1 SCENARIUSZ LEKCJI PRZEZNACZONY DO REALIZACJI

SCENARIUSZ LEKCJI PRZEZNACZONY DO REALIZACJI
W KLASIE I SZKOŁY PONADGIMNAZJALNEJ
Opracowanie: Małgorzata Niewiadomska
Temat:
Harmonia czy konflikt? Człowiek i natura w wybranych
tekstach renesansu, oświecenia i współczesności
Czas: 3 lekcje = 2 lekcje (teksty renesansowe i oświeceniowe) + 1 lekcja
(wiersz współczesny).
Wstępne założenia: realizację tego tematu powinny poprzedzić lekcje analizy
i interpretacji „Hymnu” J. Kochanowskiego z nastawieniem na światopogląd epoki
i wybranej pieśni, w której istotną rolę grają motywy natury, np. „Serce roście
patrząc na te czasy” lub „Nie porzucaj nadzieje”. Ważne też jest zadanie domowe,
które przewiduje wstępną samodzielną pracę uczniów z renesansowymi tekstami:
„Żywot człowieka poczciwego” (fragmenty) i dwie fraszki pod tytułem „Na lipę”.
Zadanie domowe uczniowie wykonują według poleceń:
1. Przeczytaj fragmenty „Żywota człowieka poczciwego” M. Reja i dwie fraszki
„Na lipę”.
2. Przygotuj się do scharakteryzowania na ich podstawie renesansowej koncepcji
natury i relacji człowieka z naturą, np. zaznacz fragmenty i nazwij
wyeksponowane w nich cechy natury, określ korzyści czerpane przez
człowieka z natury, zastanów się nad środkami służącymi w tych tekstach
zobrazowaniu stosunku człowieka do natury.
3. Uwaga! Koniecznie przypomnij sobie wszystkie poznane utwory renesansowe,
w których jest mowa o naturze. Na ich podstawie określ, jakie znaczenie
z życiu człowieka renesansu miała natura.
4. Przeczytaj ze zrozumieniem!!! informacje o sztuce zakładania ogrodów
w oświeceniu (podręcznik, s. 231 – 233).
Cele główne: rozwijanie umiejętności: analizy i interpretacji różnych tekstów kultury
w powiązaniu ze sobą, obrony postawionej tezy na podstawie dzieł literackich
i malarskich reprezentatywnych dla epoki, ilustrowania związków między sztukami,
porównania renesansowych poglądów na temat natury z poglądami wyrażanymi
w tekstach kultury oświeceniowej oraz w wierszu W. Szymborskiej pt. „Psalm”.
Cele operacyjne
Uczeń:
 na podstawie poznanych tekstów literackich formułuje tezę dotyczącą relacji
człowiek – natura w kulturze renesansu,
 formułuje tematycznie pogrupowane argumenty, korzystając z materiału
literackiego oraz dzieł malarskich,
 wskazuje związki tematyczne i formalne między dziełem literackim
a malarskim,
 wskazuje i nazywa literackie i malarskie środki artystyczne podporządkowane
obrazowaniu relacji człowiek – natura,
 konstruuje notatkę będącą zapisem przywołanej argumentacji,
 omawia związek między renesansowym a oświeceniowym postrzeganiem
natury,
1








wyjaśnia pojęcia: klasycyzm, manieryzm, antropomorfizacja natury, optymizm
światopoglądowy, ogród krajobrazowy, polemika, psalm, ironia,
wskazuje w tekście literackim elementy polemiki światopoglądowej,
wyjaśnia wpływ trzęsienia ziemi w Lizbonie na zmiany światopoglądowe
w Europie,
przedstawia i argumentuje swoje stanowisko w sprawie relacji człowieka
z naturą,
na podstawie wiersz „Psalm” W. Szymborskiej charakteryzuje świat natury
i świat człowieka,
rozpoznaje podmiot liryczny wiersza i omawia jego nastawienie
do prezentowanej kwestii,
wyjaśnia, na czym polega dyskursywny tok wypowiedzi podmiotu,
rozpoznaje w wierszu ironię i przywołuje reprezentatywne fragmenty,
wskazuje, nazywa i funkcjonalizuje środki stylistyczne użyte w wierszu.
