docNadmorskie wrzosowiska bażynowe
download 
Reklamacja Transkrypt
Nadmorskie wrzosowiska bażynowe
*Nadmorskie Piaszczyste wrzosowiska ∏awice podmorskie ba˝ynowe *Nadmorskie wrzosowiska ba˝ynowe Siedlisko priorytetowe Kod Physis: 16.23 A. Opis typu g∏ównego Definicja Bezwapienne wydmy lub ich fragmenty poroÊni´te przez nadmorskie wrzosowiska z ba˝ynà czarnà Empetrum nigrum. Charakterystyka Nadmorskie wrzosowiska ba˝ynowe rozwijajà si´ na kwaÊnych, oligotroficznych glebach piaszczystych b´dàcych w poczàtkowej fazie rozwoju (regosole i arenosole), powsta∏ych z piasków pochodzenia morskiego pod wp∏ywem ch∏odnego i wilgotnego klimatu morskiego. Stanowià je zbiorowiska zielno-krzewinkowe, charakteryzujàce si´ sta∏ym udzia∏em ba˝yny czarnej Empetrum nigrum i wrzosu zwyczajnego Calluna vulgaris. *2140 Podzia∏ na podtypy 2140-2 Wrzosowisko brusznicowo-ba˝ynowe – zbiorowisko Empetrum nigri-Vaccinium vitis idaea Umiejscowienie siedliska w aktualnej klasyfikacji fitosocjologicznej Klasa Nardo-Callunetea zbiorowiska wrzosowisk i ubogich muraw bliêniczkowych Rzàd Calluno-Ulicetalia wrzosowiska, zbiorowiska krzewinkowe z panujàcym wrzosem Zwiàzek Empetrion nigri nadmorskie wrzosowiska ba˝ynowe Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Ze wzgl´du na odmiennà genez´ i ró˝nice w sk∏adzie florystycznym wyró˝niamy obecnie dwa podtypy siedliska: 2140-1 Suche wrzosowisko ba˝ynowe Carici arenariae-Empetretum nigri Nadmorskie wrzosowisko ba˝ynowe z ba˝ynà czarnà. Fot. A. Namura-Ochalska 139 Siedliska morskie i przybrze˝ne, nadmorskie i Êródlàdowe solniska i wydmy *2140 Zespó∏ Carici arenariae-Empetretum nigri suche wrzosowisko ba˝ynowe Zespó∏ Empetrum nigrum-Vaccinium vitis-idaea wrzosowisko brusznicowo-ba˝ynowe Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Bibliografia 140 BLAB J., RIECKEN U., SSYMANK A. 1995. Proposal on a criteria system for a National Red Data Book of Biotopes. Landscape Ecology 10, 1: 41–50. BEDNORZ J., 1983. Awifauna S∏owiƒskiego Parku Narodowego z uwzgl´dnieniem stosunków iloÊciowych. Pr. Kom. Biol. PTPN, 65, PWN, Warszawa – Poznaƒ. DZI¢CIO¸OWSKI W., 1973, Gleby S∏owiƒskiego Parku Narodowego, Mscr., Poznaƒ. HELCOM. 1998. Red list of Marine and Coastal Biotopes and Biotope Complexes of the Baltic Sea, Belt and Kattegat. Balt. Sea Environ. Proc. No. 75. HERBICH J., HERBICHOWA M. (red.) 1998. Szata roÊlinna Pomorza. Zró˝nicowanie, dynamika, zagro˝enia, ochrona. Przewodnik sesji terenowych 51. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego 15-19 IX 1998. Wyd. Un. Gdaƒskiego, Gdaƒsk: 1–302. HERBICH J., WARZOCHA J. 1999. Czerwona lista biotopów morskich i nadmorskich w polskiej strefie Ba∏tyku. Ochr. Przyr. 56: 3–16. HUECK K., 1932. Erläuterung zur vegetationskundlichen Karte der Lebanehrung (Ostpommern). Beitr. Naturdenkmalpflege 15: 899–133. JASNOWSKA J., JASNOWSKI M. 1983. Pojezierze Zachodnio-pomorskie. Przyroda polska, Wiedza Powszechna, Warszawa. KORNA J., 1972. Zespo∏y wydm nadmorskich i Êródlàdowych. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.) Szata roÊlinna Polski, 1: 297–309, PWN, Warszawa. LENARTOWICZ Z., MACHNIKOWSKI M., WOJTYNIAK J., 2001. Szata roÊlinna Mierzei WiÊlanej i terenów przyleg∏ych. Materia∏y do monografii przyrodniczej regionu Gdaƒskiego, t. VII: 53–104, Gdaƒsk. MARKOWSKI R., 1988. Zwiàzek Empetrion nigri Böcher 1943 em. Schubert 1960 – wrzosowiska ba˝ynowe pó∏nocnej Polski. Mscr, Uniwersytet Gdaƒski. MARKOWSKI R. 1997. Wrzosowiska ze zwiàzku Empetrion nigri Böcher 1943 em. Schubert 1960 na polskim Wybrze˝u Ba∏tyku. W: Fa∏tynowicz W., Lata∏owa M., Szmeja J. (red.) Dynamika i ochrona roÊlinnoÊci Pomorza. Bogucki Wyd. Nauk., Poznaƒ: 55–64. MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roÊlinnych Polski. PWN, Warszawa. OSTROWSKI M., SYMONIDES E., 1994. S∏owiƒski Park Narodowy. SCI&ART., Warszawa. PIOTROWSKA H., 1988. The dynamics of the dune vegetation on the Polish Baltic coast. Vegetatio, 77: 169–175. PIOTROWSKA H., 1997. Przyroda S∏owiƒskiego Parku Narodowego. Bogucki Wyd. Nauk., Poznaƒ – Gdaƒsk. PRZEWOèNIK M. (red.) 1995. Ochrona przyrody w regionie gdaƒskim. Bogucki Wyd. Nauk., Poznaƒ. WANGERIN W., 1921. Beobachtungen über die Entwicklung der Vegetation in Dünentäler. Ber. Deutsch. Bot. Ges. 39: 365–377. WOJTERSKI T., PIASZYK M., ZIELI¡SKA M., 1979. Mapa zbiorowisk roÊlinnych S∏owiƒskiego Parku Narodowego. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., B (Bot.) 31, Supplement. WOJTERSKI T., BEDNORZ J. 1982. Pobrze˝e S∏owiƒskie i Kaszubskie. Przyroda polska, Wiedza Powszechna, Warszawa. ˚Ó¸KO K., 1993. Ba˝yna czarna (Empetrum nigrum L.) w S∏owiƒskim Parku Narodowym. Praca dyplomowa, Uniwersytet Gdaƒski. Anna Namura-Ochalska *Nadmorskie Piaszczyste wrzosowiska ∏awice podmorskie ba˝ynowe B. Opis podtypów *Suche wrzosowisko ba˝ynowe Carici arenariae-Empetretum nigri Siedlisko priorytetowe Kod Physis: 16.23 Cechy diagnostyczne Fizjonomia i struktura zbiorowiska Niskie zbiorowisko zielno-krzewinkowe, z∏o˝one z roÊlin wrzosowiskowych oraz nadmorskich psammofitów charakterystycznych dla wydmy bia∏ej i wydmy szarej. Struktura roÊlinnoÊci zazwyczaj doÊç luêna, pokrywanie osiàga 60–70%, tylko wyjàtkowo jest wy˝sze. Liczba gatunków niewielka, dominuje w ró˝nych proporcjach ba˝yna czarna Empetrum nigrum, wrzos zwyczajny Calluna vulgaris i turzyca piaskowa Carex arenaria. W m∏odszych fitocenozach znaczàcy jest tak˝e udzia∏ niskich, p∏o˝àcych si´ krzewów wierzby p∏o˝àcej w podgatunku piaskowym Salix repens subsp. arenaria. Pojedynczo rosnà m∏odociane okazy sosny lub brzozy. Wg Markowskiego (1997) w p∏acie wyst´pujà Êrednio 23 gatunki, z czego kilkanaÊcie gatunków mchów i porostów. Cz´sto jednak roÊlinnoÊç jest cz´Êciowo przysypana i wówczas warstwa mszysto-porostowa rozwini´ta jest s∏abo lub brakuje jej w ogóle. Reprezentatywne gatunki Wrzos zwyczajny Calluna vulgaris, ba˝yna czarna Empetrum nigrum, wierzba p∏o˝àca w pod- *2140 1 Odmiany siedliska Zale˝nie od topografii terenu i odleg∏oÊci od zbiorowisk leÊnych zmienia si´ zwarcie roÊlinnoÊci oraz wyst´pujà lub nie