Streszczenie

Jacek Kulpiński
Kultura fizyczna w województwie bielskim w latach 1975-1998
Streszczenie
Ziemie współczesnego województwa bielskiego u schyłku średniowiecza należały do
zachodnich połaci Małopolski. Rzeka Biała, oddzielająca dwa sąsiednie miasta: Bielsko i Białą
stanowiła ważna granice polityczną. Ziemie leżące na zachód od tej rzeki ciążyły do Czech. Natomiast
ziemnie położone na wschód od Białej należały do księstwa oświęcimskiego, a następnie do państwa
polskiego. W latach 1564-1772 rzeka ta oddzielała terytorium polskie od terytoriów habsburskich.
W latach 1772-1918 całość późniejszego województwa bielskiego należała do monarchii
austriackiej, do Galicji i Śląska Cieszyńskiego, zwanego austriackim. W okresie autonomicznym, na
przełomie XIX i XX stulecia na tym terenie powstawały liczne polskie organizacje, w tym gniazda
Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” (na przykład w: Białej, Bielsku, Wadowicach i Żywcu).
W okresie międzywojennym miasto Bielsko i obszary położone na zachód od miasta należały
do autonomicznego województwa śląskiego oraz do diecezji katowickiej (utworzonej w roku 1925).
Miasto Biała wraz z obszarami położonymi na wschód od miasta należały do województwa
krakowskiego i archidiecezji krakowskiej utworzonej w roku 1925). Na obu obszarach rozwijał się
ruch sportowy ludności polskiej i żydowskiej, a w Bielsku i okolicach także ludności niemieckiej.
Od roku 1951 połączono oba miasta: Bielsko i Białą w jeden organizm miejski pod nazwą:
Bielsko-Biała, przesuwając granicę województwa katowickiego znacznie na wschód, w kierunku rzeki
Soły. 1 czerwca 1975 roku powstało województwo bielskie z powiatów: bielskiego i cieszyńskiego (z
województwa katowickiego) oraz oświęcimskiego, wadowickiego i żywieckiego, a częściowo także
suskiego i chrzanowskiego z województwa krakowskiego. Stolicą województwa było miasto BielskoBiała. Stan ten utrzymał się do 31 grudnia 1998 roku.
Organem zarządzającym, w tym kulturą fizyczną, z ramienia administracji państwowej był
wojewoda bielski i podległe mu wydziały Urzędu Wojewódzkiego: kultury, kultury fizycznej i
turystyki oraz spraw społecznych. W terenie sprawy kultury fizycznej należały do właściwości
prezydentów i naczelników miast oraz gmin, a w latach 1990-1998 do właściwości burmistrzów i
wójtów. W latach 1975-1989 kontrolę polityczną nad życiem społecznym, w tym kulturą fizyczną,
sprawowała Polska Zjednoczona Partia Polityczna poprzez Komitet Wojewódzki w Bielsku-Białej i
terenowe instancje tej partii. W tym okresie, zwłaszcza po wprowadzeniu stanu wojennego pod koniec
roku 1981 istniała również daleko posunięta i drobiazgowa kontrola różnych dziedzin życia, nie
wyłączając życia sportowego, ze strony organów Służby Bezpieczeństwa.
Ruch sportowy w województwie bielskim był skupiony w Wojewódzkiej Federacji Sportu,
która istniała w latach 1975-1990. Okręgowe związki sportowe były członami tej federacji. Po
likwidacji federacji, jako zbędnego biurokratycznego tworu, w latach 1991-1998, poszczególne
związki sportowe odzyskały samodzielność.
Bielski sport kwalifikowany łączył tradycję z nowoczesnością. Już w okresie przedwojennym
w Aleksandrowicach na zachód od Bielska oraz na górze Żar nad rzeką Soła w Beskidzie Małym
uprawiane były sporty lotnicze (lotnictwo i szybownictwo). Z powodzeniem były uprawiane w okresie
województwa bielskiego.
W województwie z powodzeniem uprawiano sportowe gry zespołowe, szczególnie siatkówkę
(w Bielsku i Andrychowie). Uprawiano również pozostałe gry, z wyjątkiem piłki ręcznej. Ze sportów
indywidualnych uprawiano akrobatykę (w Chybiu nie opodal Cieszyna), boks (w Bielsku i Żywcu),
jeździectwo (w Ochabach na Ziemi Cieszyńskiej i Wadowicach) oraz w bardziej rekreacyjnej formie w
gminie Kalwaria Zebrzydowska, lekką atletykę (zwłaszcza w Bielsku), kolarstwo szosowe (w Bielsku
i Oświęcimiu) oraz górskie, przełajowe i cyklotrial (w gminie Stryszów), łucznictwo (w Żywcu i
Zawadce koło Wadowic) oraz pływanie (głównie w Oświęcimiu). Uprawiano także z powodzeniem
liczne sporty walki Dalekiego Wschodu.
Ze względu na korzystne ukształtowanie terenu oraz warunki klimatyczne, a także liczne
niezbędne obiekty, sporty zimowe (narciarstwo klasyczne i alpejskie) uprawiano głównie w: Istebnej,
Koniakowie, Szczyrku, Ustroniu i Wiśle. W Mikuszowicach pod Bielskiem istniał przez pewien czas
tor saneczkowy. Hokej na lodzie i jazdę figurową uprawiano zwłaszcza w Oświęcimiu. Ze sportów
zimowych nie uprawiano jedynie jazdy szybkiej na łyżwach. W ostatnich latach województwa
bielskiego, w gminie Wadowice oraz Kalwaria Zebrzydowska zaczęto uprawiać wyścigi psich
zaprzęgów.
