FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Małgorzata

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 256 (48), 327–334
Małgorzata ZAJDEL
PRZEBIEG I REALIZACJA DZIAŁAŃ W RAMACH SEKTOROWEGO
PROGRAMU OPERACYJNEGO „ROLNICTWO” W LATACH 2004–2006
COURSE AND PERFORMANCE OF ACTIVITIES IN THE FRAME
OF SECTORIAL OPERATIONAL PROGRAM “AGRICULTURE”
BETWEEN 2004 AND 2006
Katedra Informatyki w Zarządzaniu, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. Jana i Jędrzeja
Śniadeckich w Bydgoszczy
ul. Prof. S. Kaliskiego 7, 85-225 Bydgoszcz
Abstract. A goal of the paper was analysis of Sectorial Operational Program in a field of agriculture. The program included 15 different activities and 9 of them was realized by Agency
for Restructuring and Modernization of Agriculture. The Agency played implementing function
for those 9 activities while for the remaining subjects being active in this field played a role
of the end beneficent. There were described in detail four activities. The most interesting activities were investment at farms and supporting starting activities by young farmers
Słowa kluczowe: młody rolnik, modernizacja rolnictwa, strategia rozwoju, zrównoważony rozwój.
Key words: young farmer, sustainable development, development strategy, agriculture modernization.
WSTĘP
Wsparcie przedakcesyjne, płatności bezpośrednie i działania w ramach programu rozwoju obszarów wiejskich (PROW) i sektorowy program operacyjny (SOP) zmierzały
do stopniowego dostosowania polskiego rolnictwa w celu sprostania konkurencji na obszarze jednolitego rynku europejskiego oraz do spełnienia warunków wynikających z przepisów prawa europejskiego. W związku z tym rolnicy zostali zobowiązani do systematycznego wdrażania wspólnej polityki rolnej, która ulegała i ulega pewnej modyfikacji w miarę tego, jak poszerzała się Unia Europejska.
W sferze rolnictwa istnieją dość obszerne i drobiazgowe regulacje prawne, które zmierzają
przede wszystkim do troski o bezpieczeństwo konsumenta, o ochronę środowiska naturalnego
oraz o dobre traktowanie zwierząt. Ten ogólnie sformułowany katalog można rozciągnąć na zadania szczegółowe, które zawarte są w poszczególnych programach. Wynikają one z hierarchii ważności i priorytetów działań, jakie stawiane są przed krajami członkowskimi.
Działania dostosowawcze prowadzą nie tylko bezpośredni producenci rolni, ale także
przemysł rolno-spożywczy i urzędy gmin. Przemysł ten również musiał dostosować technologie i warunki produkcji do wymogów jednolitego rynku, gdyż brak tych dostosowań ograniczałby ich możliwości zbytu produktów żywnościowych.
MATERIAŁ I METODY
Aktualnie zbliża się koniec realizacji działań, jakie podejmowano w latach 2004–2006
w sferze rolnictwa dla realizacji procesów dostosowawczych. Wśród przyjętych programów,
328
M. Zajdel
oprócz płatności bezpośrednich i PROW, ważne miejsce zajmuje sektorowy program operacyjny „Rolnictwo”. Analiza nie będzie dotyczyć skutków gospodarczych zachodzących
wewnątrz gospodarstw rolnych pod wpływem poszczególnych działań, lecz ma zobrazować dążność rolników do pozyskania wsparcia finansowego w ramach SPO. Analiza
ta przeprowadzona będzie na poziomie poszczególnych województw, w których rolnicy
ubiegali się o wsparcie finansowe. W związku z tym ważna była aktywność rolników w procesie składania wniosków i pozyskiwania środków na realizację poszczególnych działań.
Badania przeprowadzono w oparciu o oficjalne dane Systemu Informacji Zarządczej
ARiMR, które obrazują liczbę złożonych wniosków i kwoty zrealizowanych w ramach określonego działania płatności. Dane te są bardzo szczegółowe i wiarygodne, przy czym pozwalają śledzić proces wchłaniania środków postawionych do dyspozycji rolników. Jednak
na tym etapie badań nie można określić grup wielkościowych odbiorców pomocy i zakresu
zainteresowania beneficjentów. Natomiast przedstawiono zakres i kryteria instrumentów
realizowanych w ramach SPO „Rolnictwo”.
