powiat wielicki - CEE

POWIAT
WIELICKI
INSPIRUJE
Z NATURY
Powiat Wielicki
Troska o otaczające środowisko to
wyzwanie dla nas wszystkich. Wynika ona
z zobowiązania w stosunku do przyszłych
pokoleń. Jest ono tym większe, że mamy
szczęście mieszkać, pracować i odpoczywać
w miejscu szczególnym, jakim jest Powiat
Wielicki. Unikatem w skali światowej
są „Groty Kryształowe” znajdujące się
w wielickiej kopalni soli. A na powierzchni
prawdziwymi skarbami powiatu są Puszcza
Niepołomicka - ostoja dostojnych żubrów
i siedlisko blisko 200 gatunków ptaków
objętych ochroną Europejskiej Sieci Natura
2000, a także rzeka Raba, nad którą można
prawdziwie wypocząć. Takich pięknych,
nieskażonych miejsc jest w powiecie dużo,
dlatego tak ważne staje się promowanie
działań sprzyjających poprawie stanu
środowiska naturalnego podejmowanych
przez samorządy lokalne, instytucje
i przedsiębiorstwa, jak również zwykłych
obywateli.
Jest to również zadanie internetowego
Centrum Edukacji Ekologicznej,
w ramach którego powstaje baza wiedzy
i platforma cyfrowa umożliwiająca
dzielenie się informacjami o inicjatywach
proekologicznych w powiecie wielickim.
Jestem przekonany, że Centrum Edukacji
Ekologicznej stanie się miejscem wymiany
ciekawych pomysłów proekologicznych.
Jacek Juszkiewicz
starosta wielicki
Wizytówka na serwetce
Wizytówki bywają różne. Oficjalne, drukowane na pięknym papierze, pieczołowicie
dobraną czcionką, zawierające komplet informacji. Ale są i inne – pisane od ręki
i od serca. Czasem na skrawku papieru lub bibułkowej serwetki i zawierające tylko
to, co najistotniejsze. To wizytówki bardzo osobiste, z numerem komórki,
prywatnym adresem albo narysowanym planem wiodącym do naszego domu.
Daje się je tylko przyjaciołom.
Widok na Tatry z Sułowa; fot. Bogdan Pasek
Na przykład? Na przykład:
Trzy miejsca najważniejsze, które
musicie zobaczyć będąc naszymi gośćmi, to
oczywiście Kopalnia Soli, której wartość zna
cały świat, Zamek Królewski w Niepołomicach i papieska parafia – Niegowić.
Trzy miejsca najpiękniejsze, w których
docenicie krajobraz wielickiej ziemi: Puszcza
Niepołomicka, dolina Raby i Stryszowa, skąd
roztacza się widok na cztery strony świata.
Trzy miejsca najbardziej polskie,
które powinniście poznać sami i pokazać
swoim znajomym: kopce poświęcone
gen. Dąbrowskiemu w Pierzchowie, modrzewiowy dwór w Woli Zręczyckiej na Szlaku Architektury Drewnianej i szlak bocianich
gniazd koło Zabierzowa
Bocheńskiego.
Trzy miejsca najbardziej zaskakujące, w których zobaczycie rzeczy
niespodziewane, to: dzieła Tadeusza Kantora
w Hucisku – jego dom i gigantyczne betonowe krzesło, kapliczka z dzwonkiem odganiającym chmury w Targowisku i schowek
na monstrancję wydrążony w starym dębie
w kościele w Łazanach.
Trzy repliki znanych obiektów:
Porcjunkula w Wieliczce, będąca kopią
kapliczki św. Franciszka w Asyżu, nagrobna
płyta s.b. Jana Pawła II w Niegowici, identyczna jak w Watykańskich Grotach, i przydrożna
kapliczka w Winiarach – miniatura drewnianego kościółka w Krakowie, który spłonął
przed laty.
Takich miejsc wyjątkowych pod różnymi
względami, a przede wszystkim skarbów
przyrody, jest w naszym powiecie znacznie
więcej. Mieszkają tu także - lub mieszkali
i bywali – wyjątkowi ludzie.
Gdzie? Kto? Co?
Sułów; fot. Bogdan Pasek
I taką właśnie wizytówkę powiatu
wielickiego chcemy Państwu pozostawić.
Pokazać to, co najciekawsze, najbardziej
oryginalne, naturalnie piękne, zapadające
w pamięć i serce.
Zapraszamy na spotkanie
– pieszo, rowerem lub w inny sposób przyjazny naturze.
zdjęcie z konkursu ekologicznego „Fotografia z natury”; fot. Emilia Ponisz
Statystycznie rzecz biorąc…
Powiat wielicki położony jest na Pogórzu Wielickim.
Rzeźbę terenu tworzą równoleżnikowo ułożone obłe garby,
o przeciętnej wysokości od 300-400 m n.p.m.,
Powierzchnia powiatu wielickiego zajmuje
około 411 km kw., na których znajdują się
94 miejscowości. Sąsiaduje od wschodu
i południowego wschodu z powiatem
bocheńskim, od południowego zachodu
– z myślenickiam, od zachodu i północnego
wschodu z krakowskim, a od północnego
zachodu i północy – z Krakowem.
