Pobierz - Sąd Apelacyjny

WYROK Z DNIA 25 MARCA 2010 R.,
I ACa 23/10
Powszechnie przyjmuje się, że błąd w rozumieniu art. 84 k.c. to błąd co do treści
czynności prawnej wyrażający się istnieniem różnicy między stanem wyobrażonym
przez składającego oświadczenie woli, a stanem rzeczywistym.
art. 84 k.c.
Sędzia SA Marek Klimczak (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SA Kazimierz Rusin
Sędzia SA Jan Sokulski
Sąd Apelacyjny w Rzeszowie w sprawie z powództwa Dyrektora Izby Skarbowej
w Rz. przeciwko Adamowi Sz., Ewie Sz., Irenie Sz., Anicie Sz. i Wojciechowi Sz. o ustalenie
istnienia stosunku prawnego, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 25 marca 2010 r. apelacji
pozwanych od wyroku Sądu Okręgowego w Przemyślu z dnia 30 września 2009 r.
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w pkt. I w części obejmującej ustalenie, że w okresie od 4 lipca
2002 r. do dnia 2 kwietnia 2009 r. działki nr 43 i 44/5 położone w P., zabudowane m.in.
budynkiem Domu Handlowego „Centrum Sz.” objęte księgą wieczystą KW Nr (…)
prowadzoną przez Sąd Rejonowy w P. stanowiły własność spółki cywilnej „Z.S.O.S.” w P.
i postępowanie w tym zakresie umorzył, oddalił apelację w pozostałym zakresie i zasądził od
pozwanych solidarnie na rzecz powoda koszty postępowania apelacyjnego.
U za sa dnienie
W ostatecznie sprecyzowanym żądaniu Dyrektor Izby Skarbowej w Rz. wniósł
o ustalenie, że w okresie od dnia 4 lipca 2002 r. do 2 kwietnia 2009 r. działki nr 43 i 44/5
zabudowane m. in. Budynkiem Domu Handlowego „Centrum Sz.” w P., objęte księgą
wieczystą KW nr (…) stanowiły własność spółki jawnej „Z.S.O.S.” w P.
Powód, powołując się na przepis art. 199 a § 3 ordynacji podatkowej twierdził, że
pozwani uchylając się w dniu 27 marca 2003 r. od skutków prawnych swego oświadczenia
woli z dnia 4 lipca 2002 r. działali w celu uniknięcia niekorzystnych dla nich konsekwencji
podatkowych wynikających z prowadzonych w stosunku do nich postępowań podatkowych
a nie w związku z rzekomym błędem co do treści czynności prawnej. Wskazywał nadto
powód, że pozwani nie wykazali, iż wymagane przepisami prawa oświadczenie o uchyleniu
się od skutków prawnych błędnego oświadczenia woli złożone zostało z zachowaniem
terminu określonego w art. 88 § 2 k.c.
Pozwani Adam Sz., Wojciech Sz., Ewa Sz., Irena Sz. i Anita Sz. wnosili o oddalenie
powództwa w całości i zasądzenie na ich rzecz kosztów zastępstwa procesowego według
norm przepisanych.
1
Zarzucili, że działki nr 43 i 44/5 oraz budynek Domu Handlowego „Sz.” na nich
stojący omyłkowo zostały przez nich wniesione na zasadzie współwłasności łącznej do spółki
cywilnej „Z.S.O.S.”, o czym uświadomili sobie w kwietniu 2008 r. W celu naprawienia tego
błędu złożyli w dniu 27 marca 2009 r. oświadczenie woli o uchyleniu się od skutków
prawnych swego oświadczenia woli.
Sąd Okręgowy w Przemyślu wyrokiem z dnia 30 września 2009 r. ustalił, że
w okresie od dnia 4 lipca 2002 r. do dnia 2 kwietnia 2009 r. działki o nr 43 i 44/5 położone
w P. zabudowane m. in. budynkiem Domu Handlowego „Centrum Sz.” objęte księgą
wieczystą KW nr (…) prowadzoną przez Sąd Rejonowy w P. Wydział VI Ksiąg Wieczystych
stanowiły własność spółki cywilnej, a następnie jawnej „Z.S.O.S.” w P. Wyrokiem tym Sąd
orzekł nadto o kosztach procesu, w tym o kosztach sądowych należnych Skarbowi Państwa.
