie do merytorycznej refleksji nad dokonanymi, dokonujàcymi si´ i perspektywicznymi zmianami w dziedzinie pieniàdza.
Dlatego nie mo˝na wykluczyç, ˝e ksià˝ka zach´ci
innych autorów do podj´cia pracy nad zagadnieniami,
które ciàgle zas∏ugujà na opracowania monograficzne –
takimi jak np. historia cen, skarbowoÊci, bankowoÊci
i kredytu.
Goràco polecam lektur´ omawianej ksià˝ki. Poza wymienionymi walorami merytorycznymi na podkreÊlenie zas∏uguje równie˝ to, ˝e jest to pozycja starannie przygotowana pod wzgl´dem redakcyjnym
i ∏adnie wydana. Czyta si´ jà z ogromnym zainteresowaniem, dotyczy bowiem bardzo wa˝nego obszaru naszej polskiej historii.
R e c . p r o f. d r h a b . B o g u s ∏ a w P i e t rz a k