Został utworzony w roku 1998, ale jego
„przodkiem” był powiat wielicki z czasów
cesarza Franciszka Józefa.
W skład powiatu wchodzą: Wieliczka
i Niepołomice, stanowiące gminy miejsko-wiejskie, oraz Biskupice, Gdów i Kłaj
– gminy wiejskie. Około 64 proc. terenu
zajmują użytki rolne, a 15,5 proc. – lasy.
Coraz większe obszary przeznaczone są też
dla przemysłu w specjalnie wyznaczonych
strefach. W sumie w powiecie wielickim
mieszka około 107 000 osób. Chociaż
przyrost naturalny nie jest wysoki (średnio
1,3 ‰), ludności bardzo szybko przybywa.
Wskazuje na to saldo migracji, które wynosi
9,4 promila. Średni dochód na mieszkańca
to 2 300 zł. Bezrobocie sięga 9,1 proc.
Na terenie powiatu zarejestrowanych jest
ponad 9,2 tys. podmiotów gospodarczych.
Zakłady produkcyjne zlokalizowały tu m. in:
„Coca-Cola Beverages”, „AMCOR White Cap”,
„Pharma-C-Food”, „Juka”, „MAN ”,
„Oknoplast-Kraków”, „Marseille-Polen”,
„Dresdner Fensterbau Polska” (Niepołomice),
producent armatury firma „Herz” (Wieliczka),
Zakład Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych
(Kłaj) oraz liczne mniejsze przedsiębiorstwa,
w tym wiele produkcyjnych.
Strefy przemysłowe funkcjonują
w gminach Niepołomice i Kłaj, natomiast
na terenie gminy Gdów, w porozumieniu
z Krakowskim Parkiem Technologicznym,
utworzona została Podstrefa Specjalnej
Strefy Ekonomicznej. Podobna sytuacja ma
miejsce w gminie Wieliczka, w której istnieje
Wielicka Strefa Aktywności Gospodarczej.
Biskupice; fot. Bogdan Pasek
poprzecinane licznymi dolinami i potokami.
Magnum Sal
Atmosfera jest
niepowtarzalna: wszyscy
są niby bardzo odważni, żartują,
uśmiechają się, ale gdy już
doczekają się przyjazdu windy,
gdy obsługa zaprosi ich do
kolejnych wagoników, w których
stoją stłoczeni jak śledzie, gdy
odezwie się dzwonek, zapanuje
ciemność, a metalowa klatka
zaczyna mknąć w dół
- miny rzedną… zwłaszcza
debiutantom. Ale na taką podróż
w wielickie podziemia decyduje
się co roku ponad milion
osób!
Kopalnia Soli w Wieliczce, Pomnik M. Kopernika; fot. Bogdan Pasek
Kopalnia Soli w Wieliczce, „Krzyż Papieski” w ołtarzu Kaplicy św. Kingi, fot. Bogdan Pasek
Kopalnia soli imponuje nie tylko swym
wiekiem i pięknem, ale także wielkością
- podziemny labirynt składa się z 300 km
chodników i około 3 tys. komór. Długość
złoża wynosi 10 km, szerokość - od
kilkudziesięciu metrów do ok. 1,5 km.
Wielicka kopalnia to jeden z najcenniejszych zabytków światowej kultury materialnej, jedyny zakład górniczy
czynny nieprzerwanie od
średniowiecza, w 1978 roku wpi-
Kopalnia Soli w Wieliczce, chodnik na I poziomie kopalni; fot. Bogdan Pasek
sany na pierwszą Światową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego
UNESCO, a w 1994 r. uznany za Pomnik
Historii Narodowej.
10
Kopalnia Soli w Wieliczce, Komora Pieskowa Skała; fot. Bogdan Pasek
Podziemna ekspozycja Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce; fot. Bogdan Pasek
Unikatem w skali światowej są objęte ścisłą
ochroną „Groty Kryształowe” na głębokości 70-114 m pod powierzchnią miasta.
Badaczom utworzonego w tej części kopalni rezerwatu przyrody z pewnością
pozazdrościć można widoku ścian obrośniętych kryształami halitu, których krawędzie
dochodzą do 50 cm długości!
Trasę turystyczną stanowi 20 komór pomiędzy I a III poziomem. W trakcie blisko dwugodzinnego zwiedzania, przybysze oglądają
wspaniałe kaplice, urokliwe jeziora,
oryginalne urządzenia i sprzęt,
zachowane ślady prac, dające wyobrażenie
o zmaganiach górników z żywiołami, ich
trudzie, pasjach, religijności.
135 m pod ziemią mieści się ekspozycja Muzeum Żup Krakowskich. To jedno
z największych muzeów górniczych
w Europie. Na powierzchni ponad 6600
m kw. prezentowanych jest około 2500
zabytkowych eksponatów. Znajduje się tu
m.in. unikatowa na skalę światową kolekcja
kieratów. Szczególnie cenny jest kierat polski – najstarszy (XVII w.), największy i jedyny
tego typu zachowany na świecie. Są tam
również relikty najstarszych w Europie
urządzeń solankowych z okresu środkowego neolitu.