Wyrok ten, jak wynika z jego pisemnego uzasadnienia, oparty został na
następujących ustaleniach faktycznych i wnioskach prawnych.
Aktem notarialnym z dnia 4 lipca 2002 r., sporządzonym w Kancelarii Notarialnej
notariusza Jerzego O. w P., pozwani Irena Sz., Ewa Sz., Wojciech Sz., Adam Sz. i Anita Sz.
dokonali umownego działu spadku po zmarłym Józefie Sz. oraz zniesienia współwłasności
nieruchomości i prawa użytkowania wieczystego w ten sposób, że powołując się na uchwałę
spółki cywilnej „Sz.” z dnia 1 lutego 2001 r., stali się jako wspólnicy spółki cywilnej
„Z.S.O.S.P.S.O.”, na zasadzie współwłasności łącznej, współwłaścicielami bądź
współużytkownikami wieczystymi nieruchomości i ruchomości bliżej opisanych w tymże
akcie notarialnym.
Po przeprowadzeniu postępowania kontrolnego w stosunku do firmy „Sz.” D.H.
Centrum II Wojciecha Sz., Dyrektor Urzędu Kontroli Skarbowej w Rz. decyzjami z dnia
25 czerwca 2007 r. określił dla pozwanego Wojciecha Sz. podwyższone zobowiązanie
podatkowe w podatku od towarów i usług za okres od stycznia do grudnia 2004 r. W trakcie
przeprowadzonego postępowania organ ten ustalił, że przedmiotem działalności prowadzonej
przez Wojciecha Sz. był najem lokali użytkowych Domu Handlowego „Centrum Sz.”
położonego przy ul. (…). Ponieważ osiągane przez pozwanego przychody z tej działalności
nie wynikały z faktu, że był on zarządcą tej nieruchomości ale z faktu, iż do prowadzenia
działalności gospodarczej wykorzystywał nieruchomości, których był współwłaścicielem
w 5/24 części, w związku z tym uzyskane przez niego obroty z tytułu wynajmu lokali
użytkowych wynosiły 5/24 całości czynszu wynajmu lokali i przysługiwało mu prawo do
obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego przy nabyciu towarów
i usług w proporcji 5/24 całości podatku wynikającego z faktur zakupu towarów i usług a nie
o całą kwotę tego podatku.
Decyzje Dyrektora Izby Skarbowej w Rz. utrzymujące w mocy opisane wyżej decyzje
Dyrektora Urzędu Kontroli Skarbowej zaskarżył do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego
w Rz. pozwany Wojciech Sz. Ponadto w skierowanym do Dyrektora Urzędu kontroli
Skarbowej w Rz. piśmie z dnia 14 listopada 2007 r. pozwani Irena Sz., Ewa Sz., Adam Sz.
i Wojciech Sz. wyjaśnili, że w okresie od 1 stycznia 2004 r. do 31 grudnia 2004 r. budynki
stanowiące zabudowaną nieruchomość zlokalizowane przy ul. (…) i (…) w P. objęte KW (…)
stanowiły przedmiot wkładu do spółki cywilnej „Z.S.O.S.P.S.O.” i od dnia 4 lipca 2002 r.
stanowią one współwłasność łączną. To pozwani więc, chcąc uniknąć konsekwencji
podatkowych wynikających z kontroli przeprowadzonej przez Urząd Kontroli Skarbowej
2
w firmie „Sz.” D.H. Centrum II Wojciecha Sz. podnieśli, że od wymienionej daty Dom
Handlowy „Centrum Sz.” położony przy ul. (…) stanowi ich współwłasność jako wspólników
założonej przez nich spółki cywilnej „Z.S.O.S.P.S.O.”.