WYNIKI
Charakterystyka sektorowego programu operacyjnego „Rolnictwo” na lata 2004–2006
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, pełniąc funkcję Instytucji Zarządzającej, uzyskało
na lata 2004–2006 delegację do przygotowania – zgodnie z Ustawą o narodowym planie
rozwoju z 2004 r. – rozporządzeń wykonawczych dotyczących przyjęcia sektorowego programu operacyjnego. W ich skład weszły ponadto określone szczegółowe działania dotyczące trybu składania i wzoru wniosków o dofinansowanie realizacji projektów oraz wzorów
umów wykonawczych. W dniu 1 września 2004 r. weszło w życie Rozporządzenie Ministra
w sprawie przyjęcia sektorowego programu operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja
sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004–2006”.
SPO było finansowane ze środków Sekcji Orientacji Europejskiego Funduszu Orientacji
i Gwarancji Rolnej, a także środków budżetu państwa i samorządów oraz środków prywatnych. Program ten był częściowo kontynuacją przedakcesyjnego programu SAPARD,
w ramach którego wdrażane były podobne działania. Łącznie wsparcie ze strony UE wyniosło 1192,7 mln euro, zaś w połączeniu ze wsparciem krajowym w wysokości 591,1 mln
euro wyniosło w sumie 1784,0 mln euro. Biorąc pod uwagę zaangażowanie prywatnych
środków finansowych beneficjentów, oceniono, że łączna wartość przedsięwzięć, realizowanych w ramach SPO, może wynieść około 2,7 mld euro.
Ministerstwo Rolnictwa powierzyło Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa
funkcję instytucji wdrażającej część działań zawartych w Programie. Funkcja instytucji
wdrażającej obejmuje zadania związane z przyjęciem i obsługą wniosków o dofinansowanie realizacji projektu oraz z przyjęciem wniosków beneficjenta o płatność. Ponadto Agencja wystawia zlecenia płatności, monitoruje przebieg działania i przygotowuje sprawozdania. Kolejne działania powierzono Fundacji Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA) oraz
urzędom marszałkowskim. Jeśli chodzi o środki finansowe przypadające na poszczególne
instytucje, najwięcej środków przyznano ARiMR (79,9%), potem urzędom marszałkowskim
(14,9%), a najmniej FAPA (5,2%). W programie SPO „Rolnictwo” przewidziano w sumie
15 działań, w tym 9 dla ARiMR oraz po 3 dla FAPA i urzędów marszałkowskich.
Przebieg i realizacja działań w ramach sektorowego...
329
Ponieważ w jednym artykule trudno omówić wszystkie działania zawarte w sektorowym
programie operacyjnym „Rolnictwo”, uwagę skupiono na czterech działaniach skierowanych bezpośrednio do rolników. Dotyczyło to: inwestycji w gospodarstwach rolnych, ułatwiania startu młodym rolnikom, różnicowania działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa
w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów oraz rozwoju i ulepszania infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem. Za przyjęciem takiej
drogi postępowania przemawia okoliczność kontynuowania programu SAPARD, który był
ważnym źródłem doświadczeń – zarówno dla beneficjentów, jak i instytucji uczestniczących w jego obsłudze. Ponadto należy zauważyć, że ogólne zasady, związane ze wsparciem w ramach programu SPO, są podobne do obowiązujących w programie SAPARD,
różnią się natomiast w szczegółach. Podobnie jak w programie SAPARD, SPO jest instrumentem wsparcia o charakterze horyzontalnym, tj. o jednolitych dla całego kraju zasadach
i procedurach udziału w Programie (Sektorowy Program Operacyjny 2005).
Działanie 1: Inwestycje w gospodarstwach rolnych
Celem tego działania była poprawa efektywności ekonomicznej i produktywności gospodarstw rolnych, podniesienia dochodów w rolnictwie i na wsi. Zakładano, że dzięki inwestycjom powinno wzrosnąć bezpieczeństwo żywności i jej jakości oraz rynkowe ukierunkowanie produkcji. Działanie to miało szczególne znaczenie w procesie dostosowywania
polskich gospodarstw rolnych do wymogów unijnych, uwzględniających ochronę środowiska, warunki sanitarno-higieniczne produkcji i dobrostan zwierząt (Przygotowanie do wdrożenia... 2003).