Kopalnia to nie tylko obiekt do zwiedzania;
organizuje się tu wiele imprez kulturalnych
i sportowych, z jej znakomitego mikroklimatu korzystają też pacjenci ośrodka leczniczo-rehabilitacyjnego, a w kaplicy św. Kingi
odprawiane są msze święte.
Francuski podróżnik
Le Laboureur w opisie
Wieliczki z 1646 roku
stwierdził: „Żupy solne
Wieliczki niemniej
są znakomite jak
piramidy egipskie, lecz
użyteczniejsze. Są one
chwalebną pamiątką
pracowitości Polaków…”.
Trudno się z tym
nie zgodzić.
11
Papieskim
szlakiem
Pomnik wikarego Karola Wojtyły w Niegowici; fot. Barbara Rotter-Stankiewicz
Kto na szerokim świecie
słyszałby dziś o Niegowici,
gdyby nie to, że 60 lat
temu do tej małej wioski
koło Gdowa przyjechał
ks. Karol Wojtyła?
W setkach miejscowości
ten największy z Polaków
był gościem - tylko
w Wadowicach, Krakowie,
Niegowici i Rzymie domownikiem.
12
Kościół w Niegowici, replika grobu Jana Pawła II, fot. Bogdan Pasek
„Dojechałem autobusem z Krakowa do
Gdowa, a stamtąd jakiś gospodarz podwiózł mnie szosą w stronę wsi Marszowice
i potem doradził mi iść ścieżką wśród pól,
gdyż tak miało być bliżej. W oddali było już
widać kościół w Niegowici. A był to okres
żniw. Szedłem wśród łanów częściowo
już skoszonych, a częściowo czekających
jeszcze na żniwo. Pamiętam, że w pewnym
momencie, gdy przekraczałem granicę parafii w Niegowici, uklęknąłem i ucałowałem
ziemię. (…) I tak rozpoczęła się moja praca
duszpasterska na pierwszej parafii. Trwała
ona tylko rok, a była wypełniona zwyczajnymi obowiązkami wikariusza i katechety. (…)
Do dziś przybywających do Niegowici wita
przydrożna kapliczka, a wikarówka, w której
mieszkał Wikary Świata, służy Jego następcom. Z dala widać też kościół; to jednak nie
ten sam, w którym modlił się, odprawiał
msze i spowiadał przyszły papież. Modrzewiowy kościółek z tamtych czasów jest dziś
w Mętkowie koło Chrzanowa, a budowę
okazałej świątyni, którą wikary Wojtyła zainicjował, zakończono dopiero w 1958 r. Już
jako arcybiskup krakowski, konsekrował ją
w r. 1966. Ze starego kościółka przeniesiono
jednak piękny obraz Matki Bożej Wniebowziętej z r. 1610, który znajduje się w ołtarzu
głównym.
pomnik papieża Jana Pawła II w Wieliczce; fot. Bogdan Pasek
Wielickiej ziemi nie zapomniał nigdy
– wspominał ją podczas watykańskich
spotkań z mieszkańcami tych okolic,
a w książce „Dar i tajemnica” pisał
o pierwszym zetknięciu z tamtymi stronami:
W kościele w Niegowici znajduje się zdjęcie Jana
Pawła II z Wielkiego Piątku 2005 r., z cząstką krzyża,
który wówczas trzymał; fot. Bogdan Pasek
13
Bieg szlakiem papieskim; fot. Barbara Rotter-Stankiewicz
14
W 1999 r. przed niegowickim kościołem
stanął wykonany przez Włocha Romano Pelloniego pomnik ks. Karola Wojtyły, jedyny na
świecie przedstawiający go jako młodego
księdza. Posąg był pierwszym polsko-włoskim dziełem, które powstało dzięki pochodzącemu z papieskiej parafii, a pracującemu
w Rzymie ks. kan. Jarosławowi Cieleckiemu.
Powołał on do życia międzynarodowy komitet „Curato del Mondo” („Wikariusze Świata”)
i doprowadził do tego, że pomnik Wikarego
Świata znalazł się właśnie w Niegowici.
Dziś jest jej rozpoznawalnym symbolem.
Dzięki polsko-włoskiej współpracy powstała
też pierwsza w naszym kraju replika grobu
Jana Pawła II. Od kilku lat płonie tu światło
odpalone od znicza na papieskim grobie
w Grotach Watykańskich. Natomiast nad
prezbiterium podziwiać można malowidło
przedstawiające ks. Karola Wojtyłę modlącego się do Matki Bożej Wniebowziętej.
Autorem fresku jest włoski artysta, Renato
Tarlarini, który odnawiał też zabytkowy
obraz Niegowickiej Madonny.
Dowody pamięci o Janie Pawle II można
również spotkać w kościele parafialnym
w Gdowie, którego wnętrze zdobią freski,
przedstawiającymi m.in. sceny z Jego pielgrzymki do Polski.