I Faza przygotowawcza
1. Czynności organizacyjne (uczniowie siadają w grupach o wcześniej ustalonym
składzie).
2. Sformułowanie tematu oraz tezy będącej odpowiedzią na pytanie tematu
lekcji. Określenie celów cyklu lekcyjnego objętego tematem.
3. Fragment prezentacji multimedialnej. Obrazy renesansowych mistrzów
związane z tematem natury z krótką informacją o malarzach.
II Faza realizacyjna – składa się z kilku etapów
1. Człowiek i natura w ujęciu renesansowym – interpretacja tekstów
literackich. Zadania zostają wyświetlone na ekranie. Uczniowie
odpowiadają na pytania.
a. Scharakteryzuj naturę zobrazowaną we fragmentach „Żywota człowieka
poczciwego. Podaj przynajmniej pięć różnych (nie synonimicznych) jej
określeń.
Projektowane odpowiedzi: przyroda wiejska, oswojona, obłaskawiona,
służąca człowiekowi swymi darami, zmienna, ale w uporządkowany
sposób, jej elementy istnieją celowo, różnorodna i bogata (wyliczenia).
b. Nazwij i krótko scharakteryzuj relację Rejowskiego „człowieka
poczciwego” z naturą, uwzględniając korzyści czerpane z życia
w kontakcie z naturą w różnych porach roku.
Projektowane odpowiedzi: życie człowieka jest podporządkowane
prawom natury, bo to ona narzuca mu rytm i rodzaj obowiązków,
człowiek obcuje z naturą i ją kształtuje, docenia korzyści, jakie daje mu
współistnienie z naturą (pożywienie, rozrywka, odpoczynek, ład życia,
satysfakcja z pracy). Człowiek podziwia naturę i „czyni ją sobie
poddaną”. Naśladuje ją swoim życiem.
c. Wskaż środki stylistyczne, za których pomocą stosunek człowieka
do natury zostaje wyrażony.
Projektowane odpowiedzi: głównie zdrobnienia wyrażające ciepły
emocjonalny stosunek człowieka do natury, fascynację jej
dobrodziejstwami.
2
d. Wyszczególnij zalety lipy wyeksponowane w pierwszej, a następnie
w drugiej fraszce.
Projektowane odpowiedzi:
 we fraszce [Gościu siądź pod mym liściem...]:cień i chłód
pozwalające na odpoczynek i wytchnienie w upale, ptasi
śpiew umilający czas, miód raduje przy biesiadzie, szum
drzewa przynosi człowiekowi spokojny sen;
 we fraszce [Uczony gościu...]: drzewo staje się źródłem
natchnienia;
Pożytki czerpane z drzewa (natury) mają dwojaki wymiar:
podnoszą fizyczny i duchowy komfort życia człowieka.
e. W obu fraszkach „Na lipę” podmiotem lirycznym jest tytułowe drzewo.
Jaki zabieg stylistyczny stanowi podstawę wypowiedzi lipy? O jakie
cechy zastosowanie tego środka wzbogaca renesansowy wizerunek
natury?
Projektowane odpowiedzi:
Jest to personifikacja drzewa, która nadaje mu ludzkie
właściwości (drzewo mówi, ma uczucia). Za pośrednictwem tego
zabiegu, często stosowanego przez Kochanowskiego w opisach
przyrody, staje się ona czującym, ożywionym partnerem człowieka.
2. Analiza dzieł malarskich. Praca w grupach pięcioosobowych. Każda
z grup otrzymuje reprodukcję obrazu/reprodukcje obrazów oraz
kartę pracy z poleceniami. Uczniowie pracują ok. 15 minut, po czym
prezentują efekty swoich działań.
Grupy I i II (Bruegel „Sianokosy” i Arcimboldo „Lato”)
Grupa III i IV (Bruegel „Żniwa” i Arcimboldo „Jesień”)
Grupa V i VI (Bruegel „Myśliwi na śniegu”i Arcimboldo „Zima”)
Zadania:
 Co jest tematem, treścią malarskich przedstawień natury? Wyszczególnij
komponenty wspólne z literackim obrazem świata natury.