Na dofinansowanie projektów, realizowanych w ramach tego działania, przeznaczono
największą część całego budżetu SPO, czyli łącznie 603,9 mln euro (33,8%). Kwota maksymalnej pomocy wynosiła 300 tys. zł na jednego beneficjenta i jednocześnie na jedno gospodarstwo rolne. Okazało się, że kwota ta była wyższa niż w przypadku programu
SAPARD. Istotną nowość stanowiło zróżnicowanie poziomu dofinansowania, przy czym
premiowano dodatkowo fakt realizacji projektu przez młodego rolnika oraz na obszarach
o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW).
Ze wsparcia tego typu mógł korzystać producent rolny, który spełniał określone warunki,
w tym dotyczące wykształcenia, stażu pracy oraz charakterystyki samego gospodarstwa
rolnego. O pomoc mogła ubiegać się też osoba prawna, mająca wpis do rejestru przedsiębiorstw w Krajowym Rejestrze Sądowym. Gospodarstwo, którego dotyczył planowany projekt, musiało spełniać kryterium żywotności ekonomicznej. Żywotność ekonomiczną definiowano na podstawie wielkości ekonomicznej danego gospodarstwa, określonej jako suma standardowych nadwyżek bezpośrednich, przeliczonych na ESU (1 ESU odpowiada
nadwyżce standardowej wynoszącej 1200 euro). W tym rozumieniu gospodarstwem żywotnym pod względem ekonomicznym było gospodarstwo o wielkości ekonomicznej wynoszącej co najmniej 4 ESU. Na potrzeby określenia żywotności ekonomicznej gospodarstwa
przygotowano specjalny arkusz kalkulacyjny, w którym po wprowadzeniu informacji o rejonizacji gospodarstwa i wielkości produkcji automatycznie obliczane były parametry jego
wielkości ekonomicznej (SPO bez tajemnic 2005).
330
M. Zajdel
Zainteresowanie działaniem „Inwestycje w gospodarstwach rolnych” od samego początku było wśród rolników duże. W latach 2004–2006 złożono w kraju 29 221 wniosków
na sumę ponad 3 056 665,6 tys. zł. Najwięcej wniosków złożono w województwach mazowieckim (16,2%), lubelskim (12,3%) i wielkopolskim (12,0%). Z kolei w przeliczeniu na jeden wniosek najwięcej dotacji odnotowano w województwach zachodniopomorskim
(153,3 tys. zł), warmińsko-mazurskim (152,7) i pomorskim (147,0), czyli w województwach,
w których jest najwięcej gospodarstw wielkoobszarowych (tab. 1).
Tabela 1. Liczba złożonych wniosków i zrealizowanych płatności na inwestycje w gospodarstwach rolnych
Liczba złożonych Kwota zrealizowanej
Średnia płatność
Województwo
wniosków
płatności [tys. zł]
na jeden wniosek [tys. zł ]
Dolnośląskie
1045
147 081,6
140,7
Kujawsko-pomorskie
2383
250 247,9
105,0
Lubelskie
3596
290 508,6
80,8
Lubuskie
340
54 406,2
160,0
Łódzkie
3068
258 239,1
84,2
Małopolskie
1537
120 591,1
78,4
Mazowieckie
4730
454 894,7
96,2
Opolskie
734
88 474,6
120,5
Podkarpackie
739
78 662,9
106,4
Podlaskie
2166
228 445,6
105,5
Pomorskie
1076
158 184,2
147,0
Śląskie
668
77 337,9
115,8
Świętokrzyskie
1861
127 892,8
68,7
Warmińsko-mazurskie
1102
168 290,2
152,7
Wielkopolskie
3507
450 290,2
128,4
Zachodniopomorskie
669
102 587,7
153,3
Razem
29 221
3 056 665,6
104,6
Źródło: System Informacji Zarządczej (2006).
