Wspieranie twórczego rozwoju

Kształcenie i doskonalenie |
Wspieranie
twórczego
rozwoju
Twórczość to klucz do edukacji w najpełniejszym sensie tego słowa, to klucz
do rozwiązywania najpoważniejszych
problemów ludzkości.
J.P. Guilford
Teresa Grąziewicz-Jóźwik
P
ojęcie twórczości przeszło na przestrzeni wieków długą drogę. Początkowo postrzegana jako dana tylko Bogu,
właściwość ta ewoluowała znaczeniowo aż do współczesnego, egalitarnego
rozumienia zaproponowanego przez
psychologię humanistyczną, mówiącą
o niej jako o naturalnej aktywności
dostępnej każdemu człowiekowi. Termin ów często stosowany jest zamiennie
z terminem „kreatywność”. Wynika to
z trudności definicyjnych i wieloaspektowości pojęcia twórczości. Odnosi się
ono bowiem zarówno do wytworu –
dzieła spełniającego warunek nowości,
oryginalności i użyteczności, do osoby,
jako autora tego dzieła, jak i do procesu tworzenia, czyli aktu twórczego.
Krzysztof Szmidt proponuje zarezerwowanie słowa „kreatywność” dla
określania zachowań i cech człowieka; w tym rozumieniu pojęcie to jest
bliższe definicji postawy twórczej jako
trwałej dyspozycji życiowej.
Twórczość dziecięca
Przyjmując najbardziej popularną w literaturze definicję twórczości,
sformułowaną jeszcze w latach 50.
przez A. Steina, twórczość jest proce-
20
sem prowadzącym do powstania nowego dzieła, uznanego przez pewną grupę
ludzi jako zadowalające lub użyteczne
w określonym czasie. W tym kontekście
trudno mówić o twórczości dziecięcej.
Wytwory dziecięce spełniają te kryteria jedynie w ocenie subiektywnej, są
nowe i oryginalne dla dziecka, nie zaś
dla szerszego kręgu społecznego.
Twórczość dziecięca znajduje
jednak uznanie we współczesnym,
egalitarnym rozumieniu tego pojęcia, które – jak już wspomniałam –
pojawia się na gruncie psychologii humanistycznej jako naturalna aktywność właściwa wszystkim
ludziom. Słowo „twórca” staje się
tu synonimem słowa „człowiek”.
Przyjmując tak szeroki zakres
semantyczny, można wyróżnić
kilka rodzajów twórczości:
z twórczość
dojrzała (wielka,
obiektywna, pierwotna, twórczość
przez duże T), która jest odkrywaniem, tworzeniem bądź konstruowaniem idei i rzeczy nowych,
niepowtarzalnych,
pojawiających się w kulturze duchowo-materialnej po raz pierwszy; idei
i rzeczy, które mają znaczący
wpływ na kształtowanie naszej
rzeczywistości;
Wychowanie w Przedszkolu nr 8 | wrzesień 2013
twórczość subiektywna (wtórna, psychologiczna, przyziemna),
będąca odkrywaniem prawd, rzeczy i tworzeniem przedmiotów
już istniejących, ale których istnienia twórca nie jest świadomy;
mają więc one charakter nowy
i oryginalny tylko dla niego samego;
z twórczość potencjalna, czyli predyspozycje właściwe każdemu
człowiekowi, które mogą zaowocować dziełem twórczym, gdy
podmiot podejmie odpowiednią
aktywność w sprzyjających warunkach lub gdy predyspozycje te
będą wystarczająco długo i odpowiednio stymulowane;
z twórczość jako samorealizacja,
gdzie podmiotem, przedmiotem,
jak i wytworem oddziaływań jest
sama jednostka, w myśl zdania
Ericha Fromma: Człowiek jest środkiem i celem swojego życia, a wzrost
i realizacja ludzkiej indywidualności jest zadaniem, którego nigdy nie
można podporządkować innym, rzekomo godniejszym celom.
