text - Wydawnictwo naukowe

Wstęp
Dialog międzyreligijny należy niewątpliwie do jednego z głównych kierunków działalności Kościoła. W świecie, w którym dokonuje się proces globalizacji, rozwoju instytucji międzynarodowych, współpracy pomiędzy państwami oraz tworzenia się społeczeństw wielokulturowych, dialog realizowany na
płaszczyźnie religijnej wydaje się być istotnym warunkiem pokoju społecznego
i sprawiedliwości. Z tego względu jest on obowiązkiem zarówno chrześcijan jak
i innych wspólnot religijnych1. Otwarcie na ludzi, którzy wyznają inną religię,
nie jest uwarunkowane jedynie aktualną sytuacją świata, lecz należy ono do istoty Kościoła. Chrześcijanie nie mogą bowiem ze szczerą wiarą zwracać się do
Boga, Ojca wszystkich ludzi, jeśli nie potrafią traktować innych jak swych braci,
dzieci jednego Boga2.
Oznacza to, że dialog międzyreligijny wymaga pewnego rodzaju etycznego
zaangażowania, gdyż jest on w swej najbardziej podstawowej formie spotkaniem
przede wszystkim ludzi, którzy, chociaż myślą inaczej, to jednak powinni być
dla siebie braćmi. Dlatego też papież Franciszek podkreśla, że dialog ten jest
w głównej mierze „rozmową o ludzkim życiu” (una conversazione sulla vita
umana), której uczestnicy uczą się akceptować innych wraz z ich sposobem bycia i myślenia, a przez słuchanie drugiej strony, wzajemnie się ubogacają3.
Tego rodzaju postawa sprzyja podejmowaniu rozmów i współpracy z wyznawcami innych religii, a także dostrzeganiu w rozmaitych wierzeniach obecnych w nich „licznych pierwiastków uświęcenia i prawdy” (elementa plura sanctificationis et veritatis)4. Owo ukierunkowanie na wierność prawdzie, która ma
swe źródło w Bogu, wyznacza jednocześnie granice dla autentycznego dialogu
międzyreligijnego i pozwala rozmówcom na zachowanie ich tożsamości. Biorąc to pod uwagę, w odniesieniu do Kościoła katolickiego, papież Franciszek
Francesco, Esortazione apostolica „Evangelii gaudium” sull’ Annuncio del Vangelo nel Mondo attuale (RE) 250, w: http://w2.vatican.va/content/francesco/it/apost_exhortations/documents/
papa-francesco_esortazione-ap_20131124_evangelii-gaudium.html [07.06.2014], Ojciec Święty
Franciszek, Adhortacja apostolska „Evangelii gaudium” o głoszeniu Ewangelii we współczesnych świecie, Kraków 2014, 216.
2
Concilium Vaticanum II, Declaratio de Ecclesiae habitudine ad religiones non-christianas „Nostra aetate” (DRN) 5, AAS 58 (1966), 743, Deklaracja o stosunku Kościoła do religii
niechrześcijańskich „Nostra aetate”, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje,
Poznań 2002, 336.
3
RE 250; Ojciec Święty Franciszek, Adhortacja apostolska „Evangelii gaudium”, 216.
4
Concilum Vaticanum II, Constinutio dogmatica de Ecclesia „Lumen gentium” (KK) 8, AAS
57 (1965), 12, Konstytucja dogmatyczna o Kościele „Lumen gentium”, w: Sobór Watykański II,
Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, 110.
1
6
Veritati et Caritati
naucza: „W tym dialogu, zawsze uprzejmym i serdecznym, nie można nigdy zaniedbywać istotnej więzi między dialogiem i przesłaniem, skłaniającym Kościół
do utrzymywania i pogłębiania relacji z niechrześcijanami. Pojednawczy synkretyzm stałby się w gruncie rzeczy totalitaryzmem tych, którzy dążąc do pojednania, nie biorą pod uwagę wartości, które ich przerastają i o których nie mogą decydować. Prawdziwe otwarcie zakłada wierne trwanie przy swych najgłębszych
przekonaniach z jasnym i radosnym poczuciem tożsamości […]. Nie służy nam
otwarcie dyplomatyczne, które zgadza się ze wszystkim, by uniknąć problemów,
ponieważ byłby to sposób oszukania drugiego człowieka i odmówienia mu dobra, które otrzymaliśmy jako dar, by się nim hojnie podzielić. Ewangelizacja
i dialog międzyreligijny, dalekie od przeciwstawienia sobie, podtrzymują się nawzajem i ożywiają”5.