Na początku realizowania Programu w zakresie SPO „Rolnictwo” ustalono limity środków na wdrażanie tego zadania w wysokości 2,4 mld zł. Te pierwotne limity zostały przekroczone w kraju o 3,0 mld zł (128,6%), zaś w poszczególnych regionach największe przekroczenia odnotowano w województwach pomorskim (155,5%), śląskim (142,2%) i lubelskim (141,5%). Problem limitowania środków finansowych nie występował w działaniach
związanych z PROW, w których kolejność przyznawania wsparcia finansowego generował
system informatyczny. Dlatego we wszystkich województwach wstrzymano nabór wniosków z powodu przekroczenia limitu środków przeznaczonych na to działanie (System Informacji Zarządczej 2006).
Działanie 2: Ułatwienie startu młodym rolnikom
W dawniejszych krajach Unii Europejskiej funkcjonował system, który pomagał objąć
gospodarstwo rolne przez osoby będące w młodym wieku. Działanie 2. stanowi więc nową
w polskich warunkach propozycję, wychodzącą naprzeciw oczekiwaniom młodego pokolenia wsi polskiej. Celem tego działania było ułatwienie założenia lub przejęcia gospodarstw
Przebieg i realizacja działań w ramach sektorowego...
331
przez młodych rolników oraz wsparcie modernizacji warsztatów rolnych. Młodzi rolnicy poprzez te działania mieli poprawić kondycję ekonomiczną swoich gospodarstw rolnych, dostosować produkcję do wymogów rynku, poprawić jakość i technologię produkcji oraz zapewnić bezpieczeństwo pracy, higienę, ochronę środowiska i warunki utrzymania zwierząt
(Polskie rolnictwo 2003).
Działanie 2. było proste w sensie interpretacji przepisów prawnych, a cała zasada polegała na udzieleniu pomocy finansowej w postaci premii w wysokości 50 tys. zł. Premia
ta wypłacana była jednorazowo osobie, która po raz pierwszy podejmowała się prowadzenia gospodarstwa rolnego i spełniała określone kryteria, związane z wiekiem, wykształceniem, stażem pracy itp. Dyskusyjne w tym programie jest pojęcie „młody rolnik”, za którego
uważa się osobę w wieku do 40 lat. Podobne interpretacje występują w UE. Obecnie, przy
szybkim dojrzewaniu młodego pokolenia, utrzymywanie statusu młodego aż do wieku 40 lat
wydaje się co najmniej dyskusyjne. Również drugi warunek musiał budzić określone zastrzeżenie, ponieważ warunkiem otrzymania premii był fakt prowadzenia gospodarstwa
rolnego po raz pierwszy w życiu, do tego nie wcześniej niż przez rok przed podjęciem decyzji przez Agencję o udzieleniu pomocy. Młody rolnik, który nieco wcześniej przejął gospodarstwo po rodzicach, był już dyskredytowany. Takie przepisy godziły w rolników, którzy zgodnie z logiką rotacji pokoleń przekazywali gospodarstwa rolne następcy w odpowiednim czasie. Natomiast ww. regulacje prawne wywoływały na wsi nienaturalne zjawiska, które zmuszały społeczeństwo wiejskie do poszukiwania młodego rolnika, który pasował do schematu podanego w Rozporządzeniu.
Tabela 2. Liczba złożonych wniosków i zrealizowanych płatności na ułatwienie startu młodym
rolnikom
Liczba złożonych
Kwota zrealizowanej
Średnio płatności
Województwo
wniosków
płatności [tys. zł]
na jeden wniosek [tys. zł]
Dolnośląskie
839
41 950,0
50,0
Kujawsko-pomorskie
1458
72 900,0
50,0
Lubelskie
2086
104 300,0
50,0
Lubuskie
307
15 350,0
50,0
Łódzkie
1774
88 700,0
50,0
Małopolskie
723
36 150,0
50,0
Mazowieckie
3040
152 000,0
50,0
Opolskie
531
26 550,0
50,0
Podkarpackie
525
26 250,0
50,0
Podlaskie
1516
75 800,0
50,0
Pomorskie
774
38 700,0
50,0
Śląskie
424
21 200,0
50,0
Świętokrzyskie
747
37 350,0
50,0
Warmińsko-mazurskie
962
48 100,0
50,0
2564
12 8200,
50,0
586
29 300,0
50,0
18 856
942 800,0
50,0
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Razem
Źródło: System Informacji Zarządczej (2006).