 W jaki sposób malarskie środki przekazu odzwierciedlają doskonałość
natury? Zwróć uwagę na elementy krajobrazu, detale przyrodnicze w
pejzażu lub w portrecie, kolorystykę, oświetlenie lub tło (w przypadku
Arcimbolda).
 W jaki sposób na obrazie ukazano związek człowieka z naturą? Jakie
miejsce znajdują w naturze człowiek i jego dzieła?
 Które treści obrazu można odczytywać jako symboliczne? Jak można je
odczytać?
3. Konstruowanie notatki
UWAGA: Równolegle w trakcie realizacji powyższych działań
konstruujemy notatkę, która uwzględnia trzy kluczowe kwestie.
Do tworzenia notatki na przykład powołujemy zespół trzech osób,
z których każda, przysłuchując się wypowiedziom kolegów, zbiera
informacje na jeden z trzech tematów i notuje w postaci foliogramu
lub plakatu:
 Przejawy doskonałości natury w ujęciu renesansowym, np.:
- składa się z kontrastów, które się równoważą,
3
panuje w niej powtarzalny i przewidywalny ład (porządek pór
roku),
- jest źródłem licznych dóbr, które w pełni zapewniają byt
materialny i komfort duchowy, przyroda służy człowiekowi,
- jest nieskończenie bogata w formy: kształty, kolory, krajobrazy,
- jest tworem celowym – wszystko w niej czemuś służy,
- jest uczłowieczona (twór żywy i czujący),
- stworzona przez Boga jest przejawem jego obecności w świecie
(„Hymn”), pojęcie apoteozy natury (nauczyciel),
- jest dziełem sztuki Boga – artysty.
Stosunek człowieka do natury, np.:
- człowiek podziwia ład i piękno natury, jest nią zafascynowany,
- korzysta z jej dobrodziejstw, „czyni ją sobie poddaną”,
- obcuje z nią w czasie pracy i odpoczynku,
- jego życie podporządkowane jest naturalnemu biegowi spraw
w przyrodzie (pory roku narzucają człowiekowi określone
obowiązki),
- życie człowieka jest zwielokrotnionym powtórzeniem rocznego
cyklu pór roku (dzieciństwo i wczesna młodość to wiosna życia,
młodość – lato, dojrzałość – jesień, starość – zima),
- człowiek czerpie z natury wzór dla własnego życia, które ma
opierać się na ładzie, równowadze, spokoju,
- czerpie z natury inspirację do twórczości artystycznej, w której
stara się powtarzać dostrzegane zalety świata przyrody,
- staje się głosicielem wielkości i piękna natury, gloryfikuje ją.
Środki artystyczne wyrażające opisaną relację człowieka
z naturą, np.:
w literaturze:
- wyliczenia oddające różnorodność i wielość tworów natury,
- zdrobnienia oddające emocjonalny związek człowiek a z naturą,
- personifikacje nadające naturze ludzkie właściwości, a przez to
podnoszące jej rangę,
w malarstwie:
- dobór tematyki wiążący sprawy człowieka z naturą, np. pejzaże
z sylwetkami pracujących lub odpoczywających chłopów,
- tytuły określające prace człowieka związane z różnymi porami
roku,
- stosowanie
palety
naturalnych
barw
i
odcieni
podporządkowanych porze roku i dnia,
- stylizacja pejzażu w taki sposób, by uwzględniał różne
komponenty krajobrazowe (doliny, rzeki, jeziora, lasy, pola,
pagórki i strome szczyty),
- dbałość o detale przyrodnicze,
- wkomponowanie wytworów kultury w naturalny pejzaż
dla zobrazowania
harmonijnego
współistnienia
człowieka
z przyrodą,
- antropomorfizacja natury.