Chrześcijanie prowadząc dialog z wyznawcami innych religii w duchu posłuszeństwa prawdzie i uszanowania wolności każdego człowieka i poszukując
tego, co wspólne, nie mogą zatem zapomnieć o istniejących pomiędzy interlokutorami różnicach. Równość partnerów dialogu międzyreligijnego odnosi się bowiem jedynie do ich godności przynależnej każdemu człowiekowi jako takiego,
natomiast nie znajduje ona miejsca ani w zakresie treści doktrynalnych, ani też
nie dotyczy możliwości zrównania Jezusa z założycielami innych religii6. Kościół uznaje bowiem, że to właśnie w Chrystusie dokonało się pełne i ostateczne
objawienie tajemnicy Boga7, a zgromadzony przez Niego Lud Boży w jeden,
święty, apostolski i powszechny Kościół Chrystusowy, któremu powierzona został ta prawda oraz pełnia środków zbawienia, zorganizowany jako funkcjonująca w świecie społeczność, trwa w Kościele katolickim (subsistit in Ecclesia
catholica)8. Stąd też Deklaracja Dominus Iesus stwierdza: „Podczas gdy wiara
jest przyjęciem przez łaskę prawdy objawionej […], wierzenie w innych reli5
RE 251: „In questo dialogo, sempre affabile e cordiale, non si deve mai trascurare il vincolo
essenziale tra dialogo e annuncio, che porta la Chiesa a mantenere ed intensificare le relazioni
con i non cristiani. Un sincretismo conciliante sarebbe in ultima analisi un totalitarismo di quanti
pretendono di conciliare prescindendo da valori che li trascendono e di cui non sono padroni. La
vera apertura implica il mantenersi fermi nelle proprie convinzioni più profonde, con un’identità
chiara e gioiosa […]. Non ci serve un’apertura diplomatica, che dice sì a tutto per evitare i problemi, perché sarebbe un modo di ingannare l’altro e di negargli il bene che uno ha ricevuto come
un dono da condividere generosamente. L’evangelizzazione e il dialogo interreligioso, lungi
dall’opporsi tra loro, si sostengono e si alimentano reciprocamente”, Ojciec Święty Franciszek,
Adhortacja apostolska „Evangelii gaudium”, 216-217.
6
Congregatio pro Doctrina Fidei, Declaratio de Iesu Christi atque Ecclesiae unicitate et universalitate salvifica „Dominus Iesus” (DI) 22, AAS 92 (2000), 764, Kongregacja Nauki Wiary,
Deklaracja „Dominus Iesus” o jedyności i powszechności zbawczej Jezusa Chrystusa i Kościoła,
Poznań 2000, 34.
7
DI 6, AAS 92 (2000), 747, Deklaracja „Dominus Iesus”, 10.
8
KK 8, AAS 57 (1965), 12, Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, 110; DI
16, AAS 92 (2000), 757-758, Deklaracja „Dominus Iesus”, 25.
Wstęp
7
giach to ów ogół doświadczeń i przemyśleń, stanowiących skarbnicę ludzkiej
mądrości i religijności, które człowiek poszukujący prawdy wypracował i zastosował, aby wyrazić swoje odniesienie do rzeczywistości boskiej i do Absolutu”9.
Kościół jednocześnie podkreśla, że w doświadczeniach innych religii znajdują się elementy prawdy, które pochodzą od Boga i mają swoje ugruntowanie
w łasce ofiarowanej ludziom przez jedyne pośrednictwo Chrystusa. Niektóre
właściwe im obrzędy pobudzają więc ludzkie serca do otwarcia się na Boże działanie przygotowując je na przyjęcie Ewangelii, ale istnieją też takie zwyczaje religijne, które będąc związane z rozmaitymi błędami i przesądami, przeszkadzają
w postępie duchowym i zbawieniu człowieka10.
Z tego względu dialog międzyreligijny jest dla Kościoła częścią jego misji ewangelizacyjnej ad gentes, a tym samym odpowiedzią na pragnienie Boga,
by wszyscy ludzie zostali zbawieni11. Chrześcijanie są więc wezwani do tego,
by roztropnie współpracując z wyznawcami innych religii, składali przed nimi
świadectwo wiary i życia zgodnego z Ewangelią, a jednocześnie wspierali wszelkie autentyczne dobra duchowe, moralne i społeczno-kulturalne, które znajdują
w ich wierzeniach12.
Podobne zadanie wyznacza Kościół także dla teologii. Dialog międzyreligijny otwiera bowiem szerokie pole badań dotyczące innych doświadczeń religijnych oraz skłania do poszukiwania głębszego zrozumienia tego, w jaki sposób
pozytywne elementy religii niechrześcijańskich znajdują swe miejsce w Bożym
planie zbawienia, czyli jak jest możliwe ich współudział w jedynym pośrednictwie Chrystusa. Celem refleksji teologicznej jest zatem poszukiwanie dróg, którymi Bóg przez Chrystusa udziela swej zbawczej łaski wszystkim ludziom, nie
ograniczając jej jedynie do widzialnych struktur Kościoła13.