wyst´pujà gatunki drzew. W sumie jednak trudno jednoznacznie wyró˝niç odmiany siedliska. Zró˝nicowania geograficznego w granicach Polski nie ma. W zale˝noÊci od stadium rozwojowego w p∏atach mo˝e dominowaç ba˝yna czarna Empetrum nigrum, wrzos zwyczajny Calluna vulgaris lub wierzba p∏o˝àca piaskowa Salix repens subsp. arenaria. Mo˝liwe pomy∏ki Siedlisko mo˝e nawiàzywaç do suchych wrzosowisk ba˝ynowych z borówkà brusznicà Vaccinium vitis-idaea. Identyfikatory fitosocjologiczne Zwiàzek Empetrion nigri nadmorskie wrzosowiska ba˝ynowe Zespó∏ Carici arenariae-Empetretum nigri suche wrzosowisko ba˝ynowe Dynamika roÊlinnoÊci Spontaniczna P∏aty zbiorowiska sà doÊç stabilne w okresie wielolecia, chocia˝ z roku na rok mogà podlegaç istotnym zmianom na skutek zasypywania nawianym piaskiem, a nast´pnie stopniowej regeneracji roÊlinnoÊci. W sprzyjajàcych dla rozwoju lasu warunkach stopniowo przekszta∏cajà si´ w fitocenoz´ leÊnà. Dynamicznie sà zwiàzane z Empetro nigri-Pinetum typicum i E.-P. cladonietosum var. z Empetrum nigrum. Rzadziej, jeÊli w ciàgu kilku – kilkunastu kolejnych lat sà niesprzyjajàce warunki (silny wiatr i zasypywanie roÊlin nawianym, piaskiem), krzewinki stopniowo obumierajà, a ich miejsce zajmuje albo piaskownica zwyczajna Ammophila arenaria, albo szczotlicha siwa Corynephorus canescens. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Cechy obszaru Siedlisko wyst´puje w postaci niewielkich rozproszonych p∏atów – sà to na ogó∏ niewielkie p∏aty na przedpolu borów sosnowych, w obr´bie wydmy szarej, usytuowane w górnych i Êrodkowych cz´Êciach stoków o nachyleniu 10–50° i ekspozycji pó∏nocnej, pó∏nocno-wschodniej i pó∏nocno-zachodniej, a tak˝e na p∏askich grzbietach wydm. W kompleksie wydmy szarej zlokalizowane w klasycznym uk∏adzie w sàsiedztwie wydm bia∏ych i boru sosnowego. Zazwyczaj stanowià kolejne, po porostowym Helichryso-Jasionetum, stadium sukcesji na ja∏owych, skàpo pokrytych roÊlinnoÊcià piaskach wydmowych. Wraz ze wzrostem zwarcia roÊlinnoÊci nast´puje wzbogacanie piasku w substancje humusowe. Gleby znajdujà si´ w poczàtkowym stadium rozwoju, z cienkà, choç zazwyczaj wyraênà warstwà próchnicy. W miar´ rozwoju wrzosowiska zmienia si´ odczyn pod∏o˝a z oboj´tnego lub umiarkowanie kwaÊnego na kwaÊny, zwi´ksza si´ pojemnoÊç wodna gleby, maleje przewiewnoÊç i przepuszczalnoÊç, piasek staje si´ bardziej zwi´z∏y i mniej ruchliwy. gatunku piaskowym Salix repens subsp. arenaria, jastrz´biec baldaszkowaty w odmianie wydmowej Hieracium umbelatum var. linariifolium, porosty z rodzaju Cladonia i Cladina. Powiàzana z dzia∏alnoÊcià cz∏owieka W przesz∏oÊci p∏aty wrzosowiska, podobnie jak p∏aty wydmy szarej, podlega∏y zalesieniom, co w oczywisty sposób prowadzi∏o do ich degeneracji i zaniku. Obecnie czynnikiem zagra˝ajàcym ich przetrwaniu jest turystyczna penetracja i zwiàzane z nià wydeptywanie roÊlinnoÊci, w niektórych miejscach tak˝e rekreacyjne u˝ytkowanie terenu, z budownictwem letniskowym w∏àcznie. W miejscach intensywnie u˝ytkowanych turystycznie lub rekreacyjnie do zbiorowiska wkraczajà roÊliny synantropijne, charakterystyczne dla uk∏adów wydepczyskowych. 