O papieżu - Polaku nie zapomniały też
Niepołomice, gdzie jako biskup i arcybiskup
krakowski często gościł. W latach 1960 - 78
pielgrzymował tu 4 listopada, w dzień swego patrona, św. Karola Boromeusza. Oprócz
pamiątkowej tablicy, na kościelnym murze
znajduje się mozaika przedstawiająca Jana
Pawła II, wykonana w watykańskiej Fabbrica
di San Pietro, pracującej zasadniczo tylko dla
Stolicy Apostolskiej.
W wielickiej kopalni soli, w kaplicy św. Kingi
znajduje się jedyny na świecie solny pomnik
Jana Pawła II. W kopalni można również
zwiedzić wystawę, która ukazuje związki
górników oraz mieszkańców ziemi wielickiej
z Wielkim Polakiem. Jego imię nosi też jeden
z kopalnianych chodników. Pomnik PapieżaPolaka stanął też w centrum miasta.
Staw w Niegowici; fot. Barbara Rotter-Stankiewicz
A gdy już zwiedzicie Niegowić, warto wybrać się wiodącym stamtąd przez Klęczanę
do Łapanowa Papieskim Szlakiem, będącym
niezwykle malowniczą trasą corocznych
pieszych rajdów. Papież Jan Paweł II kochał
przyrodę i dawał temu wyraz szukając z nią
kontaktu, często nawołując do jej obrony.
W wielu encyklikach, listach i homiliach
znajdują się piękne i mądre słowa o problemach ekologicznych. List apostolski Do Młodych Całego Świata z okazji Międzynarodowego Roku Młodzieży zawiera gorący apel
o ochronę środowiska naturalnego: “Trzeba,
ażeby młodość była ‘wzrastaniem’. Ogromne
znaczenie posiada dlatego obcowanie ze
światem widzialnym, z przyrodą.
Obcowanie to wzbogaca nas w młodości
w sposób inny jeszcze niż sama ‘książkowa’
wiedza o świecie. Wzbogaca nas w sposób
bezpośredni. Można by powiedzieć, iż obcując z przyrodą przejmujemy „w siebie”,
w nasze ludzkie bytowanie, samą
tajemnicę stworzenia”.
15
16
Pałac Konopków w Wieliczce; fot. Bogdan Pasek
Zamki, pałace, kościoły
Miasto i Gmina
Wieliczka
Wieliczka to najczęściej, oprócz Krakowa, odwiedzane miasto
Małopolski. Magnesem, który przyciąga miliony turystów jest
kopalnia soli. Ale warto zobaczyć i to, co znajduje się
na powierzchni.
Rezydowali w nim żupnicy, czyli zarządcy
- administratorzy kopalni. Jest to jedyna
w Europie rezydencja o charakterze obronnym, która była siedzibą władz administracyjno-gospodarczych, a nie panującego.
Najstarszym i najbardziej reprezentacyjnym budynkiem kompleksu jest Dom
pośród Żupy, gdzie mieściła się m.in.
Izba Grodzka i pomieszczenia do sprzedaży soli. Przy zamku zwraca uwagę baszta
i fragmenty murów obronnych z XIV w.
Na dziedzińcu można zobaczyć najstarszy
wielicki szyb górniczy (poł. XIII w.) i makietę
najstarszego urządzenia wyciągowego.
A gdy już jesteśmy przy „prototypach”
- to właśnie tutaj ocalały fragmenty kuchni
- pierwszego w Polsce zakładu
żywienia zbiorowego.
Są też w zamku skarby, m.in. ozdoby z epoki
brązu i srebrne monety. Skarbem nazwać
również można śmiało największą w Polsce
kolekcję solniczek z całego świata.
Ma Wieliczka zamek, ma i dwa pałace:
późnobarokowy pałac braci Konopków (po
odrestaurowaniu siedziba oddziału IPN) oraz
wybudowany w XVIII wieku pałac Przychockich. Są też w mieście ciekawe zabytki
sakralne. Z połowy XVI wieku pochodzi
modrzewiowy kościółek św. Sebastiana,
którego wnętrze zdobi m.in. młodopolska
polichromia z 1906 r., dzieła Włodzimierza Tetmajera oraz witraże zaprojektowane przez Stanisława Matejkę.
W kościele św. Klemensa, odbudowanym na
miejscu zniszczonej przez trzęsienie ziemi
XIV-wiecznej świątyni, zachowała się kaplica
grobowa Morsztynów ozdobiona stiukami
włoskiego artysty Baltazara Fontany.
Jednostkę administracyjną tworzy miasto
Wieliczka oraz 29 sołectw: Brzegi, Byszyce,
Chorągwica, Czarnochowice, Dobranowice,
Golkowice, Gorzków, Grabie, Grabówki,
Grajów, Jankówka, Janowice, Kokotów,
Koźmice Małe, Koźmice Wielkie, Lednica
Górna, Mała Wieś, Mietniów, Pawlikowice,
Podstolice, Raciborsko, Rożnowa,
Siercza, Strumiany, Sułków, Sygneczów,
Śledziejowice, Węgrzce Wielkie, Zabawa.