W związku z ujawnieniem powyższych okoliczności faktycznych Dyrektor Izby
Skarbowej w Rz., decyzją z dnia 20 grudnia 2007 r. uchylił w całości własną decyzję z dnia
22 października 2007 r. oraz poprzedzające je decyzje Dyrektora Urzędu Kontroli Skarbowej
w Rz. z dnia 25 czerwca 2007 r. i przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia organowi
pierwszej instancji.
Podobnej treści wyjaśnienia jak w piśmie z dnia 14 listopada 2007 r. znalazły się
w piśmie pozwanego Adama Sz. reprezentującego „Z.S.O.S.P.S.O.” Sp.j. z dnia 25 stycznia
2008 r. oraz z dnia 20 lutego 2008 r., a także w protokole z dnia 29 kwietnia 2008 r.,
zawierającym ustne wyjaśnienia tego pozwanego złożone w Urzędzie Kontroli Skarbowej
w Rz. biuro w P.
W konsekwencji powyższych oświadczeń pozwanych, decyzjami z dnia 26 lutego
2009 r. Dyrektor Urzędu Kontroli Skarbowej w Rz. określił dla „Z.S.O.S.P.S.O.” Sp.j.
wysokość zobowiązań podatkowych w podatku od towarów i usług za miesiące od stycznia
do grudnia 2004 r.
W odwołaniu od tych decyzji wskazano, iż sporządzając akt notarialny z dnia 4 lipca
2002 r. pozwani popełnili błąd, bowiem ich zamiarem nigdy nie było wnoszenie własności
Domu Handlowego „Centrum” i prawa użytkowania wieczystego nieruchomości, na której się
on znajduje (działka nr 43 i 44/5 – obecnie nr 1151 i 1148) do spółki cywilnej i dlatego
w akcie notarialnym jest wymieniony jedynie budynek warsztatowo-magazynowy. Z tego też
względu budynek Domu Handlowego nigdy nie został wprowadzony do ewidencji księgowej
spółki, jak też nie był przez nią amortyzowany. W dalszej części odwołania wskazano z kolei,
że bezspornym jest, iż do spółki wniesione zostało prawo wieczystego użytkowania działek nr
40/3 i 46/4 wraz z własnością budynku warsztatowego na nich stojącego oraz prawo
wieczystego użytkowania działek nr 43 i 44/5. Nie została natomiast do Spółki wniesiona
własność budynku Domu Handlowego stanowiącego odrębną nieruchomość i tym samym
stanowi on współwłasność w częściach ułamkowych Anety Sz., Ireny Sz., Ewy Sz., Adama
Sz. i Wojciecha Sz. Było to twierdzenia przeciwne w stosunku do tych, które pozwany
Wojciech Sz. zawarł w wyjaśnieniach składanych przed Inspektorem Urzędu Kontroli
Skarbowej w dniu 29 kwietnia 2008 r.
W konsekwencji pozwani zmienili radykalnie swoje wcześniejsze stanowisko i w dniu
10 marca 2009 r. podjęli dwie uchwały, w których powołując się na błąd w treści zawartej
wcześniej umowy o zarząd z dnia 4 lutego 1997 r., w treści uchwały nr 1 z dnia 1 lutego
2001 r. i w treści aktu notarialnego z dnia 4 lipca 2002 r. – zmienili ich treść.
Ponadto, w wykonaniu w/w uchwał, aktem notarialnym Rep. A nr (…) sporządzonym
w dniu 27 marca 2009 r. przed notariuszem Jerzym O. w Kancelarii Notarialnej w P. uchylili
się od błędu co do treści aktu notarialnego z dnia 4 lipca 2002 r. mocą którego, nieruchomości
oznaczone w ewidencji gruntów jako działki nr 43 (obecnie nr 1151) i 44/5 (obecnie nr 1148)
w użytkowaniu wieczystym, wniesione zostały do spółki „Z.S.O.S.” spółka cywilna
przekształconej następnie w spółkę jawną „Z.S.O.S.-P.S.O.” wskazując, że przedmiotem
przeniesienia użytkowania wieczystego na wspólników była jedynie działka nr 46/4 (obecnie
3
nr 1144) wraz z budynkiem warsztatowo-magazynowym oraz działka nr 40/3 (obecnie nr
1141).
