Dzieci z ADHD i ich rodzeństwo. Teoria i badania (autor: Pawlak

Dzieci z ADHD i ich rodzeństwo. Teoria i badania
(autor: Pawlak Piotr)
Fragment
Wstęp
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) to zaburzenie
neurorozwojowe, którym zainteresowani są specjaliści z wielu dziedzin nauk
humanistycznych i medycznych. Dotychczas prowadzone badania w tym zakresie
koncentrowały się wokół etiologii zaburzenia i wyodrębnienia specyficznych
symptomów. Ważnym wkładem w rozwój wiedzy na temat zespołu nadpobudliwości
psychoruchowej były prowadzone na gruncie polskim badania z dziedziny
neuropsychologii, oceniające stan ośrodkowego układu nerwowego, zwłaszcza
funkcji uwagi i hamowania reakcji.
W świetle dzisiejszej wiedzy przyjęto, że powstanie syndromu ADHD warunkują
czynniki genetyczne i biologiczne (model biologiczny psychopatologii), zaś wpływ
środowiska ma duże znaczenie dla przebiegu terapii zaburzenia. Intensywność
objawów osiowych oraz zakres wtórnych symptomów zależne są od czynników
behawioralnych, poznawczych, a także od systemu rodzinnego i społecznego, w
którym wychowywane jest dziecko nadpobudliwe.
Prezentowane analizy sytuują się w nurcie badań pedagogiki specjalnej i szeroko
rozumianych studiów nad rodziną z dzieckiem z dysfunkcją. Szczególną uwagę
zwrócono na funkcjonowanie psychospołeczne dziecka z ADHD i jego rodzeństwa
oraz relacje między nimi. Założono, że rodzina stanowi swoisty system, oparty na
wzajemnych oddziaływaniach i zależnościach. Podstawową cechą wyróżniającą
podejście systemowe od innych modeli jest badanie zaburzeń jednostki w kontekście
jej współzależności z systemem społecznym. Jednostka jest jednym z elementów
różnych układów – rodzinnych, szkolnych, zawodowych, towarzyskich. Będąc
podmiotem interakcji, aktywnie oddziałuje na inne osoby, a także sama podlega
oddziaływaniom ze strony tych osób. Zgodnie z omawianym podejściem, jednostkę
można zrozumieć jedynie przez znajomość systemów, w których funkcjonuje.
Zgodnie z ujęciem systemowym, dla dzieci z zespołem nadpobudliwości
psychoruchowej i deficytem uwagi rodzina stanowi ważne środowisko terapeutyczne,
zajmujące kluczowe miejsce w procesie diagnozy i wspomagania rozwoju. Rodzina,
ze względu na swoją naturę, ma wyjątkową pozycję w systemie społecznym. W
kulturze europejskiej, nierozerwalnie związanej z tradycją chrześcijańską, jest
podstawową komórką życia społecznego. Stanowi grupę, w której człowiek pozostaje
najdłużej, bo od momentu narodzin, do osiągnięcia dorosłości i jest z nią związany w
sposób bezpośredni lub pośredni przez całe życie. W rodzinie ma miejsce naturalny
proces wychowania, przekazywania wartości i tradycji. W niej rozwijane są pierwsze
więzi oraz zaspokajane najważniejsze potrzeby. To ona wyposaża dziecko w
podstawowe wzory zachowań, niezbędne do transmisji między wspólnotą rodzinną a
makrospołeczeństwem, pobudza i ukierunkowuje działanie.
Współcześnie rodzina podlega wielostronnym wpływom i przechodzi szereg
przemian. W swoim rozwoju musi nadążyć za postępem cywilizacyjno-kulturowym, a
także opierać się próbom dewaluacji jej znaczenia. Fenomen tematu rodziny jest
jednak niezmiennie aktualny i ważny. Wiele miejsca poświęca się mu w
opracowaniach naukowych oraz w artykułach zamieszczanych w popularnych
czasopismach. W ostatnich latach w Polsce coraz szerzej opisywane są także
problemy rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym. Publikacje te mogą przyczynić się
do zwiększenia akceptacji i integracji społecznej tej grupy osób. Ważnym kierunkiem
działań naukowych oraz popularyzatorskich w zakresie poszerzania i propagowania
wiedzy o niepełnosprawności jest przybliżanie jej specyficznych wymiarów, takich
jak: niepełnosprawność intelektualna, autyzm, schizofrenia, głuchota czy syndrom
ADHD.
