Żmijowiec czerwony

Gatunki roÊlin
4067
Echium russicum
J. F. Gmel.
˚mijowiec czerwony
Echium russicum
Syn.: Echium rubrum Jacq., non Forskal
Spermatophyta Magnoliophytina [=Angiospermae],
Magnoliopsida [=Dicotyledoneae], Boraginaceae
– ogórecznikowate [=szorstkolistne]
1cm
1
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
Kwitnàce osobniki ˝mijowca sà bardzo charakterystyczne i ∏atwe do rozpoznania. Natomiast w stanie wegetatywnym
mo˝na go pomyliç z pospolitym ˝mijowcem zwyczajnym
Echium vulgare. ˚mijowiec zwyczajny ma liÊcie rozetkowe
krótsze (do 20 cm) i szersze (do 2,5 cm), kwitnie na
niebiesko, rurka korony jest wyraênie szersza (1).
Biologia gatunku
Forma ˝yciowa
˚mijowiec czerwony jest bylinà lub roÊlinà dwuletnià, hemikryptofitem, ryzofitem typowym – zimujàce pàczki znajdujà si´ na korzeniach. W pierwszym roku tworzy rozet´ liÊci i silny korzeƒ palowy. W drugim roku roÊlina wytwarza
wzniesionà, nierozga∏´zionà ∏odyg´ osiàgajàcà wysokoÊç 30–100 cm. ¸odyga z kwiatostanem zamiera jesienià.
Wiosnà u jej nasady rozwijajà si´ rozety potomne, te wytwarzajà p´dy kwiatostanowe w roku nast´pnym. W warunkach ogrodowych obserwowano 18-letnie osobniki tego gatunku (Dàbrowska i in. 1997). RoÊlina zawiera trujàce alkaloidy.
112
1cm
˚mijowiec czerwony jest bylinà dorastajàcà do wysokoÊci 100 cm. Z mocnego, wrzecionowatego korzenia wyrasta wzniesiona, nierozga∏´ziona ∏odyga pokryta szczeciniastymi w∏oskami. W∏oski te, skierowane ukoÊnie ku górze, wyrastajà z ciemno zabarwionej, zgrubia∏ej nasady. LiÊcie rozetkowe dorastajà do 25 cm d∏ugoÊci i 1,5 cm szerokoÊci. Majà one kszta∏t pod∏ugowatolancetowaty, o d∏ugim ogonku, podobnie jak ∏odyga pokryte sà szczeciniastymi w∏oskami. LiÊcie na ∏odydze malejà ku górze, przechodzàc w lancetowate podsadki. D∏ugi, walcowaty kwiatostan o d∏ugoÊci 10–40 (60) cm z∏o˝ony jest z licznych, kilkukwiatowych skr´tków. Kielich o 5 dzia∏kach. Korona, 12–18 mm d∏uga, ma kszta∏t rurkowato lejkowaty, 5
nierównych ∏atek i charakterystycznà szkar∏atnoczerwonà
barw´. Pr´ciki (5) i szyjka s∏upka wyraênie wystajà z rurki
korony. Owocami ˝mijowca sà drobne, jajowatotrójkàtne
roz∏upki, do 2,5 mm d∏ugie.
owoc
fragment
kwiatostanu
– skr´tek
10cm
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Opis gatunku
1
Echium vulgare
Rozmna˝anie generatywne
˚mijowiec czerwony kwitnie w maju i czerwcu, okres kwitnienia trwa oko∏o 2–3 tygodni (Czarnecka, Kucharczyk 2001). Kwiaty zapylane sà przez wi´ksze pszczo∏owate, muchówki i motyle nocnicówki (Szafer 1969). Owoce
dojrzewajà w lipcu i sierpniu.
Rozmna˝anie wegetatywne
˚mijowiec czerwony rozmna˝a si´ tak˝e wegetatywnie, wytwarzajàc u nasady p´dów rozety potomne – pojawiajà si´
one jesienià na trwa∏ych nasadach p´dów. W czasie zimy
rozetki te przemarzajà, a w ich miejsce – wiosnà – pojawiajà si´ nowe (Dàbrowska i in. 1997).
Aspekty populacyjne
Liczba osobników na obydwu naszych stanowiskach jest
bardzo ma∏a – waha si´ kilku do oko∏o 50 osobników.