Opierając się na przytoczonych wyżej ustaleniach faktycznych Sąd Okręgowy uznał,
że powództwo Dyrektora Izby Skarbowej w Rz. oparte na przepisach art. 1891 k.p.c. i art.
199 a § 3 Ordynacji podatkowej z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze
zm.) – jest uzasadnione.
Sąd ten stwierdził przede wszystkim, że Dyrektor Izby Skarbowej w Rz. posiada
interes prawny w rozumieniu powołanych wyżej przepisów, gdyż jest organem kontroli
skarbowej i wytoczył niniejsze powództwo w związku z prowadzonymi wobec pozwanego
Wojciecha Sz. i założonej przez pozwanych spółki jawnej „Z.S.O.S.P.S.O.” w P. –
postępowaniami kontrolnymi, dla których niezbędne jest ustalenie, czy w okresie od 4 lipca
2002 r. do dnia 2 kwietnia 2009 r. działki nr 43 i 44/5 zabudowane m. in. budynkiem Domu
Handlowego „Centrum Sz.” w P. stanowiły własność przedmiotowej spółki.
Przyjmując, że pozwani zawierając umowę notarialną z dnia 4 lipca 2002 r. nie
działali pod wpływem błędu polegającego na mylnym przekonaniu, iż nie wnoszą do spółki
cywilnej wieczystego użytkowania działek nr 43 i 44/5 oraz własności Domu Handlowego
„Sz.” na nich stojącego, Sąd Okręgowy argumentował następująco.
Po pierwsze, treść przedmiotowego aktu notarialnego została sformułowana w sposób
jasny, logiczny i nie budzący wątpliwości co do intencji uczestników tej czynności prawnej.
Gdyby z działu miały być wyłączone działki nr 43 i 44/5 w akcie zostałoby wyraźnie
zaznaczone, iż dział dotyczy tylko części spadku i części te zostałyby szczegółowo opisane.
Ponadto przed zawarciem przedmiotowej umowy pozwani zasięgali opinii notariusza i radcy
prawnego, zaś w dniu zawarcia umowy notariusz odczytał im treść sporządzonego aktu
notarialnego, co jest standardową w takim wypadku procedurą, a pozwani oświadczyli, że
znany jest im stan faktyczny i prawny dotyczący przedmiotu umowy. Pozwani są aktywnymi
zawodowo osobami w sile wieku i zawierając przedmiotową umowę oraz określając jej
warunki byli w pełni świadomi swojego działania. Co więcej, dopiero po około 7 latach od
zawarcia przedmiotowej umowy, w trakcie prowadzonej wobec nich kontroli podatkowej,
podjęli decyzję o uchyleniu się od błędu co do treści aktu notarialnego z dnia 4 lipca 2002 r.
Wcześniej zaś, w trakcie toczącego się postępowania podatkowego, to oni sami podnieśli
i powtarzali to w kolejnych swoich pismach i wyjaśnieniach, iż od dnia 4 lipca 2002 r.
budynki stanowiące zabudowaną nieruchomość zlokalizowane przy ul. (…) i (…) w P. objęte
KW (…) stanowiły przedmiot ich wkładu do spółki cywilnej „Z.S.O.S.P.S.O.” jako
współwłasność łączna wspólników spółki.
Odnosząc się do twierdzenia pozwanych, iż przedmiotem ich wkładu do spółki było
jedynie użytkowanie wieczyste działek nr 43 i 44/5, nie zaś własność znajdujących się na nich
budynków Domu Handlowego „Centrum Sz.”, stwierdził Sąd Okręgowy, że regulacja
z art. 235 § 1 i 2 k.c. oznacza, iż użytkowanie wieczyste gruntu nie może być przedmiotem
obrotu prawnego odrębnym od prawa własności budynków wzniesionych na tym gruncie
i odwrotnie (wyrok SN z 23 stycznia 2003 r. II CKN 1155/00, OSNC 2004/4/61).