W województwie bielskim w latach 1975-1998 odbyło się wiele imprez sportowych o zasięgu
krajowym i międzynarodowym, począwszy od ogólnopolskich spartakiad młodzieży, poprzez rajdy
samochodowe aż do wyścigów kolarskich: Wyścigu Pokoju, Tour de Pologne, Wyścigu Solidarności i
Olimpijczyków oraz Wyścigu „Kroniki” i „Startu”.
Oprócz sportu kwalifikowanego, w województwie bielskim kształtował się również sport
powszechny. Jego podstawą było szkolne wychowanie fizyczne. W omawianym okresie największymi
problemami kultury fizycznej w szkolnictwie były: brak pełnowymiarowych obiektów sportowych,
zwłaszcza w mniejszych miejscowościach oraz brak kwalifikowanej kadry nauczycielskiej do zajęć
ruchowych, a także nieprowadzenie w należytym wymiarze zajęć gimnastyki kompensacyjnokorekcyjnej. Sport szkolny wspomagał Szkolny Związek Sportowy, a w środowisku wiejskim Ludowe
Zespoły Sportowe. Od roku 1994 w województwie bielskim zaczęły powstawać uczniowskie kluby
sportowe.
Udział w kształtowaniu aktywności ruchowej młodego pokolenia miał również Związek
Harcerstwa Polskiego, a w mniejszym zakresie (po roku 1990 na terenie Bielska-Białej), również
Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej.
Dopełnieniem sportu szkolnego było wychowanie fizyczne i sport w środowisku akademickim.
Na terenie województwa bielskiego działały: Filia Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie oraz Filia
Politechniki Łódzkiej w Bielsku-Białej. Szczególnie bielscy politechnicy odnosili sukcesy sportowe w
rozgrywkach Akademickiego Związku Sportowego. W ostatnich latach istnienia na terenie
województwa bielskiego zaczęły powstawać kolegia nauczycielskie, państwowe wyższe szkoły
zawodowe oraz pierwsze uczelnie prywatne. Brak jednak wiarygodnych informacji na temat życia
sportowego w tych uczelniach.
Na terenie województwa bielskiego występował także sport milicyjny (policyjny) oraz innych
formacji podległych resortowi spraw wewnętrznych, a także sport wojskowy. Jednak na temat jego
działalności nie ma praktycznie dostępnych informacji.
Wśród ludności miejskiej orz w zakładach pracy (przynajmniej do roku 1989) działały ogniwa
Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej, organizując wiele imprez, w tym „Bieg Powsinogi” w
Wadowicach o zasięgu międzynarodowym. Specyficzne formy aktywności ruchowej krzewiły również
takie organizacje, jak ochotnicze straże pożarne, Polski Związek Łowiecki czy Polski Związek
Wędkarski oraz Liga Obrony Kraju.
Kultura fizyczna w uchu związkowym w województwie bielskim była obecna w latach 19751980 oraz po roku 1990. Do imprez związkowych zaliczyć należy, poza wspomnianym już wyścigiem
„Solidarności”, także uliczny bieg „Solidarności” rozgrywany w Wadowicach oraz liczne rajdy
turystyczne.
Jedynie w Wadowicach w roku 1990 udało odbudować się struktury „Sokoła”. W pozostałych
miejscowościach województwa bielskiego nie udało się odtworzyć struktur sokolich.
W Kalwarii Zebrzydowskiej w roku 1997 powstał Parafialny Klub Sportowy „święty Józef”.
Natomiast w tej części województwa bielskiego, która od roku 1992 należało do diecezji bielskożywieckiej nie powstały ogniwa katolickiego ruchu sportowego. Do roku 1998 żywioł luterański,
zamieszkujący głównie zachodnią część województwa (od Bielska-Białej po Cieszyn) utworzył silną
strukturę organizacyjną ruchu sportowego w ramach diecezji bielsko-cieszyńskiej Kościoła
Ewangelicko-Augsburskiego, zajmując się głównie sportami zimowymi.
Województwo bielskie należało do kilku pasm Beskidów. Stąd też przy rozwiniętej sieci
komunikacyjnej na jego terenie stworzono warunki nie tylko do wypoczynku świątecznego, ale także
do uprawianie różnych form turystyki, łącznie z kwalifikowaną. Sprzyjała temu gęsta sieć hoteli,
pensjonatów, schronisk (w tym schronisk młodzieżowych), szlaków turystycznych oraz innych
urządzeń turystyczno-rekreacyjnych.
Na terenie województwa znajdowało się kilka punktów odwiedzanych przez turystów
krajowych i zagranicznych: Muzeum Martyrologii Auschwitz-Birkenau, Wadowice – rodzinne miasto
papieża Jana Pawła II oraz zespół sakralno-architektoniczny w Kalwarii Zebrzydowskiej. W okresie
istnienia województwa bielskiego, po zmianach ustrojowych w Polsce i sąsiednich krajach, otwarto
nowe przejścia (drogowe i kolejowe) z Republiką Czeską i Słowacką.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że rozwój kultury fizycznej w województwie bielskim był
pochodną skomplikowanych procesów społeczno-gospodarczych i politycznych, jakie miały miejsce w
Polsce zarówno przed rokiem 1989, jak również po tej dacie. Oprócz obiektywnych procesów natury
ekonomicznej, nierzadko były też nieprzemyślane i pochopne decyzje polityczne, które niewiele miały
wspólnego z racjonalną gospodarką. Okazało się, że w Polsce, w tym w województwie bielskim,
również po roku 1989 wpływy polityki na kulturę fizyczną były nadal bardzo silne, nadając określoną
konotację poszczególnym działaniom sportowym.