Możemy więc mówić o twórczości
dziecięcej rozumianej jako wartość
subiektywna, potencjał i samorealizacja. Może się ona przejawiać w wielu
z
| Kształcenie i doskonalenie
obszarach działania, poprzez różne
formy ekspresji, uzewnętrzniania
swojego „ja”. Według podziału twórczej ekspresji dziecięcej zaproponowanego przez Różę Popek są to:
z ekspresja ruchowo-mimiczna:
gesty, pozy, mimika twarzy, spontaniczny ruch i taniec;
z ekspresja ruchowo-muzyczna: improwizowany taniec lub interpretacje tańca zalgorytmizowanego;
z ekspresja słowna: intonacja treści wypowiedzi w utworach literackich oraz własnych próbach
językowo-literackich, emocjonalna
modulacja głosu;
z ekspresja
słowno-muzyczna:
spontaniczna improwizacja piosenek, znanych melodii, słów;
z ekspresja muzyczna: improwizacja gry na instrumencie, pozorowana gra na dowolnym przedmiocie;
z ekspresja plastyczna: spontaniczne i improwizowane działania plastyczne z wykorzystaniem różnorodnych materiałów i tworzyw;
z ekspresja konstrukcyjno-techniczna: budowanie oraz konstruowanie z przedmiotów gotowych,
materiałów odpadowych i tworów przyrody form techniczno-przestrzennych;
z ekspresja zabawowa: akcja treściowa wiążąca się z wyżej wymienionymi formami ekspresji. Może
przyjmować postać zabawy iluzyjnej, konstrukcyjnej, ruchowej,
muzyczno-ruchowej lub słownej.
Inhibitory twórczości
w edukacji przedszkolnej
Środowisko, w którym dorasta dziecko, w sposób znaczący wpływa na jego
rozwój. Maluch, ze względu na swoją
zależność od dorosłych, niewielką decyzyjność i samodzielność, jest niejako
skazany na to, co otrzyma od otocznia. Bogactwo i różnorodność doświadczeń, ich jakość i wartość, w połączeniu
z wyposażeniem genetycznym decydują o jego późniejszym życiu.
Spójrzmy wnikliwie na środowisko przedszkolne i zwróćmy uwagę
choćby na niektóre sytuacje hamujące rozwój naturalnego, dziecięcego
potencjału twórczego.
Mało rozpowszechniona wśród
nauczycieli wiedza o procesie twór-
czym i sposobach jego wspierania, ignorowanie twórczości jako
podstawowej aktywności człowieka. Wpływa to w sposób istotny
na wybór form i metod realizowania treści programowych w przedszkolach i szkołach, w których przeważają zadania konwergencyjne
i odtwórcze.
Wzmacnianie naturalnego kryzysu rozwojowego twórczości i niepodejmowanie działań profilaktycznych, które mogłyby osłabić siłę
i rozległość kolejnych kryzysów pojawiających się w późniejszych latach.
Pierwszy kryzys pojawia się już w wieku
5-6 lat i związany jest z wchodzeniem
w sformalizowany system nauczania,
w którym zasady, normy i standardy zmuszają dziecko do podporządkowywania się, dostosowywania do
otoczenia. Dotychczasowa dziecięca
swoboda realizowania siebie jest zastępowana przez wykonywanie narzuconych zadań.
Nadmierna strukturalizacja czasu i przestrzeni w przedszkolu,
w którym dziecko spędza większość
dnia, i które powoli staje się palcówką realizującą, czasem zbyt wygórowane, ambicje rodziców. W większości
przedszkoli przeważają zajęcia, w których ekspresja dziecięca jest kierowana i kontrolowana przez dorosłych.
Mało swobodnej zabawy, coraz więcej
zajęć dodatkowych (języki obce, rytmika), wynikających z przeświadczenia o konieczności zagospodarowania czasu dziecka zajęciami edukacyjnymi – wszystko to prowadzi do
ignorowania potrzeby nieskrępowanej
i różnorodnej ekspresji, do jej zubożenia i zahamowania. Przedszkolak
dostaje pozwolenie, a nawet nakaz przejawiania jej w określonym czasie i formach, wybranych przez nauczyciela
i dostosowanych do struktury dnia
i programu, a nie wynikających z jego
naturalnych potrzeb. Powoduje to, że
maluch przyzwyczaja się do kierowania przez dorosłych, powoli zatracając pomysłowość w organizowaniu swojego czasu i uzależniając się od innych.
Zbyt mało różnorodnych materiałów plastycznych, brak rozmachu, swobody i pomysłowości
w ich używaniu znacznie ograniczają możliwości swobodnej ekspresji
Wychowanie w Przedszkolu nr 8 | wrzesień 2013
dziecięcej, oryginalność wykonania
oraz wykraczanie poza schematy.
Nadmierne wykorzystywanie
przez nauczycieli tzw. „gotowców”
(jednakowych dla wszystkich szablonów do pokolorowania, naklejania,
wyrywania, ćwiczeń do uzupełniania itd.), które stymulują wprawdzie
różne funkcje poznawcze i uczą
poprawności wykonania, ale jedynie
w sposób odtwórczy.