W konsekwencji czynność prawna przenosząca prawo użytkowania wieczystego
nieruchomości gruntowej przeniesienie z mocy prawa własności budynków na tym gruncie
wzniesionych i to niezależnie od tego, czy nieruchomości te będą w akcie notarialnym
opisane, czy też nie. W konsekwencji czynność prawna przenosząca prawo użytkowania
4
wieczystego nieruchomości gruntowej, przeniesie z mocy prawa własność budynków na tym
gruncie wzniesionych i to niezależnie od tego, czy nieruchomości te będą w akcie
notarialnym opisane czy też nie.
W związku z powyższym Sąd Okręgowy uznał, że pozwani nie pozostawali w błędzie
co do treści zawieranej przez siebie umowy, byli bowiem świadomi jakie rozporządzenia ona
zawiera i wyrazili wolę zawarcia takiej właśnie umowy, chęć zaś, uniknięcia przez nich
zapłaty podwyższonego zobowiązania podatkowego nie może prowadzić do unieważnienia
umowy w oparciu o treść art. 84 k.c.
Jako podstawa prawna rozstrzygnięcia o kosztach procesu wskazany został przepis art.
98 § 1 k.p.c.
W apelacji od powyższego wyroku pozwani, podnosząc zarzut błędnej wykładni art.
84 § 1 i § 2 k.c., art. 88 § 1 i § 2 k.c. oraz art. 65 § 2 k.c. w związku z art. 199 a § 1 ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa, wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
W odpowiedzi na apelację powód wniósł o jej oddalenie jako bezzasadnej oraz
o zasądzenie na swoją rzecz kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa
procesowego, według norm przepisanych.
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:
Uwzględnienie apelacji, w pewnym zakresie, aczkolwiek nie z przyczyn
wskazywanych przez skarżących i nie w kierunku przez nich postulowanym, wiąże się
z niedostrzeżeniem przez Sąd Okręgowy, iż na rozprawie w dniu 26 sierpnia 2009 r.
pełnomocnik powoda zmodyfikował żądanie pozwu w ten sposób, że wniósł o ustalenie, że
w okresie od dnia 4 lipca 2002 r. do dnia 2 kwietnia 2009 r. działki nr 43 i 44/5 zabudowane
m.in. budynkiem domu handlowego Centrum Sz. w P. objęte księgą wieczystą KW nr (…)
stanowiły własność spółki jawnej „Z.S.O.S.” w P. Modyfikacja ta oznaczała cofnięcie pozwu
w jego pierwotnej postaci (art. 203 § 1 k.p.c.) i skoro cofnięcie to nastąpiło na rozprawie, na
której pozwani, reprezentowani przez pełnomocnika, nie sprzeciwili się tej czynności,
należało uznać, że w sposób dorozumiany wyrazili na nie zgodę. Efektem skutecznego
cofnięcia pozwu powinno być umorzenie postępowania w tej części na podstawie art. 355 § 1
k.p.c. – czego Sąd Okręgowy nie uczynił. W tej sytuacji Sąd ten uwzględniając powództwo
i dokonując żądanego ustalenia także w odniesieniu do spółki cywilnej orzekł ponad żądanie
pozwu, czym naruszył przepis art. 321 § 1 k.p.c. Uwzględniając zatem, częściowo apelację
Sąd Apelacyjny uchylił zaskarżony wyrok w części obejmującej ustalenie odnoszące się do
spółki cywilnej i postępowanie w tym zakresie umorzył (art. 386 § 3 k.p.c.).
Na marginesie zauważyć trzeba, że rezygnacja przez powoda z ustalenia odnoszącego
się do majątku należącego do spółki cywilnej miała swoje merytoryczne uzasadnienie, gdyż
majątek o którym mowa w art. 863 i nast. kodeksu cywilnego jest majątkiem wspólnym
wspólników a nie majątkiem spółki, która przecież nie posiada osobowości prawnej.