Gminę zamieszkuje ponad 48 000 osób,
a samą Wieliczkę – 19 000.
Park A. Mickiewicza w Wieliczce; fot. Bogdan Pasek
Najcenniejszym zabytkiem solnego
miasta jest zespół budynków Zamku
Żupnego, w którym mieści się Muzeum
Żup Krakowskich. Zamek zbudowany
na przełomie XIII i XIV w. do 1945 r.
był własnością przedsiębiorstwa
górniczego zwanego Żupy Krakowskie,
a następnie Saliny.
32-020 Wieliczka,
ul. Powstania Warszawskiego 1,
tel. 012 / 278-12-94,
fax 012 / 278-68-60,
e-mail: [email protected]
www.wieliczka.eu
17
18
Aleja Jana Pawła II w Wieliczce; fot. Bogdan Pasek
Kilka innych miejscowości gminy Wieliczka poszczycić się może interesującymi
obiektami sakralnymi. Dla miłośników
architektury drewnianej obowiązkowe przystanki to kościółki w Podstolicach
i Grabiu, ze słynącymi łaskami wizerunkami
Matki Bożej.
W Grabiu znajduje się też całkiem inna
budowla, a raczej „miasteczko”, w którym
kiedyś znajdą pomoc, opiekę, mieszkanie
niepełnosprawni i starsi. Na razie gotowa
jest tylko część obiektów, w których ma swą
siedzibę klasztor ss. Samarytanek.
A na zakończenie wędrówki po wielickiej
gminie, obiekt, który zna z widzenia każdy
mieszkaniec i Krakowa i okolic, widać
go bowiem w promieniu kilkudziesięciu
kilometrów - maszt Radiowo-Telewizyjnego Centrum Nadawczego w Chorągwicy
o wysokości 286 m , jednego z najwyższych
masztów w Europie.
Chorągwica ma jeszcze jedną atrakcję – Izbę
Regionalną i Izbę Twórczości Ludowej, które
powstały dzięki miejscowemu, lecz znanemu w świecie rzeźbiarzowi – Kazimierzowi
Idziemu. W Izbie Regionalnej zobaczyć
można m.in. cykl drewnianych płaskorzeźb
„Cztery pory roku” będących hołdem dla
piękna przyrody ziemi wielickiej, a w Izbie
Twórczości Ludowej – galerię rzeźby.
Drzewko jerozolimskie w ogrodzie klasztoru oo. Franciszkanów w Wieliczce; fot. Bogdan Pasek
Najokazalszym obiektem sakralnym Wieliczki jest jednak kościół p.w. św. Franciszka
z Asyżu z I połowy XVII wieku wraz
z klasztorem franciszkańskim. Kościół pełni
funkcję Sanktuarium Matki Boskiej Łaskawej
Księżnej Wieliczki. W tutejszym ogrodzie
w 2000 r. wybudowano Porcjunkulę,
będącą jedyną na świecie kopią kaplicy
św. Franciszka w Asyżu. Niestety nie udało
się do Wieliczki przeszczepić stamtąd róż
bez kolców, nadal jedynym miejscem, gdzie
rosną jest więc Asyż. Msze św. odprawiane
w Porcjunkuli w niedzielne letnie wieczory
przyciągają tłumy wiernych.
Gdy już zobaczymy wszystkie wielickie
pałace i kościoły, przejdźmy się jeszcze, jeśli
siły pozwolą, ulicą Mikołaja Kopernika, która
łączy rynek z drogą wiodącą z Rożnowej do
Sierczy. Nazywana „ścianą płaczu” jest jedną
z najbardziej stromych ulic w Polsce: różnica
wzniesień na jej długości (1 km) wynosi
ponad 100 metrów.
Nareszcie czas na zasłużony
odpoczynek w pięknych, starych
parkach: im. Adama Mickiewicza
i Św. Kingi. Ale godne uwagi są nie tylko
zabytki i zakamarki Wieliczki. W pobliskim
Sygneczowie warto chociaż rzucić okiem
na dwór Popielów z XVIII/ XIX wieku.
W nieco młodszym dworze w Sierczy mają
swój dom klasztorny siostry Urszulanki Unii
Rzymskiej.
19
20
Droga Królewska w Puszczy Niepołomickiej; fot. Jerzy Golowski
Królewskie włościpuszcza
Miasto i gmina
Gdy pada nazwa: Niepołomice, pierwsze skojarzenie to
.
Drugie - renesansowy zamek, nazywany często małym Wawelem.
Chwilowo są więc w Niepołomicach
i Sukiennice i „Wawel”, bo przecież tutejszy
zamek, który jeszcze 20 lat temu był niemal
ruiną, wrócił do świetności i nazywany bywa
małym Wawelem. I to nie tylko dlatego, że
przez wieki bywali tu królowie i królowe, nie
tylko z powodu podobieństwa architektonicznego, ale i magicznego czakramu,
którego moc odczuwa się podobno zarówno tu, jak i na Wawelu.
Zatwardziałym realistom polecić można
studiowanie oryginalnych królewskich dokumentów i wystawy trofeów myśliwskich.