-


4
4. Obrona tezy: Oświeceniowy ogród krajobrazowy jest wyrazem
harmonii świata natury i świata ludzkiego (kultury). Najpierw
przypomnienie związków renesansu i oświecenia (epoki rozumu, klasycyzm
jako światopogląd i metoda twórcza). Następnie nauczyciel wyświetla dalszą
część pokazu multimedialnego (Zofijówka). Uczniowie na podstawie
oglądanych obrazów oraz wskazanych tekstów z podręcznika formułują
argumenty potwierdzające tezę. W zależności od wcześniejszego tempa pracy
można tę część potraktować jako ciekawostkę uzupełniającą wcześniejsze
rozważania.
Przykładowe argumenty:
człowiek nie ingeruje w nim w naturalne ukształtowanie terenu lub
roślinności,
komponuje ogród na wzór natury, wykorzystując naturalne walory
miejsca,
stara się, by tworzony krajobraz naśladował dzieło malarskie („malowanie
naturą”),
wkomponowuje w naturalny pejzaż dzieła sztuki rzeźbiarskiej
i architektonicznej,
tak powstający ogród jest pospołu dziełem natury i dziełem człowieka
(dziełem sztuki, tekstem kultury).
5. Skierowanie
do
uczniów
pytania,
co
mogłoby
zachwiać
idealistycznymi przekonaniami oświeconych (zarówno klasyków, jak
i sentymentalistów) o relacji człowieka z naturą. Czy natura jest
dobra i doskonała? Czy człowiek rzeczywiście potrafi „czynić ją sobie
poddaną”, jak chciał Bóg w akcie stworzenia? Kontynuacja pokazu
multimedialnego (slajdy odnoszące się do trzęsienia ziemi
w Lizbonie). Jest to punkt zwrotny cyklu lekcyjnego.
6. Analiza fragmentów „Poematu o zagładzie Lizbony” Woltera. Pracę
koncentrujemy wokół kwestii:
 Elementy filozoficznej polemiki w utworze, czyli z jakimi, czyimi
poglądami dyskutuje Wolter? (może być potrzebne wyjaśnienie
nauczyciela)
 Jakie oblicze natury przedstawia poemat Woltera?
 Jakie wyobrażenie o ludzkiej kondycji i miejscu w świecie przynosi
utwór?
Uczniowie wskazują w tekście stosowne fragmenty i komentują je.
Przewidywane odpowiedzi uczniów:
Polemika:
- krytyka antycznej myśli filozoficznej („odkładam więc Platona, rzucam
Epikura”),
- „A wy, filozofowie, którzy twierdzić śmiecie,/ Że >>dobre jest cokolwiek
się zdarzy na świecie<<,/ Chodźcie spiesznie oglądać te kupy
popiołu...” – polemika z oświeceniowym optymizmem Leibnitza, według
którego „wszystko jest najlepsze na najlepszym ze światów”. Wolter
5
ośmiesza ten pogląd, twierdząc, że każe on wierzyć, że zagłada Lizbony
była dobra.
- „Czyście tak bardzo pewni, że Pierwsza Przyczyna/ Wszystkowiedna,
wszechmocna, co wszystko zaczyna, / Nie mogłaby nas rzucić na ten
smutny padół,/ Bez stworzenia wulkanów niosących zagładę?” –
podważenie chrześcijańskiego poglądu, zgodnie z którym Bóg stworzył
świat doskonałym, w sposób celowy. Czy jest to zwątpienie w dobre
intencje Boskiego kreatora?
Natura:
- „Pełza, cierpi, umiera; co żyje wciąż ginie” – nie jest doskonała, gdyż są
w niej cierpienie i śmierć,
- „Chodźcie spiesznie oglądać te kupy popiołów,/ Te dzieci i kobiety
leżące pospołu,/ Te smutne szczątki domów wkoło rozrzucone...” –
niszczycielska i wroga człowiekowi i jego dziełom,
- natura jest „fatalnym chaosem”,
- „Tu wszystko wojnę toczy, człowiek, żywioł, zwierzę,/ Zło na ziemi jest
właśnie: to przyznać należy.” – w naturze nie ma równowagi i spokoju,
lecz tyczy się wojna, istnienie zła jest dowodem niedoskonałości natury
(dzieła Bożego).