Dostosowywanie wymagań i oczekiwań względem dziecka do przeciętnego poziomu rozwoju zdolności
poznawczych i wykonawczych dla
określonego wieku, nie uwzględniając przy tym indywidualnego tempa
i kierunków rozwoju przedszkolaka;
wymaganie, aby to dziecko dostosowało się do programu; planowanie przez
dorosłego tempa i kierunku rozwoju
dziecka zamiast podążania za nim.
Czynnikiem hamującym rozwój
twórczości dziecięcej są również
niektóre zachowania nauczycieli w bezpośredniej relacji z podopiecznymi:
z blokowanie ciekawości i swobodnej ekspresji oraz kreatywności
poprzez zakazy, nakazy, ostrzeżenia, ignorowanie pytań;
21
Kształcenie i doskonalenie |
niezgoda dorosłych na odmienny,
indywidualny sposób przedstawiania siebie i świata, niedocenianie
irracjonalności jako drogi do rozwiązań oryginalnych;
z negatywna ocena i krytyka wykonania przez dziecko zadania w sposób niezgodny z oczekiwaniami;
z porównywanie
prac dziecka
z dziełami innych, a szczególnie
dezaprobata wobec nich wyrażana
publicznie;
z oczekiwanie od dziecka jedynej
poprawnej odpowiedzi, co prowadzi do schematyzacji, osłabia zdolność myślenia dywergencyjnego;
z wykonywanie prac za dziecko,
pokazywanie dziecku, jak być
powinno i budowanie w nim przekonania, że to, co nie pasuje do
wzorca, jest niewłaściwe;
z nadmierne poprawianie wypowiedzi malucha. Przedszkolak nieustannie korygowany i zmuszany
do stosowania z góry ustalonych
kanonów wypowiedzi przestaje
być twórczy językowo. Zaczyna
wypowiadać się konwergencyjnie, czyli realizować wyznaczony zewnętrznie cel, skupia się na
zastosowaniu zapamiętanych formuł, zatraca spontaniczną dywergencyjność. Oryginalne i spontaniczne wyrażanie siebie wiąże się
z niezbędną w twórczości swobodą
poszukiwania i eksperymentowania językowego; ta zaś nie jest możliwa przy zachowaniu sztywnych
ram gramatycznych;
z nadmierna kontrola, nadopiekuńczość, rozwiązywanie codziennych
problemów za dziecko, które to
działania prowadzą do kształtowania postawy konformistycznej
i biernej.
Te zachowania dorosłego sprzyjają
obniżeniu poczucia własnej wartości i samooceny dziecka, podważają
jego zaufanie do swoich umiejętności
i zdolności. Budząc lęk przed twórczą
innością i oryginalnością, są początkiem drogi do wyuczonej bezradności
i bierności życiowej.
Jeżeli uświadomimy sobie, że na
ograniczenia przedszkolne nakłada
się podobne myślenie w środowisku
rodzinnym, to nietrudno sobie wyobrazić, jak silną potrzebę twórczości
z
22
musi przejawiać dziecko, aby się temu
przeciwstawić i obronić swoje prawo
do poszukiwania własnych, nowych
rozwiązań. Spośród sytuacji charakterystycznych dla naszych czasów, blokujących rozwój twórczości, a pojawiających się w wielu rodzinach,
istnieją takie, na które szczególnie
warto zwrócić uwagę:
Dobra sytuacja materialna i konsumpcyjny styl życia, powszechność
dążenia do tego, by „mieć” zamiast
„być”, czy też „być” poprzez „mieć”.
W niektórych kręgach ilość zapewnionych pociesze, „kupionych” jej
zajęć jest wskaźnikiem „troskliwości”
rodziców. W efekcie dziecko nie ma
czasu na spontaniczną zabawę, którą
niejednokrotnie zastępuje rodzinna
wyprawa do supermarketu zamiast
do piaskownicy. Wspierana przez
rodziców moda na kolekcjonowanie
gadżetów (naklejki, telefony, odtwarzacze mp3) powoduje, że to one stają
się wyznacznikiem pozycji dziecka
w grupie w miejsce jego naturalnych
zdolności i zalet.