Struktura przestrzenna jest skupiskowa, wynika z wytwarzania u nasady p´dów nowych rozet potomnych, a tak˝e
ze sposobu prowadzonych zabiegów restytucyjnych.
Charakterystyka ekologiczna
Autekologia
˚mijowiec czerwony jest gatunkiem o du˝ych wymaganiach termicznych – roÊnie na nas∏onecznionych suchych, zboczach o wystawie po∏udniowej i po∏udniowo-wschodniej. Preferuje obszary o silnie zaznaczonym
kontynentalizmie. Wymaga pod∏o˝a oboj´tnego lub zasadowego z du˝à zawartoÊcià wapnia; sà to gleby bru-
RoÊliny kwiatowe
natne wytworzone z lessów lub p∏ytkie r´dziny wytworzone z margli lub wapieni. ˚mijowiec czerwony jest roÊlinà
wybitnie Êwiat∏o- i ciep∏olubnà, przywiàzanà do pod∏o˝a
wapiennego.
Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury,
odczynu gleby i trofizmu wynoszà wg Zarzyckiego i in.
(2002) odpowiednio: L = 5, T = 5, R = 5, Tr = 4.
4067
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
˚mijowiec czerwony wyst´puje w murawach kserotermicznych (klasa Festuco-Brometea). Optymalne warunki rozwoju osiàga w luênych murawach Koelerio-Festucetum rupicolae (zwiàzek Festuco-Stipion), roÊnie tak˝e w murawach
kwietnych (zwiàzek Cirsio-Brachypodion): Thalictro-Salvietum pratensis, Origano-Brachypodietum).
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´powanie na Êwiecie
Gatunek pontyjsko-pannoƒski (Meusel i in. 1978, Zajàc,
Zajàc 1997), obejmujàcy swoim zasi´giem po∏udniowo-wschodnià Europ´, poczynajàc od dolnej Austrii i Moraw,
po po∏udniowà i Êrodkowà Rosj´, Taurus, Kaukaz i pó∏nocnà Armeni´. Najbardziej na pó∏noc wysuni´te stanowiska
znajdujà si´ w Polsce (Meusel i in. 1978, Pi´koÊ-Mirkowa,
Mirek 2003).
Wyst´powanie w Polsce
Zasi´g tego gatunku ogranicza si´ w Polsce do Wy˝yny Lubelskiej i Wy˝yny Wo∏yƒskiej (po∏udniowo-wschodnia cz´Êç
województwa lubelskiego). Podawany by∏ z 14 stanowisk:
Strzy˝owa (Paczoski 1887), Czumowa i Gródka nad Bugiem (Fija∏kowski 1954), S∏aw´cina (Surdacki 1968), Teresina (Hempel 1885), ¸abuƒ ko∏o ZamoÊcia (Fija∏kowski 1958), Âwidników ko∏o Grabowca, ¸azisk i Broczówki
ko∏o Skierbieszowa (Fija∏kowski 1959), Skoromochów (Rostaƒski 1963), Wirkowic ko∏o Izbicy (Fija∏kowski 1959),
¸aszczowa i Dzierà˝ni KoÊcielnej ko∏o Tomaszowa Lubelskiego (Fija∏kowski 1958). Notowany by∏ tak˝e z Kazimierza Dolnego (zachodnia cz´Êç Wy˝yny Lubelskiej) (S∏awiƒski 1952).
Wyginà∏ na wi´kszoÊci stanowisk; obecnie wyst´puje tylko w Dobu˝ku ko∏o ¸aszczowa i w Czumowie nad Bugiem (Dàbrowska i in. 1997, Czarnecka, Kucharczyk 2001).
Status gatunku
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – nie uwzgl´dniono;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – gatunek proponowany przez Polsk´ jako uzupe∏nienie do Za∏àcznika II DS, uzyska∏ akceptacj´ ekspertów Unii Europejskiej (Makomaska-Juchiewicz i in. 2001); w∏àczony
na mocy Traktatu Akcesyjnego podpisanego w Atenach w 2003 r.
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa – Êcis∏a w latach 1983–2001;
od 2004 r. ponownie na liÊcie gatunków chronionych.
Kategorie IUCN:
„Czerwona lista IUCN” (1996) – nie uwzgl´dniono;
„Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa,
Zarzycki 2001) – CR.