Eksploracja przestrzeni społecznej, wychowawczej i emocjonalnej rodzin z dzieckiem
z ADHD daje szansę poznania dominujących w nich mechanizmów, przejawianych
postaw, potrzeb, trudności, ale także potencjału terapeutycznego. Prezentowane w
literaturze przedmiotu informacje z tego zakresu często mają charakter spekulacyjny i
nie odnoszą się do badań naukowych. Dlatego celem tej publikacji jest lepsze
rozpoznanie i zrozumienie problemu, czego wynikiem może być tworzenie
adekwatnych programów pomocy rodzinom z dzieckiem z ADHD.
Niniejsza publikacja składa się z trzech części: krytycznej analizy literatury tematu,
metodologii podjętych działań badawczych oraz części empirycznej.
W części teoretycznej uwzględniono dwa rozdziały. W pierwszym z nich nakreślono
problem ujęcia syndromu ADHD w kontekście definiowania zaburzeń psychicznych,
zaprezentowano przyjętą definicję zaburzenia i przedstawiono jego
neuropsychologiczną istotę, a także prześledzono koncepcje etiologii. Ponadto
scharakteryzowano objawy ADHD oraz omówiono ich wpływ na funkcjonowanie
poznawcze, ruchowe, emocjonalne i społeczne dziecka. Zwrócono także uwagę na
kontrowersje związane z diagnozą i różnicowaniem zaburzenia oraz zaprezentowano
stosowane sposoby postępowania terapeutycznego. Rozdział drugi poświęcono
zagadnieniu rodziny. Scharakteryzowano ją jako grupę, instytucję społeczną i jako
proces. Wyjaśniono przesłanki, które przemawiają za systemowym ujęciem rodziny
oraz przybliżono wpływ dziecka z dysfunkcją na system rodzinny. Zasygnalizowano
także specyficzną sytuację psychospołeczną zdrowego rodzeństwa.
Druga część książki dotyczy metodologii badań. Ustalono w niej cele i problemy
badawcze, sformułowano hipotezy oraz zmienne niezależne, zależne i wskaźniki
badawcze, opisano metody, techniki i narzędzia oraz scharakteryzowano teren badań i
grupę badawczą. Ustalenia te ukierunkowują proces badawczy oraz spełniają ważną
rolę w realizowanej analizie i syntezie uzyskanych materiałów badawczych.
W części trzeciej – empirycznej, zaprezentowano uzyskane wyniki badań, które
dotyczą trzech pozostających w ścisłej zależności podmiotów: dzieci z ADHD, ich
rodziców i rodzeństwa.
W przedstawionej charakterystyce dzieci z ADHD uwzględniono: ich rozwój
wczesnodziecięcy, dotychczasowy przebieg edukacji, posiadane wiadomości i
umiejętności z zakresu wiedzy szkolnej, motywację do nauki, przejawiane
zachowania w szkole oraz poziom uspołecznienia. Zaprezentowano także postawy
rodzicielskie wobec dzieci z ADHD oraz preferowane przez rodziców środki
wychowawcze.
Informacje te korespondują z wynikami badań dotyczącymi rodzeństwa dzieci z
ADHD. Umożliwiają lepsze zrozumienie warunków ich rozwoju, kształtowania się
celów, postaw i wartości. Za ważne wskaźniki funkcjonowania psychospołecznego
rodzeństwa dzieci z ADHD uznano: poczucie sensu życia, poczucie bezpieczeństwa,
percepcję własnej przyszłości oraz przyjęty system wartości.
Ostatnią sferą, która została poddana analizie, są relacje interpersonalne w rodzinie.
Rozpatrzono je w trzech wymiarach: rodzic – rodzic, rodzic – dziecko oraz dziecko –
dziecko.
Prezentowane Państwu opracowanie jest wynikiem siedmioletniej obserwacji rodzin
wychowujących dzieci z ADHD, która zaowocowała napisaniem rozprawy
doktorskiej, zatytułowanej Dzieci z nadpobudliwością psychoruchową i deficytem
uwagi, a ich rodzeństwo. Na jej podstawie powstała niniejsza publikacja.
Uwzględniając potrzeby czytelników zmodyfikowano rozprawę, przez co
prezentowane treści przyjęły bardziej przejrzystą i przystępną formę.
Mam nadzieję, że niniejsza publikacja wzbogaci wiedzę osób zaangażowanych w
pomoc rodzinom dotkniętym problemem ADHD oraz stanie się impulsem do
dalszych poszukiwań badawczych. Rodzicom, rodzeństwu i samym dzieciom z
ADHD pokaże natomiast, że nie są odosobnieni w swoich trudach i mogą liczyć na
profesjonalną pomoc.
Autor