Człowiek:
- „Ten słaby zestaw nerwów i kości pospołu/ Nie potrafi się ostać
przewadze żywiołów;” – człowiek nie jest wielki i silny, lecz słaby, nie
panuje nad przyrodą („nie uczynił jej sobie poddaną”),
- „A mieszanina prochu, krwi oraz wydzielin/ Po to złożona, by móc ją
rozdzielić.” – człowiek wydaje się przypadkowym zlepkiem
komponentów, jego egzystencja, której celem jest rozkład, jest
pozbawiona głębszego sensu,
- „Na nic się nie zda myśli najwyższe wzniesienie:/ Księga losu zamknięta
przed ludzkim spojrzeniem!”, „Na tej to grudce błota, zmęczone atomy/
Na śmierć wciąż narażone i na losu gromy,/ Lecz atomy myślące,
bo myślą wiedzione,/ Wymierzyć potrafiły nieba rozgwieżdżone./
Człowiek duchem wzlatuje do nieskończonego,/ Niezdolny choć przez
chwilę znać siebie samego...” – możliwości poznawcze człowieka są
ograniczone, wiara, że jest inaczej, to pycha.
Wniosek:
Wolterowska wizja natury i człowieka zasiała zwątpienie w doskonałość
świata i człowieka, zachwiała podstawami klasycyzmu jako światopoglądu.
Była to gwałtowna reakcja filozofa na wydarzenia w Lizbonie. Potem już
nigdy nie powróciła tak naiwna wizja człowieka w doskonałej harmonii
z naturą.
7. Zadanie domowe.
Na zakończenie dwóch pierwszych lekcji z tym tematem pytamy
uczniów, która ze stron jest odpowiedzialna za konflikt w relacji człowiek –
natura, jeśli tak tę relację będziemy postrzegać.
Według Woltera stroną odpowiedzialną jest ........
Według mnie stroną odpowiedzialną jest ...........
6
Dokończenie zdania i uargumentowanie postawionej w ten sposób tezy
jest zadaniem domowym.
7
Temat:
Harmonia czy konflikt? Człowiek i natura
w wybranych tekstach renesansu, oświecenia
i współczesności (c.d.).
(Na podstawie: Katarzyna Budna, Jolanta Manthey: Język polski. Nowa matura 2006.
Wydawnictwo OPERON. Gdynia 2005)
I. Faza przygotowawcza
Sprawdzenie i skomentowanie zadania domowego, odczytanie wiersza Szymborskiej
z poleceniem, by uczniowie wychwycili podobieństwa (lub różnice) między autorki
a swoim postrzeganiem relacji człowiek – natura.
II. Faza realizacyjna
Analiza i interpretacja wiersza Wisławy Szymborskiej:
1. Wstępne rozpoznanie utworu i postawienie hipotezy interpretacyjnej
odnoszącej się do relacji człowieka z naturą.
2. Rozpoznanie i charakterystyka podmiotu lirycznego: podmiot w pierwszej
osobie, obserwator i wielbiciel natury.
3. Określenie rodzaju liryki (ze względu na stopień ujawnienia się podmiotu oraz
ze względu na tematykę): liryka bezpośrednia, refleksyjno-filozoficzna.
4. Omówienie dyskursywnego charakteru wiersza (utwór ma cechy przemowy,
elementy perswazyjne, sformułowania charakterystyczne dla rozmowy lub
dyskusji, np. „Czy muszę tu wymieniać...”, „Czy można w ogóle mówić...?”,
„Bo czy to nie liguster...?)
5. Charakterystyka porównawcza świata natury i świata ludzi z uwzględnieniem
środków artystycznych użytych w wierszu dla ich zobrazowania:
Obraz świata natury
Środki służące jego kreacji
8
Zróżnicowany i bogaty:
powietrze, ziemia, wody, rośliny,
zwierzęta („ile to chmur bezkarnie
przepływa...ile piasków
pustynnych...ile górskich kamyków...”,
„z nieprzeliczonych owadów...”)