Po odwiedzinach w zamku wypada przejść
królewskim traktem, i mijając całkiem
współczesny pomnik króla Kazimierza, dojść
na rynek. I oczywiście zwiedzić kościół p.w.
Dziesięciu Tysięcy Męczenników. W całej
Polsce są tylko trzy świątynie pod opieką tak
licznych patronów.
Jeśli o wyjątkach mowa, to warto w świątyni
zwrócić uwagę na jedyne w Polsce freski
włoskich mistrzów z XIV stulecia.
Twórcą kaplicy Branickich i pomnika w jej
wnętrzu oraz bramki w murze otaczającym
świątynię był nadworny architekt królewski
Santi Gucci.
W samym urokliwym ryneczku miło
spojrzeć nie tylko na sędziwe domy, ale
i na młodziutką Leśniczankę – pomnik
przy fontannie, który odsłonił prezydent
Lech Wałęsa.
Skoro już zaś jesteśmy w wyższych
sferach, zróbmy jeszcze krok… w górę,
w sfery niebieskie i zaglądnijmy, najlepiej wieczorową porą, do Młodzieżowego Obserwatorium
Astronomicznego, gdzie prowadzone są m.in. pokazy nieba i prelekcje.
Urząd Miasta i Gminy Niepołomice.
32-005 Niepołomice
Plac Zwycięstwa 13,
tel. 012 / 2811-260
fax 012 / 2811-991
e-mail: [email protected]
www.niepolomice.com
W skład jednostki administracyjnej wchodzi
miasto Niepołomice oraz 12 sołectw:
Chobot, Ochmanów, Podłęże, Słomiróg,
Staniątki, Suchoraba, Wola Batorska, Wola
Zabierzowska, Zabierzów Bocheński,
Zagórze, Zakrzowiec i Zakrzów.
Gminę zamieszkuje ponad 22 000
osób, z czego 8500 mieszka w samych
Niepołomicach.
Zamek Królewski w Niepołomicach; fot. Bogdan Pasek
Jedno i drugie warte jest obejrzenia, ale
lepiej zacząć od zamku, choćby dlatego,
żeby zobaczyć goszczącą w nim Galerię
Malarstwa Polskiego XIX wieku, przeniesioną
tu czasowo z Sukiennic.
Niepołomice
21
Kościół p.w. Dziesięciu Tysięcy Męczenników; fot. Bogdan Pasek
22
Zamek Królewski w Niepołomicach; fot. Bogdan Pasek
Co jeszcze w samych Niepołomicach
warto zobaczyć? Na pewno Kopiec
Grunwaldzki. Jego budowę rozpoczęto w 1910 r., by uczcić 500. rocznicę Bitwy
pod Grunwaldem. Kopiec powstał na najwyższym wzniesieniu w mieście – Wężowej
Górze (214 m n.p.m.). Opowieść głosi, że
znajduje się pod nią wyjście z tunelu rozpoczynającego się w podziemiach niepołomickiego zamku. Kopiec jest doskonałym
punktem widokowym.
Trzeba też w Niepołomicach zahaczyć
o Izbę Regionalną, wyposażoną w dostatek
dóbr wszelakich, jakie służyły naszym przodkom na co dzień i od święta oraz o Izbę
Leśną, która przygotuje nas na spotkanie
z samą Puszczą Niepołomicką.
Wprawdzie jej większa część leży na terenie
gminy Kłaj, ale nazwa zobowiązuje… Nie
łudźmy się jednak, że w leśnych ostępach
zobaczymy żubra, ponieważ rezerwat,
w którym mieszka obecnie około 30 tych
iście królewskich zwierząt, nie jest dostępny
dla przybyszów z zewnątrz.
Chociaż Puszcza Niepołomicka, zwana
dawniej Niepołomną, zajmuje ok. 115 km
kw. i jest siódmym co do wielkości nizinnym lasem Polski, obecny teren to tylko
niewielka część jej dawnego terytorium.
Pierwotnie leśny kompleks ciągnął się bowiem od okolicy krakowskich Grzegórzek,
po istniejącą do dziś Puszczę Sandomierską.
Nic dziwnego, że zabłądził tu ponoć sam
król Kazimierz…
Ale i na tym okrojonym przez cywilizację
terenie znajduje się miejsce dla mnóstwa
ssaków, gadów i ptaków. Żyją tu: jelenie,
sarny, lisy, borsuki, kuny, pojawiają się
wilki i łosie. Spotkać też można i mniej
sympatycznych mieszkańców - m.in. żmije,
zaskrońce, padalce, salamandry i jaszczurki.