141 Siedliska morskie i przybrze˝ne, nadmorskie i Êródlàdowe solniska i wydmy Poradniki ochrony siedlisk i gatunków *2140 1 Wrzosowiska wyst´pujà w kompleksie wydmy szarej (kod Physis 16.221, kod Natura 2130) i graniczà z charakterystycznymi dla niej p∏atami muraw, a tak˝e z wrzosowiskami ba˝ynowymi z udzia∏em borówki brusznicy (kod Physis 16.23, kod Natura 2140) lub fitocenozami boru sosnowego. Inne obserwowane stany W miejscach zacisznych, zw∏aszcza w niewielkiej odleg∏oÊci od lasu, wyst´puje doÊç du˝y udzia∏ sosny, niekiedy tak˝e brzozy. Powierzchnie nara˝one na dzia∏anie szczególnie silnych wiatrów sà z kolei pokryte grubà warstwà piasku, który wprawdzie uniemo˝liwia lub utrudnia rozwój siewek drzew, ale równoczeÊnie wp∏ywa niekorzystnie na rozwój warstwy mszysto-porostowej. Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagro˝enia Nadmorski pas utrwalonych wydm szarych, sàsiadujàcych zwykle z wydmami bia∏ymi, rozmieszczonych najcz´Êciej równolegle do linii brzegowej Morza Ba∏tyckiego, rzadziej w bezpoÊrednim sàsiedztwie pla˝y. Najlepiej wykszta∏cone i zachowane na Mierzei ¸ebskiej i Mierzei Sarbskiej oraz w okolicach Bia∏ogóry. Zasi´g w sumie niewielki. Wsz´dzie jest wzgl´dnie trwa∏e, poniewa˝ naturalne tendencje rozwojowe roÊlinnoÊci sà skutecznie hamowane przez silne wiatry. W sprzyjajàcych dla rozwoju roÊlinnoÊci warunkach stopniowo zmienia si´ jej sk∏ad gatunkowy, zw∏aszcza wkracza sosna i zbiorowisko przekszta∏ca si´ w fitocenoz´ borowà. Siedliska przyrodnicze zale˝ne lub przylegajàce U˝ytkowanie gospodarcze i potencja∏ produkcyjny Siedlisko oligotroficzne, niskoprodukcyjne, nienadajàce si´ do produkcji gospodarczej. Ochrona Przypomnienie o wra˝liwych cechach Siedlisko wra˝liwe na dzia∏anie silnych, sztormowych wiatrów, z którymi wià˝e si´ zasypywanie roÊlinnoÊci grubà warstwà nawianego piasku, a tak˝e na zadeptywanie i niszczenie tym samym krzewinek. Jest ponadto wra˝liwe na zacienienie przez drzewa. Znaczenie ekologiczne i biologiczne Siedlisko w warunkach polskich unikatowe, sumarycznie zajmujàce znikomà powierzchni´, a roÊlinnoÊç zbudowana jest z gatunków reprezentujàcych ró˝ne grupy ekologiczne: wrzosowiska, murawy psammofilne i bory sosnowe. Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy Siedliskowej Brak. Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy Ptasiej Lerka Lullula arborea, Êwiergotek polny Anthus campestris. Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko Stany uprzywilejowane Zachowane w stanie naturalnym jedynie w postaci drobnopowierzchniowych p∏atów rozrzuconych u podnó˝a lub pomi´dzy wydmami szarymi. Podlegajà ochronie jako sk∏adniki przyrody S∏owiƒskiego Parku Narodowego. 