Kolejne zagadnienie o charakterze procesowym, które wymagało oceny Sądu
Apelacyjnego, dotyczy treści wniosku apelacyjnego. Otóż skarżący, wnosząc w apelacji
o zmianę wyroku domagali się – zamiast zmiany polegającej na oddaleniu powództwa –
zmiany idącej w kierunku dokonania przez Sąd ustalenia o treści przeciwnej w stosunku do
5
tej żądanej przez powoda. Taki wniosek apelacyjny ocenić należy jako niedopuszczalny, gdy
w istocie oznaczał on wystąpienie przez pozwanych z odrębnym powództwem o ustalenie
a nie był - tak jak należało - zaprezentowaniem adekwatnego do stanu sprawy stanowiska
procesowego.
Na rozprawie apelacyjnej w dniu 25 marca 2010 r. pozwani, działając przez
zawodowego pełnomocnika wyjaśnili, że domagają się uchylenia zaskarżonego wyroku
i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania i że tak należy rozumieć treść ich wniosku
apelacyjnego. W ocenie Sądu Apelacyjnego działanie takie nie wykraczało poza pierwotnie
zakreślone granice zaskarżenia (pozwani zaskarżyli wyrok w całości) i z tej przyczyny nie
stało na przeszkodzie merytorycznemu rozpoznaniu sprawy (por. art. 378 § 1 k.p.c.).
Kilku uwag wymaga również kwestia związana z posiadaniem przez Dyrektora Izby
Skarbowej w Rz. uprawnienia do wytoczenia powództwa na podstawie art. 1891 k.p.c.
w związku z art. 199 a § 3 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U.
z 2005 r. nr 8, poz. 60 ze zm.). Miało to znaczenie o tyle, że ewentualne braki w zakresie
zdolności sądowej po stronie tego podmiotu skutkowały nieważnością postępowania (art. 379
pkt 2 k.p.c.), którą sąd odwoławczy obowiązany jest uwzględnić z urzędu w granicach
zaskarżenia (art. 378 § 1 k.p.c.). Zasygnalizowane tutaj wątpliwości wynikają z tego, czy
przepis art. 1891 k.p.c. przyznaje zdolność sądową wymienionym w nim organom, czy jest to
tylko skrót myślowy wskazujący na właściwe stationes fisci. Sąd Apelacyjny w obecnym
składzie stanął na stanowisku, iż w tym konkretnym wypadku, odnośnie powództw
wnoszonych na podstawie art. 1891 k.p.c., uprawnienia strony przysługują wprost organowi
podatkowemu lub kontroli skarbowej, podzielając w związku z tym argumentację
zaprezentowaną w Kodeksie postępowania cywilnego. Komentarz J. Bodio, J. Demendecki,
T. Jakubecki i in. 2008 r. wyd. III, w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z dnia
14 czerwca 2006 r. w sprawie K 53/05 (OTK-A 2006/6/66) oraz w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 28 stycznia 2010 r. IV CSK 261/09.
Odnosząc się bezpośrednio do zarzutów i wniosków zawartych w apelacji pozwanych
należy stwierdzić w pierwszej kolejności, że brak jest usprawiedliwionych podstaw do
uwzględnienia wniosku o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania. Taki sposób rozstrzygnięcia wchodzi w grę tylko w razie
stwierdzenia przez sąd drugiej instancji nieważności postępowania (art. 386 § 2 k.p.c.), bądź
wtedy, gdy doszło do nierozpoznania istoty sprawy przez sąd pierwszej instancji albo
wówczas, gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego
w całości (art. 386 § 4 k.p.c.). Tego rodzaju przesłanek brak jest w niniejszej sprawie i nawet
skarżący nie powołują się na występowanie którejś z nich.
Mając jednak na uwadze, że sąd drugiej instancji nie jest związany wnioskiem
apelacyjnym, co do sposobu wzruszenia zaskarżonego wyroku, Sąd Apelacyjny był
zobowiązany do odniesienia się do merytorycznych zarzutów skarżących.