Puszcza stanowi naturalne miejsce schronienia dla 175 gatunków ptaków,
będących pod ochroną Europejskiej Sieci
Natura 2000. Najciekawsze z nich to orliki
- krzykliwy i grubodzioby, błotniaki - zbożowy i popielaty, pustułeczka, kobuz, bocian
czarny, brodziec samotny, sowa błotna,
puszczyk uralski, remiz, czapla czerwona,
rybołów, ślepowron, dudek…
W obrębie puszczy wydzielono
6 rezerwatów florystycznych
opactwo benedyktynek
w Polsce i najstarszy zabytek gminy
Niepołomice. Kościół p.w. Najświętszej Marii
Panny i św. Wojciecha, z przylegającym
klasztorem i resztkami zabudowań folwarku
należy do najcenniejszych gotyckich obiektów w Małopolsce. Pielgrzymów przyciąga
do Staniątek słynący cudami obraz Matki
Bożej Bolesnej, przed którym modlili się
królowie i bohaterowie. Kogo urzeknie
atmosfera klasztoru, ma szansę zakosztować
jej dłużej, bo siostry benedyktynki przyjmują w swoich murach spragnionych ciszy
i ukojenia gości.
Czarny Staw w Niepołomicach; fot. Bogdan Pasek
z fragmentami lasu pierwotnego: Lipówka,
Dębina, Długosz Królewski, Gibiel, Koło
i Wiślisko Kobyle.
Tam jednak turystom wstęp wzbroniony…
Zrównoważyć to musi zaproszenie w inne
części lasu, gdzie z myślą o gościach spragnionych ciszy, spokoju i zieleni utworzono
parkingi i pola biwakowe, a także wyznaczono szlaki dla pragnących przemierzać puszczę piechurów, rowerzystów i amatorów
jazdy konnej.
Na skraju puszczy, na łąkach i polach nad
Drwinką, można zobaczyć duże grupy
bocianów, które szukają tam „posiłku”. Na
słupach, drzewach, starych kominach
gniazdują i wychowują swoje młode. Jest
to największe w Małopolsce
skupisko bocianów.
Przez wioski prowadzi szlak turystyczny “Bocianie gniazda”. Gdy znów zatęsknimy za cywilizacją i dziełami ludzkich rąk, warto zboczyć do oddalonych o 10 km od Niepołomic
– Staniątek. To kolejne „naj” - najstarsze
23
24
Ponad 200-letni buk amerykański w Jawczycach; fot. Bogdan Pasek
Polskie dęby,
amerykański buk
Gmina
Biskupice
Biskupice swój rodowód wywodzą ze starożytności. Istnienie grodu
obronnego na Bukowej Górze dowodzi, że już w okresie
brązu było tu kogo i czego bronić. Bogactwa
naturalne tych obszarów zachęcały do zakładania domostw przez
rycerzy, szlachtę i kler.
Mają też Biskupice „swojego człowieka
w niebie”. To ks. Jan Turchan, urodzony w tej
miejscowości w 1879 r. Był franciszkaninem
– zginął zamęczony przez hitlerowców
w Dachau w 1942 r. Beatyfikowany został
przez Jana Pawła II, jako jeden ze 108
Męczenników Kościoła z okresu
II wojny światowej.
Piękne krajobrazy, z rozległymi widokowymi
wzniesieniami są naturalnym tłem dla prawdziwej perełki architektury – XVIII-wiecznego drewnianego kościółka w Bodzanowie
p.w. św. Piotra i Pawła, gdzie znajdują się m.
in. jeszcze starsze, XVII–wieczne obrazy.
A na południu, w Łazanach, podróżnych zaprasza XVI-wieczny kościół p.w. Znalezienia
Krzyża Świętego z oryginalnym zabytkiem
znajdującym się w zakrystii - obmurowanym
w trakcie budowy kościoła pniem dębu, we
wnętrzu którego znajduje się schowek na
monstrancję.
W skład gminy wchodzi 12 sołectw:
Biskupice, Bodzanów, Jawczyce,
Łazany, Przebieczany, Sławkowice,
Sułów, Szczygłów, Tomaszkowice,
Trąbki, Zabłocie, Zborówek. Gmina liczy
ponad 8800 mieszkańców.
Kościół p.w. św. Marcina w Biskupicach; fot. Bogdan Pasek
W Biskupicach zachwyca wyniosła
sylwetka barokowego kościoła p.w. św.
Marcina z intrygującą wieżą, wzorowaną
na wieży krakowskiego kościoła
Mariackiego. Roztaczają się stąd widoki na
Bukową Górę, sędziwy dąb szypułkowy,
będący pomnikiem przyrody i urokliwą
aleję kasztanową.
Urząd Gminy Biskupice
Tomaszkowice 455
32-020 Wieliczka
tel. 012 / 250-68-99; 012 / 250-68-77
fax 012 / 250-67-66
e-mail: [email protected]
www.biskupice.pl
25
26
Kościół pw. Św. Piotra i Pawła w Bodzanowie; fot. Bogdan Pasek
Kolejnym powodem, dla którego warto wybrać się do Jawczyc są tamtejsze
kurhany z przełomu neolitu i wczesnej
epoki brązu.
Na koniec polecić wypada - piękne widoki.
Nie brakuje ich nigdzie, bo malowniczo
położone pola stanowią prawie 90 procent
powierzchni gminy, a na pozostałych
obszarach królują lasy. Wyjątkowo urokliwa
o każdej porze roku jest panorama z okolic
serpentyn w Łazanach, skąd widać ogromne połacie pól, na których czasem złoci się
rzepak, a czasem zboże. Warto też pojechać
do Sułowa, najwyżej położonej miejscowości gminy, z której przy pięknej pogodzie
widać Tatry.