332
M. Zajdel
Premia w wysokości 50 tys. zł była atrakcyjna dla każdego młodego rolnika, tym bardziej
że można było ją wykorzystać na dowolny cel i nie trzeba było specjalnie się z niej rozliczać. Uwzględniano tylko ogólne zasady funkcjonowania gospodarstwa rolnego, polegające na spełnianiu standardów dobrej praktyki rolniczej. Dlatego szybko po rozpoczęciu
przyjmowania wniosków wyczerpano limity. Początkowo planowano, że limit środków finansowych starczy na wypłacenie premii dla 14,5 tys. rolników. W rzeczywistości wypłacono 18,8 tys. premii, w tym najwięcej w województwach mazowieckim (16,1%), wielkopolskim (13,6%) i lubelskim (11,1%) – tab. 2
Również w tym przypadku doszło do przekroczenia limitu środków o 133,0%. Do największego przekroczenia doszło w województwach podkarpackim (o 139,0%), lubuskim
(o 138,8%) i wielkopolskim (o 138,6%) – System Informacji Zarządczej (2006) .
Zachodniopomorskie
Wielkopolskie
Warmińsko-Mazurskie
Świętokrzyskie
Śląskie
Pomorskie
Podlaskie
Podkarpackie
Opolskie
Mazowieckie
Małopolskie
Łódzkie
Lubuskie
Lubelskie
Kujawsko-Pomorskie
Dolnośląskie
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500
5000
liczba złożonych wniosków i zrealizowanych płatności na ułatwienie startu młodym rolnikom
liczba złożonych wniosków i zrealizowanych płatności na inwestycje w gospodarstwach rolnych
Rys. 1. Liczba złożonych wniosków na ułatwienie startu młodym rolnikom oraz na inwestycje w gospodarstwach rolnych
Źródło: System Informacji Zarządczej (2006).
Działanie 3: Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów
Sektorowy program operacyjny przewidywał również wsparcie finansowe dla przedsięwzięć, polegających na podjęciu lub rozwoju dodatkowej działalności, wykorzystującej istniejące zasoby gospodarstwa i uwzględniające potrzeby rynku. Do tego typu działalności
zaliczono rozwój agroturystyki, wstępne przetwórstwo i przygotowanie produktów rolnych
do sprzedaży, rzemiosła i rękodzielnictwa bądź inne usługi. Działanie to wspierało wytwarzanie materiałów energetycznych z biomasy oraz zakładanie plantacji roślin wieloletnich,
przeznaczonych na cele energetyczne.
Przebieg i realizacja działań w ramach sektorowego...
333
Wielkość pomocy finansowej udzielanej beneficjentom mogła stanowić maksymalnie 50%
kosztów kwalifikowanych, zaś jeden rolnik mógł otrzymać łącznie nie więcej niż 100 tys. zł. Ponieważ to działanie adresowane było do specyficznych odbiorców, kryteria dostępu do pomocy były wyraźnie określone. Przede wszystkim gospodarstwo powinno być położone
w małych miejscowościach (do 5 tys. mieszkańców), na terenach charakteryzujących się dużym
bezrobociem, w gospodarstwach raczej średnich (na 1 osobę nie więcej niż 15 ha) oraz przy niskim dochodzie podatkowym gminy na 1 mieszkańca (Uzupełnienie SPO 2005).
Pomoc finansowa udzielana była w formie grantów inwestycyjnych, na zasadzie refundacji części poniesionych kosztów. Wsparcie mogła otrzymać zarówno osoba fizyczna, jak
i osoba prawna. W kraju złożono 7166 wniosków na sumę 523,6 mln zł. Analizując liczbę
złożonych wniosków w układzie wojewódzkim, to najwięcej wniosków złożono w województwach lubelskim (1273), mazowieckim (768) i małopolskim (724). Również i tu przekroczono wykorzystanie limitu o 123,8% (System Informacji Zarządczej 2006).