142 Zalecane metody ochrony Wy∏àczenie najlepiej zachowanych p∏atów siedliska, poza istniejàcym ju˝ S∏owiƒskim Parkiem Narodowym i rezerwatem Mierzeja Sarbska, z u˝ytkowania turystyczno-rekreacyjnego, ewentualnie obj´cie ich ochronà prawnà w formie u˝ytku ekologicznego. W obr´bie ca∏ego zasi´gu wyst´powania suchych wrzosowisk ba˝ynowych nale˝a∏oby wprowadziç zakaz zalesiania. W przypadku stwierdzenia sukcesji roÊlinnoÊci i stopniowego przekszta∏cania wrzosowisk w zbiorowisko borowe – mo˝na wprowadziç metody ich czynnej ochrony, polegajàce na systematycznym usuwaniu podrostu drzew. Inne czynniki mogàce wp∏ynàç na sposób ochrony WÊród czynników mogàcych wp∏ynàç na sposób ochrony siedliska do najwa˝niejszych nale˝à naturalne zagro˝enia zwiàzane z bezpoÊrednim sàsiedztwem morza, zw∏aszcza sztormowe wiatry z wilgotnym piaskiem zasypujàcym grubà warstwà roÊlinnoÊç wrzosowisk, a tak˝e – w dalszej perspektywie – post´pujàca abrazja brzegu. *Nadmorskie Piaszczyste wrzosowiska ∏awice podmorskie ba˝ynowe Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami ochronnymi S∏owiƒski Park Narodowy. Inwentaryzacje, doÊwiadczenia, kierunki badaƒ Wrzosowiska ba˝ynowe z turzycà piaskowà sà bardzo s∏abo zbadane, dlatego nale˝a∏oby je szczegó∏owo przeanalizowaç, zarówno pod wzgl´dem fitosocjologicznym, jak te˝ ekologicznym. Monitoring naukowy Anna Namura-Ochalska *2140 1 Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Monitoring naukowy wrzosowisk ba˝ynowych z turzycà piaskowà powinien obejmowaç zarówno p∏aty podlegajàce ochronie Êcis∏ej, jak te˝ ochronie czynnej (z usuwaniem siewek i podrostu drzew). W obu przypadkach powinien si´ sprowadzaç do oceny: • zmian po∏o˝enia i powierzchni p∏atów (co 6 lat), • zmian sk∏adu gatunkowego roÊlinnoÊci i pokrywania gatunków w warstwie zielno-krzewinkowej i mszystej (co 3 lata), • liczebnoÊci populacji 2–3, wa˝nych diagnostycznie gatunków wrzosowiskowych, torfowiskowych, borowych i murawowych, z uwzgl´dnieniem ich ˝ywotnoÊci (co 3 lata), • g∏´bokoÊci zalegania wody gruntowej, gruboÊci Êció∏ki i warstwy akumulacyjno-próchnicznej, kwasowoÊci gleby (co 6 lat), • aktualnego stanu zagro˝enia roÊlinnoÊci i gleb (co 6 lat). Monitoring winien byç poprzedzony szczegó∏owà inwentaryzacjà p∏atów siedliska, umo˝liwiajàcà wybór najbardziej reprezentatywnych (6–8) powierzchni. 143 Siedliska morskie i przybrze˝ne, nadmorskie i Êródlàdowe solniska i wydmy *2140 2 *Wrzosowisko brusznicowo-ba˝ynowe – zbiorowisko Empetrum nigri-Vaccinium vitis idaea Siedlisko priorytetowe Kod Physis: 16.23 Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Cechy diagnostyczne 144 Cechy obszaru Nadmorskie, suche wrzosowiska ba˝ynowe wyst´pujà na terenach wydmowych, w kompleksie boru ba˝ynowego na ca∏ym wybrze˝u Polski, zarówno wewnàtrz lasu, na ustabilizowanych wydmach brunatnych, jak te˝ na stromych stokach cz´Êciowo labilnej wydmy szarej. Powsta∏y pod wp∏ywem ch∏odnego i wilgotnego klimatu morskiego. Wyst´pujà na ubogich, kwaÊnych glebach, z cienkà warstwà próchnicy przemieszanà z nawiewanym piaskiem. Obfita Êció∏ka, zalegajàca na powierzchni piasków, ulega bardzo powolnemu rozk∏adowi, stàd te˝ siedlisko pod wzgl´dem troficznym jest podobne do siedliska nagich piasków. na Wolinie, wierzba p∏o˝àca w podgatunku