Zarzuty te dotyczyły błędnej wykładni prawa materialnego, a to art. 84 § 1 i § 2 k.c.,
art. 88 § 1 i § 2 k.c. oraz art. 65 § 2 k.c. w związku z art. 199 a § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. Ordynacja podatkowa. Nie znajdują one uzasadnienia, gdyż naruszenie prawa
materialnego przez błędną jego wykładnię polega na mylnym rozumieniu treści lub znaczenia
przepisu prawnego. Tymczasem Sąd Okręgowy nie prowadził dociekań w tym kierunku
a przynajmniej nie dał im wyrazu w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku. Nie mógł więc,
6
w ten sposób naruszyć wymienionych przepisów prawa materialnego. Konstatacja ta nie
oznacza jednak, że Sąd Apelacyjny był zwolniony od zbadania, czy zaskarżony wyrok nie
narusza przepisów prawa materialnego poprzez niewłaściwe ich zastosowanie (por. uchwałę
siedmiu sędziów SN z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008/6/55).
Istota sporu w rozpoznawanej sprawie sprowadzała się do oceny zasadności
i podstawy uchylenia się pozwanych od skutków oświadczenia woli pod kątem przesłanek
z art. 84 § 1 i § 2 k.c. a w razie stwierdzenia, że było ono zasadne i miało swoją podstawę, czy
nastąpiło w sposób prawem przewidziany (art. 88 § 1 i § 2 k.c.). Pozwani nie kwestionowali
bowiem, że powód legitymował się interesem prawnym w dochodzeniu wymienionego
w pozwie ustalenia a w szczególności, że było ono niezbędne dla oceny skutków
podatkowych (art. 1891 k.p.c. i art. 199 a § 3 ordynacji podatkowej).
W związku z powyższym wyjaśnienia wymagało przede wszystkim, na czym polegał
błąd, na który pozwani powołali się uchylając się od skutków prawnych oświadczenia woli
zawartego w umowie z dnia 4 lipca 2002 r. Odpowiedzi na to pytanie poszukiwać należało
w treści oświadczenia woli pozwanych o uchyleniu się od skutków prawnych wspomnianej
umowy. Zważyć bowiem trzeba, że możliwość uchylenia się od skutków prawnych
wadliwego oświadczenia woli jest prawem podmiotowym kształtującym, którego realizacja
następuje przez złożenie innej osobie (z reguły drugiej stronie czynności prawnej) stosownego
oświadczenia woli na piśmie, przy czym uprawnienie to wygasa po upływie terminu
określonego w art. 88 § 2 k.c. Stąd powoływanie się w terminie późniejszym, a zwłaszcza po
terminie z art. 88 § 2 k.c., na inne niż w oświadczeniu uchylającym się, przyczyny czy
postacie błędu, nie ma znaczenia prawnego.
Z treści aktu notarialnego z dnia 27 marca 2009 r. zawierającego oświadczenie
pozwanych o uchylenie się od wadliwego oświadczenia woli wynika, że ich błąd polegał na
tym, iż omyłkowo na zasadzie współwłasności łącznej wnieśli do spółki cywilnej „Z.S.O.S.”
będące w wieczystym użytkowaniu działki nr 43 i nr 44/5 i że nigdy nie było ich zamiarem
wnoszenie do wymienionej spółki cywilnej prawa wieczystego użytkowania tychże działek,
jak również własności budynku Domu Handlowego na nich stojącego.
Powszechnie przyjmuje się, że błąd w rozumieniu art. 84 k.c. to błąd co do treści
czynności prawnej wyrażający się istnieniem różnicy między stanem wyobrażonym przez
składającego oświadczenie woli a stanem rzeczywistym. Słusznie więc argumentuje Sąd
Okręgowy, że nie jest możliwe aby pozwani nie zdawali sobie sprawy (mylili się) z treści
zawieranej umowy, skoro działki o nr 43 i 44/5 wyraźnie zostały w niej wymienione, jako
przekazywane do spółki cywilnej a co więcej, umowa zawierana była w formie aktu
notarialnego i przed jej podpisaniem została pozwanym odczytana. Gdyby nawet zupełnie
teoretycznie założyć, że pozwani złożyli swoje podpisy na umowie bez uprzedniego
odczytania jej, należałoby przyjąć, że i w takim wypadku nie mylili się, ponieważ świadomie
złożyli oświadczenie woli nie znając jego treści, akceptując w ten sposób wszystkie
postanowienia zawarte w tej umowie (por. A. Szpunar, glosa do uchwały SN z 31 maja
1994 r. III CZP 75/94). Podobnie rzecz się ma w odniesieniu do budynku Domu Handlowego
„Sz.” położonego na wymienionych działkach. Budynek ten wprawdzie w umowie tej nie
został wymieniony wprost, niemniej jednak, jej zapisy nie pozostawiają wątpliwości, że
zgodnie z obowiązującym prawem przenosi ona na współwłasność wspólników spółki
cywilnej także prawo własności wszystkich budynków na tych działkach położonych (por.