Nadmiar zabawek „wszystkorobiących” (samochodów wydających
odpowiednie do funkcji dźwięki, lalek
wykonujących wszystkie czynności
życiowe po naciśnięciu guzika) skutkuje brakiem przestrzeni dla rozwoju
wyobraźni i hamuje myślenie metaforyczne, naturalne dla wieku przedszkolnego. Ograniczenie ilości zabawek wymusza na dziecku znalezienie
sposobów na walkę z nudą i realizację
potrzeby aktywności, rozwija myślenie metaforyczne poprzez nadawanie
przedmiotom nowych znaczeń, uczy
rozwiązywania codziennych problemów, wymyślania gier i zabaw przy
użyciu pomysłowości oraz wyobraźni
twórczej.
Dostępność szerokiej oferty programów telewizyjnych i gier komputerowych przyzwyczaja dzieci do
biernego odbioru świata, naśladownictwa w miejsce oryginalności
i indywidualności, zabija naturalną potrzebę aktywności, wyobraźnię, pomysłowość. Kontakty dziecka z rodzicami i rówieśnikami są
coraz częściej zastępowane środkami
masowego przekazu, znacznie zubożając jego rozwój emocjonalno-społeczny.
Wychowanie w Przedszkolu nr 8 | wrzesień 2013
Rozwijanie twórczości
Wspieranie twórczości dziecięcej
w przedszkolu może się odbywać
dwiema drogami. Pierwszą z nich jest
dawanie dzieciom zgody na innowacyjność, swobodę i indywidualność
w działaniu, nieograniczanie ich naturalnej ekspresji, zauważanie, docenianie i wzmacnianie naturalnych przejawów rozwoju twórczego. Pierwsze
przejawy twórczości dziecięcej pojawiają się już między drugim a trzecim
rokiem życia w postaci myślenia animistycznego, później zaś w zdolności do personifikacji, w umiejętności
organizowania zabaw tematycznych
i fikcyjnych z elementami zabawy
symbolicznej, w marzeniach na jawie
(fantazjowaniu), samorzutnie występujących niewinnych kłamstwach
i zmyśleniach, w specyficznym
humorze dziecięcym (kalambury,
przekręcanie wymowy lub znaczenia słów, karykaturalne rysunki itd.),
spontanicznym tworzeniu metafor
i neologizmów. Dziecko powinno
mieć czas i możliwość realizowania
się w tych obszarach.
Drugi sposób wspierania kreatywności to świadome wprowadzanie
metod twórczych do programu edukacyjnego. Metody te, poprzez swoją
konstrukcję, dają dziecku możliwość
ćwiczenia wszystkich zdolności ważnych w twórczości w oparciu o naturalne predyspozycje rozwojowe.
Gry i zabawy twórcze
Specyfika ćwiczeń, technik i metod
zaliczanych do twórczych powoduje,
że wykorzystywanie ich w procesie
dydaktycznym wpływa nie tylko
na rozwój zdolności stricte twórczych – myślenia dywergencyjnego,
strategii rozwiązywania problemów
i twórczych operacji wykonawczych
– lecz także na inne sfery funkcjonowania dziecka, w szczególności na rozwój
sfery emocjonalno-społecznej i kształtowanie postawy twórczej.
Wspieranie rozwoju malucha z wykorzystaniem metod twórczych
wpływa korzystnie na:
z rozwój myślenia dywergencyjngo,
płynność, giętkość i oryginalność
myślenia i wypowiedzi;
z wzrost ciekawości poznawczej,
dociekliwości, gotowości do poszu-
| Kształcenie i doskonalenie
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
kiwania problemów i wiedzy,
umiejętności zadawania pytań,
dziwienia się;
zdolność myślenia skojarzeniowego, większą dostępność do zasobu
słów poprzez tworzenie nowych
połączeń neuronalnych;
myślenie dedukcyjne, umiejętność
wnioskowania, przewidywania
konsekwencji;
zdolność do znajdowania podobieństw między elementami
poprzez tworzenie trafnych i nośnych analogii;
umiejętność tworzenia i rozumienia metafor, języka symboli;
zdolność do tworzenia nowych
jakości poprzez łączenie i transformację elementów znanych;
wzbogacenie wyobraźni twórczej,
umiejętność wizualizacji, która
zwiększa zdolność transmisji treści
z umysłu nieświadomego do świadomego;
możliwość zapamiętywania i odtwarzania treści poprzez udrożnienie różnorodnych kanałów dostępu;
spostrzegawczość, koncentrację
uwagi, umiejętność jej skupiania
na informacjach istotnych z punktu widzenia rozwiązywanego problemu;