Wyst´powanie na obszarach chronionych
Obydwa wspó∏czeÊnie wyst´pujàce stanowiska znajdujà
si´ w obiektach chronionych: zbocza w Dobu˝ku ko∏o
¸aszczowa chronione sà jako rezerwat cz´Êciowy „Skarpa
Dobu˝aƒska”, w Czumowie – jako pomnik przyrody.
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
6210-2 – murawy ostnicowe na pod∏o˝u zasobnym
w wapƒ, nawiàzujàce do zbiorowisk stepowych;
6210-3 – kwietne murawy na pod∏o˝u zasobnym w wapƒ,
nawiàzujàce do zbiorowisk stepowych.
Stan i dynamika populacji
W 1988 roku obserwowano w Dobu˝ku 3 osobniki ˝mijowca, w tym jeden kwitnàcy, w 2001 r. odnaleziono 4
kwitnàce. Na stanowisku w Czumowie w 1988 r. odnaleziono 4 osobniki, w tym dwa kwitnàce. W 1994 r. obserwowano 6 osobników, w 1995 r. obserwowano dwa silnie
rozroÊni´te osobniki, w nast´pnym roku nie zosta∏y one
odnalezione (Dàbrowska i in. 1997, Czarnecka, Kucharczyk 2001). W 1993 roku wysadzono 57 m∏odocianych
osobników, pochodzàcych z nasion roÊlin uprawianych
w Ogrodzie Botanicznym UMCS w Lublinie nieprzerwanie
113
Gatunki roÊlin
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
4067
od 1967 roku, a wyprowadzonych z nasion pochodzàcych
ze stanowiska w Czumowie. W 1994 roku stwierdzono
dwa osobniki pochodzenia naturalnego (oba kwitnàce)
oraz 54 roÊliny wysadzone w poprzednim roku (w tym dwie
kwitnàce). W 1995 r. stwierdzono kwitnienie 31 osobników
spoÊród 53 odnalezionych. Wykszta∏ci∏y one dorodne p´dy z kwiatostanami (Dàbrowska i in. 1997). W 1996 r.
stwierdzono wyst´powanie 52 osobników, w tym 15 kwitnàcych. Odnaleziono tak˝e oko∏o 300 siewek i oko∏o 20
dwuletnich osobników rozmieszczonych wokó∏ posadzonych roÊlin (Dàbrowska i in. 1997, Czarnecka, Kucharczyk 2001).
W kolekcji Ogrodu Botanicznego UMCS nadal uprawiane
sà osobniki pochodzàce ze stanowiska w Czumowie (Dàbrowska i in. 1997).
Potencjalne zagro˝enia
Najwa˝niejsze przyczyny zanikania populacji ˝mijowca
czerwonego to:
• zmiany struktury zbiorowisk w wyniku zarastania muraw kserotermicznych przez krzewy; zmiany te sà
g∏ównà przyczynà wygini´cia wi´kszoÊci stanowisk
w Polsce;
• silne zwarcie murawy i zwiàzane z tym wytworzenie tzw.
woj∏oku stepowego, uniemo˝liwiajàce rozwój siewek;
• zbyt cz´ste wypalanie zboczy hamuje rozwój p´dów
kwiatostanowych (Czarnecka, Kucharczyk 2001).
Zagro˝enie stanowiska ˝mijowca czerwonego w Czumowie jest bardzo du˝e, równie˝ ze wzgl´du na bliskie sàsiedztwo pól uprawnych, sp∏yw nawozów i herbicydów,
a co za tym idzie, zmian´ stosunków edaficznych.
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Propozycje dotyczàce gatunku
Niezb´dne jest skontrolowanie podawanych stanowisk
pod kàtem mo˝liwoÊci restytucji. Program odtwarzania populacji w Czumowie powinien byç wznowiony i poszerzony
tak˝e o populacj´ w Dobu˝ku ko∏o ¸aszczowa.
Propozycje dotyczàce siedlisk gatunku
W toku sà prace majàce na celu obj´cie ochronà rezerwatowà wi´kszej powierzchni zbocza w Czumowie, aby zabezpieczyç siedliska i umo˝liwiç przeniesienie si´ ˝mijowca
na nowy obszar. Nale˝y kontrolowaç wypalanie zboczy,
a w razie potrzeby kosiç muraw´.
Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami
ochronnymi
W Czumowie przeprowadzono restytucj´ populacji (Dàbrowska i in. 1997). Zapisy planu ochrony rezerwatu
„Skarpa Dobu˝aƒska” obejmujà zabezpieczenie siedliska
˝mijowca czerwonego.