7
zwłaszcza § 9 umowy). W związku z tym, co powiedziano już wyżej, pozwani nie mogą
obecnie twierdzić odmiennie niż uczynili to w oświadczeniu o uchyleniu się od skutków
wadliwej czynności prawnej a mianowicie, że ich zamiarem w dniu 4 lipca 2002 r. było
jednak wniesienie do spółki cywilnej prawa wieczystego użytkowania działek nr 43 i 44/5 ale
bez prawa własności Domu Handlowego „Centrum Sz.”.
W tych okolicznościach rację ma Sąd Okręgowy wskazując, iż chronologia wydarzeń,
a zwłaszcza treść wyjaśnień składanych w związku z kolejnymi postępowaniami
podatkowymi, świadczy o tym, że zmiana ich zamiarów co do treści składanego oświadczenia
woli nastąpiła dużo później w stosunku do daty tego oświadczenia i wykazywała wyraźny
związek z wynikami owych postępowań.
Widać zatem wyraźnie, że w chwili składania przez pozwanych oświadczenia woli nie
istniała w ich świadomości wspomniana wyżej różnica pomiędzy stanem wyobrażonym
a stanem rzeczywistym, która jest niezbędnym warunkiem wadliwości, o której mowa
w art. 84 k.c. Oznacza to jednocześnie, że oświadczenie pozwanych o uchyleniu się od
skutków prawnych umowy było nie tyle pozorne, jak to błędnie określa Sąd Okręgowy, co
bezskuteczne. Jeżeli bowiem zabrakło samego błędu, bezprzedmiotowym było składanie
oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych czynności prawnej dokonanej pod
wpływem takiego nieistniejącego błędu.
Uwagi powyższe prowadzą nadto do wniosku, że skoro brak było błędu w rozumieniu
art. 84 k.c., bezprzedmiotowym było również rozważanie, czy pozwani zachowali termin
z art. 88 § 2 k.c. Nie popełnił zatem błędu Sąd Okręgowy nie wypowiadając się w tej materii.
W tym stanie rzeczy zarzut naruszenia wymienionych w apelacji przepisów prawa
materialnego, traktowany jako zarzut niewłaściwego ich zastosowania, nie mógł być
podzielony. Trafnie bowiem, Sąd Okręgowy uznał, że stan faktyczny sprawy nie pozwalał na
podciągnięcie go pod wzorzec ustawowy zawarty w art. 84 § 1 i 2 k.c.
Zaznaczyć na koniec trzeba, że zmodyfikowane żądanie pozwu nie dość precyzyjnie
określało jakiej treści prawo ma potwierdzić Sąd, jako przynależne spółce jawnej. Chodzi
o to, że w odniesieniu do nieruchomości gruntowej (działek nr 43 i 44/5) żądane ustalenie
dotyczy prawa wieczystego użytkowania, zaś w odniesieniu do budynku Domu Handlowego
„Centrum Sz.” – prawa własności (por. art. 235 k.c.). Z uwagi jednak, na treść przepisu
art. 321 § 1 k.p.c. Sąd Okręgowy, a tym bardziej Sąd Apelacyjny, nie był uprawniony do
korygowania w tym kierunku treści żądanego ustalenia.
Z tych przyczyn, w omówionym wyżej zakresie, apelacja pozwanych podlegała
oddaleniu, jako bezzasadna (art. 385 k.p.c.).
O kosztach postępowania apelacyjnego rozstrzygnięto po myśli przepisu art. 98 §
1 k.p.c. w związku z art. 108 § 1 k.p.c.
8