piaskowym Salix repens ssubsp. arenaria, jastrz´biec baldaszkowaty w odmianie wydmowej Hieracium umbelatum var. linariifolium, turzyca piaskowa Carex arenaria, Êmia∏ek darniowy Deschampsia flexuosa, chrobotek leÊny Cladina arbuscula, chrobotek naje˝ony C. portenosa, wid∏ozàb falisty Dicranum polysetum, wid∏ozàb miotlasty D. scoparium, rokietnik pospolity Pleurozium schreberi. Odmiany Nadmorskie, suche wrzosowiska ba˝ynowe wykszta∏cajà si´ na dwóch rodzajach siedlisk: (1) w kompleksie borów ba˝ynowych na wydmach brunatnych, najcz´Êciej po naturalnym lub sztucznym zniszczeniu drzewostanu na skutek po˝arów, wykrotów, z∏omów, wyr´bu oraz (2) na zboczach starych, stromych wydm szarych, na których naturalny rozwój roÊlinnoÊci leÊnej zosta∏ zahamowany wskutek zbyt du˝ego nachylenia stoku, silnych wiatrów i erozji piaszczystych zboczy. Na polskim wybrze˝u wyst´puje w dwóch postaciach siedliskowych – z wrzosem i w lokalnej postaci z paprotkà zwyczajnà na Wolinie; ta ostatnia nawiàzuje sk∏adem do zachodnioeuropejskiego zespo∏u Polypodio-Empetretum. Mo˝liwe pomy∏ki Siedlisko mo˝e nawiàzywaç do m∏odych stadiów rozwojowych boru ba˝ynowego w szeregu sukcesyjnym roÊlinnoÊci na wydmach nadmorskich, jak równie˝ do podsuszonych torfowisk wrzosowiskowych i atlantyckich z wrzoÊcem bagiennym oraz do zaroÊli wierzbowych z wrzosem. Fizjonomia i struktura zbiorowiska Zbiorowisko zielno-krzewinkowe, z∏o˝one z roÊlin wrzosowiskowych oraz nadmorskich roÊlin piaskolubnych, z du˝ym udzia∏em gatunków borowych. W odró˝nieniu od wrzosowisk Êródlàdowych odznacza si´ ma∏à wysokoÊcià roÊlin, tworzàc bardzo niskie, przyziemne ich skupienia. Sk∏ada si´ z trzech warstw: krzewów, zielnej i mszystej. Zielno-krzewinkowe runo, pokrywajàce powierzchni´ w 40–50%, jest florystycznie ubogie. Dominuje wrzos zwyczajny Calluna vulgaris i ba˝yna czarna Empetrum nigrum, mniej lub bardziej obficie wyst´puje wierzba p∏o˝àca w podgatunku piaskowym Salix repens subsp. arenaria. Do sta∏ych sk∏adników suchych wrzosowisk ba˝ynowych wykszta∏conych na stromych stokach wydm szarych nale˝à gatunki z muraw psammofilnych, takie jak: szczotlicha siwa Corynephorus canescens, turzyca piaskowa Carex arenaria, kostrzewa czerwona w podgatunku piaskowym Festuca rubra subsp. arenaria, jasieniec piaskowy w odmianie nadmorskiej Jasione montana var. litoralis. Na wrzosowiska wkracza sosna Pinus sylvestris i brzoza brodawkowata Betula pendula. W silnie rozwini´tej warstwie mszystej dominujà borowe mchy i porosty, g∏ównie chrobotki. Spontaniczna Nadmorskie, suche wrzosowisko ba˝ynowe w kompleksach sosnowych borów ba˝ynowych jest z regu∏y nietrwa∏e jako stadium przejÊciowe w rozwoju tego boru lub w lukach drzewostanowych. W miar´ wzbogacania gleby w próchnic´ i wzrostu kwasowoÊci pod∏o˝a wkracza bowiem sosna Pinus sylvestris, a wycofujà si´ gatunki Êwiat∏o˝àdne. Znacznie trwalsze i stabilniejsze sà natomiast wrzosowiska rozwijajàce si´ na stokach stromych wa∏ów wydmowych, nara˝onych na silnà dzia∏alnoÊç wiatru. Reprezentatywne gatunki Wrzos