W ten nurt rozważań teologicznych pragnie wpisać się również niniejszy tom
„Veritati et Caritati”, podejmujący próbę spojrzenia zarówno na samo zjawisko
dialogu międzyreligijnego, jak i na religie niechrześcijańskie, by wydobyć tkwiące w nich wartości, ukazać błędy, w jakie one popadają oraz odnaleźć możliwości wzajemnego porozumienia.
9
DI 7, AAS 92 (2000), 748: „Dum enim fides acceptio est, vi gratiae, veritatis revelatae […]
credulitas aliarum religionum tributa in complexu illo innititur experientiae et cogitationis, qui divitiarum acervum sapientiae ac sensus religiosi efformat, mente conceptum ab hominibus veritatem quaerentibus ab eisque ad effectum deductum cum sese ad Divinum et Absolutum referunt”,
Deklaracja „Dominus Iesus”, 11-12.
10
Tamże 21, AAS 92 (2000), 763, Deklaracja „Dominus Iesus”, 32-33.
11
Tamże 22, AAS 92 (2000), 764, Deklaracja „Dominus Iesus”, 34.
12
DRN 2, AAS 58 (1966), 741, Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, 334.
13
DI 14, AAS 92 (2000), 755, Deklaracja „Dominus Iesus”, 21-22, tamże 21, AAS 92 (2000),
762, Deklaracja „Dominus Iesus”, 32.
8
Veritati et Caritati
Pismo otwiera artykuł kard. Philippe Barbarin, któremu Redakcja wyraża wdzięczność za współpracę na polu naukowym. Tekst ten poświęcony jest postaci jednego
z ojców zjednoczonej Europy, Roberta Schumana, ukazując go jako polityka i chrześcijanina. Treści poświęcone już ściśle tematyce relacji Kościoła do innych religii zapoczątkowuje artykuł przypominający nauczanie Kościoła wyrażone w Deklaracji Dominus Iesus, gdyż wiara w jedyność zbawczą Chrystusa i Kościoła jest dla chrześcijanina
punktem wyjścia w każdej refleksji dotyczącej wartości innych wierzeń. Następnie
przedmiotem rozważań staje się sam dialog międzyreligijny ujęty zarówno w perspektywie dokumentów kościelnych, jak i w nauczaniu oraz gestach papieża Franciszka.
Tego rodzaju wprowadzenie umożliwia z kolei zaprezentowanie relacji Kościoła
i teologii katolickiej do różnego rodzaju religii i wierzeń. W pierwszym rzędzie ukazany został stosunek chrześcijaństwa do świata pogańskiego znajdujący swój wyraz
w filozoficznym spojrzeniu na relację pomiędzy wiarą w Chrystusa a mitologiami
świata, biblijnej analizie wpływu greckich kultów misteryjnych na Księgę Mądrości
oraz patrystycznej refleksji będącej próbą odsłonięcia istoty właściwej pogaństwu idolatrii w świetle wczesnochrześcijańskiej apologetyki. Następnie przestawione zostały
pewne elementy relacji wiary katolickiej do religii żydowskiej ujęte w perspektywie
biblijnej i katechetycznej, a także do islamu, religii Wschodu oraz wierzeń indiańskich.
„Veritati et Caritati” posiada również Miscellanea, które zawiera interesujące
artykuły naukowe o tematyce patrystycznej, historycznej oraz z zakresu teologii
duchowości. Szczególne miejsce w niniejszym tomie zajmują świadectwa misjonarzy pochodzących z Archidiecezji Częstochowskiej i pracujący na Jamajce,
w Zambii oraz w Papui Nowej Gwinei. Zawierają one refleksje na temat relacji
istniejących pomiędzy różnymi wyznaniami chrześcijańskimi oraz opis realizacji
postaw ekumenicznych w praktyce życia codziennego.
Publikowany tom zawiera również dział recenzji prezentujący rozmaite, polskie i zagraniczne pozycje książkowe. Na uwagę zasługuje również blok komunikatów prezentujący duchowość islamu, a także teksty nie związane ściśle
z głównym tematem niniejszej publikacji oraz sprawozdań prezentujących wydarzenia naukowe, jakie miały miejsce w częstochowskim środowisku naukowym lub w których uczestniczyli jego reprezentanci.
Niniejszy tom „Veritati et Caritati” z pewnością nie wyczerpuje zagadnienia
związanego z dialogiem międzyreligijnym i nie stawia przed sobą takiego celu.
Jest on raczej kolejną próbą podjęcia zadanej przez Magisterium Kościoła refleksji
nad religiami niechrześcijańskimi, dotykającą jedynie niewielu elementów tej obszernej tematyki. Pomimo to Redakcja, oddając niniejszą publikację w ręce Czytelników, ma nadzieję, że przedstawione w niej zagadnienia spotkają się z życzliwym
przyjęciem, a może staną się przyczynkiem do głębszego zrozumienia nie tylko
innych religii, lecz nade wszystko własnej chrześcijańskiej tożsamości.
Ks. Mariusz Terka