114
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Istnieje pilna koniecznoÊç przeprowadzenia badaƒ
nad genetycznym zró˝nicowaniem istniejàcych populacji,
mo˝liwoÊcià ich wzbogacania i reintrodukcji na stanowiskach, gdzie gatunek zanik∏.
Monitoring
Obydwie populacje sà chronione i obserwowane w ramach ogólnopolskiego monitoringu przyrodniczego. Obserwacje te dotyczà liczebnoÊci osobników i struktury wiekowej
Bibliografia
CZARNECKA B., KUCHARCZYK M. 2001. Echium russicum J. F.
Gmel. ˚mijowiec czerwony. W: Kaêmierczakowa R., Zarzycki
K. (red.) Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny
kwiatowe. Polish plant red data book. Pteridophyta and Spermatophyta. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut
Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s. 314–315.
DÑBROWSKA K., FRANSZCZAK-BYå M., SAWICKI R. 1997. ˚mijowiec czerwony Echium rubrum w Czumowie nad Bugiem.
Chroƒmy Przyr. Ojcz. 53.3: 87–89.
FIJA∏KOWSKI D. 1954. Wykaz rzadszych roÊlin Lubelszczyzny.
Enumeratio plantarum rariorum terrae Lublinensis. Fragm.
Flor. Geobot. 1: 81–93.
FIJA∏KOWSKI D. 1958. RoÊlinnoÊç leÊno-stepowa w ¸abuniach
ko∏o ZamoÊcia. Forest-steppe vegetation in ¸abunie near
ZamoÊç Ann. UMCS, Sec. B, 13: 147–186.
FIJA∏KOWSKI D. 1959. Wykaz rzadszych roÊlin Lubelszczyzny.
Cz´Êç 3. Enumeratio plantarum rariorum terrae Lublinensis.
Ps. III. Fragm. Flor. Geobot. 5.1: 11–35.
HEMPEL M. 1885. Spis rzadszych roÊlin jawnokwiatowych rosnàcych w Teresinie, zebranych przez Maryj´ Hempel. Pam. Fizyjogr. 5: 154–159.
KAèMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody
PAN, Kraków.
MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA J., ZAJÑC K.
2001. Dyrektywa Siedliskowa – wyst´pujàce w Polsce gatunki wa˝ne dla Wspólnoty Europejskiej. Chroƒmy Przyr.
Ojcz. 57.2: 5–60.
MEUSEL H., JÄGER E., RAUSCHERT S., WEINERT E. 1978.
Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. 2.
Karten. G. Fischer Verl., Jena.
PACZOSKI J. 1887. Spis roÊlin zebranych w 1887 r. w pow. hrubieszowskim, guberni lubelskiej. Pam. Fizyjogr. 8: 203–213.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z. 2003. Flora Polski. Atlas roÊlin
chronionych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
S¸AWI¡SKI W. 1952. Zespo∏y kserotermiczne okolic Kazimierza
nad Wis∏à. Xerotherme Pflanzengeselschaften im Umgebung
RoÊliny kwiatowe
der Stad Kazimierz am Weichsel (Poland) Ann. UMCS, Sec.
E, 6: 327–359.
SURDACKI S. 1968. Dynamika populacji sus∏a pere∏kowanego
Citellus suslicus (Gueldenstaedt, 1770) w S∏aw´cinie w latach 1961–1966. The dynamics of population density of Citellus suslicus (Gueldenstaedt, 1770) at S∏aw´cin, in the
years 1961–1966. Ann. UMCS, Sec. B, 23: 223–247.
SZAFER W. 1969. Kwiaty i zwierz´ta. PWN, Warszawa.
ZAJÑC A., ZAJÑC M. (red.) 1997. Atlas rozmieszczenia roÊlin naczyniowych chronionych w Polsce. Distribution Atlas of Vascu-
lar Plants Protected in Poland. Nak∏. Prac. Chorologii Komputerowej Inst. Botaniki UJ, Kraków.
ZARZYCKI K., TRZCI¡SKA-TACIK H., RÓ˚A¡SKI W., SZELÑG Z.,
WO¸EK J., KORZENIAK U. 2002. Ecological indicator values
of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaênikowe
roÊlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland 2. Instytut
Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
4067
Marek Kucharczyk
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
115