Działanie 4: Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem
W ramach tego działania wspierane były małe projekty infrastrukturalne, stanowiące
wstępny warunek rozwoju i dostosowania produkcji rolniczej, a także dywersyfikacji gospodarki oraz podniesienia atrakcyjności wsi. Ponadto działanie to miało przyczynić się do poprawy warunków życia i prowadzenia działalności gospodarczej w sensie przystosowania
do wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich.
Realizowane w ramach tego działania indywidualne projekty miały charakter uzupełniający w stosunku do inwestycji o większym znaczeniu podejmowanych na wsi, w sołectwie
czy gminie. Pomocą finansową mogły być objęte koszty budowy lub modernizacji dróg wewnętrznych, indywidualnych systemów zaopatrzenia w wodę wraz z uzdatnianiem, lokalnych systemów kanalizacyjnych, urządzeń zaopatrzenia w energię a także instalacji indywidualnych stałych łączy internetowych.
Wielkość udzielanej pomocy mogła stanowić również maksymalnie 50% tak zwanych
kwalifikowanych kosztów, przy przestrzeganiu następujących limitów: 200 tys. zł przy budowie lub modernizacji dróg wewnętrznych, 80 tys. zł przy budowie urządzeń do odprowadzania i oczyszczania ścieków, 40 tys. zł przy modernizacji urządzeń zaopatrzenia w wodę.
Liczba złożonych wniosków na tę działalność wyniosła 4945, na sumę 261,2 mln zł. Najwięcej wniosków złożono w woj. lubelskim – 941 (19,0%), w woj. mazowieckim – 685
(13,6%) i w woj. podlaskim – 548 (11,1%) – System Informacji Zarządczej (2006).
Ogólnie biorąc, cztery omawiane tutaj działania były najważniejsze spośród wszystkich
przewidzianych w SPO „Rolnictwo”, ponieważ dotyczyły żywotnych interesów mieszkańców wsi, przy czym skierowano na ten program najwięcej środków finansowych.
PODSUMOWANIE
Sektorowy program operacyjny w zakresie rolnictwa stanowił jeden z elementów realizacji
strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Narodowego planu rozwoju na lata 2004–2006.
Podane priorytety dotyczyły wspierania konkurencyjności, rozwoju zasobów ludzkich, tworzenia warunków do zwiększenia poziomu inwestycji i promowania zrównoważonego rozwoju.
334
M. Zajdel
Dostępność poszczególnych działań była zróżnicowana przestrzennie, co spowodowało
brak możliwości skorzystania zainteresowanych z pomocy. Dotyczyło to zwłaszcza młodych rolników, dla których ten czas na złożenie wniosków okazał się zbyt krótki. Również
wprowadzenie kryterium żywotności ekonomicznej gospodarstw rolnych stanowiło istotną
barierę dla osób chcących skorzystać z tego programu inwestycyjnego.
W nowym programie rozwoju obszarów wiejskich, przewidzianym na lata 2007–2013,
nie występuje sektorowy program operacyjny jako odrębny podmiot działań w sferze wsi
i rolnictwa (Program Rozwoju... 2006). Natomiast zachowano niektóre programy oceniane jako
niezwykle ważne dla kształtowania obszarów wiejskich, inne zaś połączono w większe pakiety.
PIŚMIENNICTWO
Polskie rolnictwo w UE. 2003. Biul. Infor. MRiRW 1/2.
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013. 2006. Ministerstwo Rolnictwa
i Rozwoju Wsi, Warszawa.
Przygotowanie do wdrożenia Sektorowych Programów Operacyjnych. 2003. Biul. Infor.
MRiRW 7.
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie przyjęcia Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz
rozwój obszarów wiejskich 2004–2006” . DzU z 2004 r., nr 197, poz. 2032.
Sektorowy Program Operacyjny. 2005. MRiRW, ODR, Radom.
SPO bez tajemnic. 2005. Biul. Infor. MRiRW 7/8.
System Informacji Zarządczej. 2006. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Warszawa.
Uzupełnienie Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja
sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004–2006”. 2005. MRiRW,
Warszawa.