zwyczajny Calluna vulgaris, borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea, ba˝yna czarna Empetrum nigrum, paprotka zwyczajna Polypodium vulgare – Powiàzana z dzia∏alnoÊcià cz∏owieka W kompleksach borów ba˝ynowych suche wrzosowiska rozwijajà si´ jako zbiorowiska zast´pcze, na zr´bach lub polanach. Identyfikatory fitosocjologiczne Zwiàzek Empetrion nigri nadmorskie wrzosowiska ba˝ynowe Zespó∏ Empetrum nigrum-Vaccinium vitis-idaea wrzosowisko brusznicowo-ba˝ynowe Dynamika roÊlinnoÊci *Nadmorskie Piaszczyste wrzosowiska ∏awice podmorskie ba˝ynowe Siedliska przyrodnicze zale˝ne lub przylegajàce Siedlisko suchych wrzosowisk ba˝ynowych sàsiaduje najcz´Êciej z nadmorskim borem ba˝ynowym, z zaroÊlami wierzby piaskowej i rokitnika (kod Physis 16.26 i 16.25, kod Natura 2170 i 2160) lub murawami psammofilnymi (kod Physis 35.23, kod Natura 2330). Zwykle reprezentuje stadia poÊrednie mi´dzy murawà psammofilnà a inicjalnà fazà nadmorskiego boru ba˝ynowego. Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia Tendencje do przemian w skali kraju i potencjalne zagro˝enia Potencjalne zagro˝enia suchych wrzosowisk ba˝ynowych wynikajà z faktu, ˝e w wi´kszoÊci sà zbiorowiskami zast´pczymi i w toku spontanicznej sukcesji przekszta∏cajà si´ w zbiorowiska borowe, a ponadto wyst´pujà na niewielkiej powierzchni i na rozproszonych stanowiskach. Do innych zagro˝eƒ nale˝y: • sztuczne zalesianie, g∏ównie nasadzeniami sosny, zw∏aszcza w obr´bie kompleksów borowych, • zasypanie piaskiem wydmowym, zw∏aszcza na zboczach stromych wyniesieƒ (roÊliny wrzosowiskowe nie sà przystosowane do zasypywania i zamierajà pod warstwà piasku), • ekspansja psammofilnych traw, • nasilajàca si´ rekreacja w pasie nadmorskimi i jego turystyczne u˝ytkowanie, niebezpieczeƒstwo zadeptania roÊlinnoÊci i zniszczenia cienkiej, powierzchniowej warstwy gleby. U˝ytkowanie gospodarcze i potencja∏ produkcyjny Siedlisko oligotroficzne, niskoprodukcyjne, mo˝e byç wykorzystane jedynie pod nasadzenia sosny. Ochrona Znaczenie ekologiczne i biologiczne Siedlisko zagro˝one i cenne przyrodniczo ze wzgl´du na niewielkie, rozproszone i zanikajàce p∏aty. Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy Siedliskowej Brak. Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy Ptasiej Lerka Lullula arborea, Êwiergotek polny Anthus campestris. Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko Stany uprzywilejowane Zachowane aktualnie w stanie naturalnym odnotowano na stosunkowo nielicznych stanowiskach. Podlegajà ochronie na obszarze S∏owiƒskiego Parku Narodowego oraz w rezerwacie przyrody Mierzeja Sarbska. *2140 2 Przypomnienie o wra˝liwych cechach Siedlisko jest wra˝liwe przede wszystkim na zarastanie przez krzewy i drzewa, eutrofizacj´ pod∏o˝a, zasypywanie piaskiem i silnà presj´ rekreacyjno-turystycznà. Zalecane metody ochrony Nadmorskie, suche wrzosowiska ba˝ynowe, jako siedlisko rzadkie w Polsce i zanikajàce, powinno byç obj´te ochronà prawnà. W S∏owiƒskim Parku Narodowym i rezerwacie przyrody Mierzeja Sarbska