Wolny, nie zna ograniczeń, w
ciągłym ruchu („bezkarnie
przepływa”, „przesypuje się z kraju do
kraju”, „stacza się w cudze włości”,
„liguster przemyca”, „mątwa zuchwale
długoramienna narusza świętą strefę”
Zorganizowany na własny
określony sposób, na który
człowiek nie ma wpływu („gwiazd
nie da się porozsuwać”)
Natura jest planowym nieładem.
Żyje w naturalny biologicznie
sposób („rozpościeranie się mgły”,
„pylenie się stepu”).
Ocena: wiersz wyraża pochwałę
świata natury.
„ile to chmur bezkarnie przepływa”
animizacja, w całym cytacie
anafora podkreślająca wielość
zjawisk natury
„liguster przemyca”, „mątwa
narusza”, mrówka „nie poczuwa się
do odpowiedzi” – personifikacje
przypisujące naturze ludzkie
zachowania (natura lekceważy bariery
ludzki porządek świata);
czasowniki dynamizują obraz
natury;
słownictwo eksponujące przewagę
natury nad człowiekiem („przemyca”)
9
Obraz świata człowieka
Istnieją w nim granice i podziały.
Sztuczny porządek, który jest
próbą narzucenia naturze
ograniczeń.
Próba ta jest nieskuteczna i przez
to śmieszna.
Świat ludzki wykazuje słabość
w porównaniu ze światem
natury.
(cytaty będą się powtarzały z górnej
części tabeli).
Świat ten jest obcy naturze
(„Tylko co ludzkie potrafi być obce”).
Ocena: świat człowieka składa się ze
sztucznych barier, jest próbą
narzucenia naturze ludzkich
ograniczeń. Wiersz jest drwiną z
ludzkiego przekonania, że można
zapanować nad naturą.
Środki służące jego kreacji
Słownictwo wskazujące na
ograniczenia swobody (granice,
państwo, kraj, strażnik, szlaban, wody
terytorialne).
Ironia, dystans, żartobliwy ton
wypowiedzi („święta strefa wód
terytorialnych”), sformułowania
wyrażające pozorne oburzenie
(„ależ się wierci”, „I jeszcze to
naganne rozpościeranie się mgły!”)
Parafraza maksymy Terencjusza.
W puencie szczególnego znaczenia
nabiera wyliczenie: „Reszta to lasy
mieszane, krecia robota i wiatr.”
Wyliczone to zjawiska w doskonały
sposób ilustrują niepoddawanie się
przez naturę żadnym ograniczeniom.
6. Obraz relacji człowiek – natura w wierszu (podsumowanie interpretacji
z uwzględnieniem miejsc nacechowanych znaczeniowo oraz nawiązań
kulturowych):
 Wiersz o filozoficznym charakterze rozważający miejsce i rangę
człowieka w świecie natury i wskazujący na sprzeczności między
światem ludzkim a światem natury ora zna małość i słabość istoty
ludzkiej wobec potęgi natury. Człowiek jest w świecie natury intruzem,
który nie rozumie jej praw i przez to je lekceważy.
 Wiersz, wzorowany na psalmach biblijnych jest pochwałą bogactwa
i różnorodności natury. Tytuł „Psalm” wskazuje na podniosłość
tematyki. Z kolei potoczny język, nieodpowiadający konwencji
psalmicznej, czyni wypowiedź przystępną, sprawia, że nie odbieramy
wypowiedzi jako utrzymanej w tonie mentorskim.
 Utwór – przez ironiczną parafrazę Terencjusza – dyskutujący z
renesansowym klasycystycznym światopoglądem, który ukazywał
człowieka w harmonii z naturą, a nawet jako panującego nad nią.
 Inne konteksty:
- Szymborska laureatką Nagrody Nobla,
- Inne wiersze autorki podejmujące temat kondycji człowieka i jego
relacji ze światem.
- Ironia jako kategoria estetyczna szczególnie bliska Szymborskiej
(z przywołaniem przykładu.
7. Sformułowanie
wniosków podsumowujących tematyczny cykl lekcji.
Ewaluacja. Uczniowie mogą np. otrzymać listę celów operacyjnych i zaznaczyć te
czynności, które umieliby powtórzyć samodzielnie.
10