stosowanie (intuicyjne lub świadome) strategii twórczych, które
w rożnych sytuacjach problemowych pozwalają na znajdowanie
nowych, oryginalnych rozwiązań;
osłabienie naturalnych barier ograniczających rozwój twórczości – percepcyjnych, intelektualnych, emocjonalnych i osobowościowych;
budowanie konstruktywnej postawy nonkonformistycznej pozba-
z
z
z
z
z
z
wionej elementu gier interpersonalnych, opartej na wysokim
poczuciu własnej wartości, odwadze i umiejętności wypowiadania
własnego zdania, czasem wbrew
opinii otoczenia, oraz umiejętności merytorycznego argumentowania swojego stanowiska. Może
to zaowocować np. tworzeniem
nowych jakości lub mniejszą uległością w sytuacji namowy na
zachowania destrukcyjne;
umiejętność współpracy w grupie
w miejsce rywalizacji oraz coraz
bardziej świadome wykorzystywanie zjawiska synergii jako sposobu
radzenia sobie w sytuacjach problemowych; kształtowanie postawy
współzależności;
wzmocnienie postawy tolerancji
wobec innych i jej przenoszenie na
sytuacje społeczne;
rozwój i integrację obu półkul mózgowych, umiejętność korzystania
z różnych stylów uczenia się;
rozwój samoświadomości w różnych obszarach: intelektualnym,
emocjonalnym, społecznym i fizycznym;
dojrzewanie sfery emocjonalnej poprzez płynne i częste przechodzenie od kodu obrazowego
do werbalnego i abstrakcyjnego
i odwrotnie, przy użyciu różnorodnych procesów intelektualnych;
podniesienie poczucia własnej
wartości, samooceny, sprawczości, samozadowolenia i satysfakcji z wykonania pracy, co sprzyja podejmowaniu działań w oparciu o motywację wewnętrzną;
kształtowanie postawy twórczej
definiowanej jako zespół dyspozycji emocjonalno-poznawczych, który pozwala w pełni
realizować możliwości działania.
Wyrazem takiej postawy jest ciekawość, gotowość do zdobywania wiedzy i jej systematyzacji,
a także do rozumienia i wyjaśniania skomplikowanych zjawisk
oraz poszukiwania niekonwencjonalnych rozwiązań problemów,
których nie da się rozwikłać
metodami znanymi. Dla człowieka prezentującego postawę
twórczą nowe, niepewne sytuacje
i problemy nie stanowią przeszko-
Wychowanie w Przedszkolu nr 8 | wrzesień 2013
dy, lecz interesujące, ekscytujące
i mobilizujące wyzwanie, prowadzące do maksymalnego wykorzystania zdolności;
z poprawę efektywności uczenia się
w następnych etapach edukacji.
Wyniki badań przeprowadzonych
przez profesor Wiesławę Limont
nad wpływem stosowania metody
synektyki na dzieci w sposób jednoznaczny ukazują korzyści, jakie płyną
z wykonywania ćwiczeń twórczych
od najmłodszych lat.
Kształtowanie
osobowości twórczej
Kształtowanie osobowości twórczej
warto potraktować jako wyznacznik
w budowaniu środowiska społecznego sprzyjającego przygotowaniu
dziecka do roli przyszłego kreatora
siebie i rzeczywistości. Właśnie takie
postrzeganie celu wychowawczego
sprzyja kształtowaniu postawy pro
aktywnej. Znajduje się ona w opozycji do postawy reaktywnej, konsumpcyjnej i syndromu wyuczonej
bezradności, wzmacnianych często
przez cały następujący po kształceniu
przedszkolnym system edukacyjny.
Człowiek twórczy ma większe
szanse na wykorzystanie swojego
potencjału, osiąganie sukcesów zgodnie z możliwościami, łatwiejsze przystosowanie się do zmieniającej się
rzeczywistości oraz świadome jej kreowanie. Potrzebujemy więc edukacji,
która już w najwcześniejszym okresie życia dziecka uwzględni i doceni
twórczość jako ważny obszar rozwoju
współczesnego człowieka.
Teresa Grąziewicz-Jóźwik
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna
nr 12 w Warszawie
BIBLIOGRAFIA
❚ Gloton R., Clero C. (1976), Twórcza aktywność dziecka, WSiP, Warszawa.
W. (1996), Analiza wybranych elementów wyobraźni twórczej, UMK, Toruń.
❚ Nęcka E. (2001), Psychologia twórczości,
GWP, Gdańsk.
❚ Popek S. (2003), Człowiek jako jednostka
twórcza, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
❚ Limont
23