nale˝a∏oby wprowadziç metody ich czynnej ochrony, sprowadzajàce si´ g∏ównie do usuwania podrostu drzew i krzewów oraz ca∏kowitego wyeliminowania presji turystycznej. Zabiegi usuwania juwenilnych osobników drzew i krzewów trzeba wykonywaç póênà jesienià lub w zimie, bez u˝ycia ci´˝kiego sprz´tu, tak by nie zniszczyç roÊlinnoÊci wraz z powierzchniowà warstwà gleby. Ogólne pokrywanie drzew nie powinno przekraczaç 25–30%. Wskazane by∏oby równie˝ „odm∏adzanie” wrzosu co kilka lat, najlepiej poprzez wykaszanie jego p´dów Poradniki ochrony siedlisk i gatunków W Polsce suche wrzosowiska ba˝ynowe wyst´pujà w rozproszeniu na Êrodkowym i zachodnim wybrze˝u Ba∏tyku, zwykle w kompleksach nadmorskich borów ba˝ynowych, choç tak˝e na zboczach starych, wysokich wydm w niewielkiej odleg∏oÊci od pla˝y. Inne obserwowane stany Na obszarach sztucznie zalesionych zachowa∏y si´ w szczàtkowym stanie, niektóre powierzchnie zaros∏y w wyniku naturalnej sukcesji, inne zosta∏y zasypane przez piasek, a na wierzchowinie wydm uleg∏y rozwianiu. Na pozosta∏ych obszarach zachowa∏y si´ g∏ównie dzi´ki ochronnemu statusowi kompleksów leÊnych w pasie nadmorskim. 145 Siedliska morskie i przybrze˝ne, nadmorskie i Êródlàdowe solniska i wydmy Poradniki ochrony siedlisk i gatunków *2140 2 146 nadziemnych. Na pozosta∏ym obszarze wyst´powania wrzosowisk, nieobj´tym ochrona prawnà, powinno si´ ograniczyç ruch turystyczny, budownictwo rekreacyjne oraz wprowadziç zakaz zalesiania wrzosowisk. badania powinny si´ sprowadzaç przede wszystkim do oceny skutecznoÊci ewentualnych zabiegów czynnej ochrony, tj. usuwania podrostu drzew i tym samym hamowania sukcesji. Inne czynniki mogàce wp∏ynàç na sposób ochrony Do najwa˝niejszych nale˝à naturalne zagro˝enia zwiàzane z bezpoÊrednim sàsiedztwem morza, takie, jak sztormowe wiatry i nasilone procesy eoliczne, prowadzàce do zasypywania wrzosowisk piaskiem, a tak˝e – w bliskim sàsiedztwie morza – post´pujàca abrazja brzegu. Monitoring naukowy Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami ochronnymi S∏owiƒski Park Narodowy, rezerwat przyrody Mierzeja Sarbska. Inwentaryzacje, doÊwiadczenia, kierunki badaƒ Siedlisko i roÊlinnoÊç dobrze zbadane, m.in. przez Dzi´cio∏owskiego (1973), Markowskiego (1988), Wojterskiego i in. (1979), Piotrowskà (1997), ˚ó∏koÊ (1993). Dalsze Monitoring naukowy suchych wrzosowisk ba˝ynowych powinien obejmowaç zarówno p∏aty podlegajàce ochronie Êcis∏ej, jak te˝ ochronie czynnej (z usuwaniem siewek i podrostu drzew). W obu przypadkach powinien si´ sprowadzaç do oceny: • zmian po∏o˝enia i powierzchni p∏atów (co 6 lat), • zmian sk∏adu gatunkowego roÊlinnoÊci i pokrywania gatunków (co 3 lata), • liczebnoÊci populacji 2–3 dominujàcych gatunków wrzosowiskowych, torfowiskowych, borowych i murawowych, z uwzgl´dnieniem ˝ywotnoÊci osobników (co 3 lata), • g∏´bokoÊci zalegania wody gruntowej, gruboÊci Êció∏ki i warstwy akumulacyjno-próchnicznej, kwasowoÊci gleby (co 6 lat), • aktualnego stanu zagro˝enia roÊlinnoÊci i gleb (co 6 lat). Anna Namura-Ochalska