Buk amerykański w Łazanach; fot. Bogdan Pasek
Z kościoła już blisko do dworu, który
powstał w pierwszej połowie ubiegłego stulecia. Do zabytkowego dworskiego zespołu
należą jeszcze: oficyna, obora, spichlerz oraz
park krajobrazowy ze szpalerami grabowymi
i starymi lipami. Być może gdzieś w pobliżu
była też karczma „Rzym”, z którą jest związane podanie o Twardowskim, bo podobno
stała ona na gruntach Łazan.
Do najciekawszych miejscowości gminy
Biskupice należą też Jawczyce, gdzie znajduje się dworek z 1935 r. i znacznie od niego
starszy słynny buk amerykański,
liczący około dwustu lat. Sędziwe i potężne
drzewo charakteryzuje się też piękną kolorystyką – zależnie od pory roku jest zielone,
ciemnoczerwone lub żółte.
27
28
Kantorówka w Hucisku z monumentalnym krzesłem; fot. Barbara Rotter-Stankiewicz
Piękne miejsca,
sławni
ludzie
i rzeka i wzgórza i piękne
Gdów to ma szczęście – jest tu
widoki. Są też miejsca o międzynarodowej sławie.
Nieopodal kościoła znajduje się modrzewiowy dwór rodziny Habichtów, zbudowany
w XIX w. Gdy pojedziemy w górę biegu
Raby, trafimy do Winiar. Tam, na grzbiecie
wzgórza stoi nietypowa kapliczka, zbudowana na wzór nieistniejącego już kościółka
na Woli Justowskiej w Krakowie. Warto się
tam wybrać także ze względu na przepiękny
widok i na sąsiedztwo Huciska.
Ta zagubiona w lesie wieś ma prawdziwy
skarb - „Kantorówkę”. To dom będący konglomeratem różnych stylów.
W budowli wykonanej według projektu
właściciela,Tadeusza Kantora, spotkały się jego ulubione motywy architektoniczne - góralski, kryty gontem, lecz z murowaną, wzorowaną na niedzickim zamku
basztą. Bardziej od samego domu znane jest
stojące obok kilkunastometrowej wysokości
betonowe krzesło, zaprojektowane przez
Kantora jako konstrukcja niemożliwa do zrealizowania. A jednak udało się je wykonać!
Zostało zaliczone do stu najpiękniejszych
betonowych budowli świata.
Kantor, teatr, aktorzy… Idąc tym tropem nie
sposób pominąć gdowianina, Ludwika
Solskiego. Ludwik Napoleon Sosnowski
(Solski to nazwisko sceniczne) debiutował
w teatrze w 1875 r. - po raz ostatni wystąpił
na scenie w roku… 1954, na kilka miesięcy
przed śmiercią. A umarł, mając prawie 100
lat. W Gdowie doczekał się swojej ulicy
i pamiątkowej tablicy.
Gdów
32-420 Gdów,
Rynek 40,
tel. 12 / 251-42-66
fax 12 / 12 251-40-05
e-mail: [email protected]
www.gdow.pl
Gminę tworzy 29 sołectw: Bilczyce,
Cichawa, Czyżów, Fałkowice, Gdów, Hucisko,
Jaroszówka, Klęczana, Krakuszowice,
Książnice, Kunice, Liplas, Marszowice,
Niegowić, Niewiarów, Nieznanowice,
Niżowa, Pierzchów, Podolany, Stryszowa,
Szczytniki, Świątniki Dolne, Wiatowice,
Wieniec, Winiary, Zagórzany, Zalesiany,
Zborczyce, Zręczyce. Mieszka w nich ponad
16 tys. osób.
Dolina Raby; fot. Barbara Rotter-Stankiewicz
Najokazalszym zabytkiem Gdowa jest
Sanktuarium p.w. Narodzenia Najświętszej
Panny Maryi. Kościół wybudowany w XIV
w. trzykrotnie niszczyły pożary. Z gotyckich
części przetrwały zakrystia, fragmenty
prezbiterium i nawy głównej. W ołtarzu
głównym znajduje się XVIII-wieczny
cudowny obraz Matki Boskiej - kopia
starszego, namalowanego prawdopodobnie
wcześniej niż w XV w. Gdowska Madonna,
według przekazu, dwukrotnie ocaliła życie
Władysławowi Warneńczykowi - ofiarował
on parafii jako wotum dziękczynne daninę
z królewskich dóbr niepołomickich. Gdów
może się też poszczycić ważącym dwie tony
dzwonem z roku 1462, a więc starszym od
dzwonu Zygmunta.
Gmina
29
30
Staw w Niegowici; fot. Barbara Rotter-Stankiewicz
Raba w okolicach Gdowa; fot. Barbara Rotter-Stankiewicz
fot. Barbara Rotter-Stankiewicz
Pomnik gen. H. Dąbrowskiego w Pierzchowie; fot. Bogdan Pasek
I tak, w dobrym towarzystwie, wróciliśmy
do Gdowa, by pojechać w kierunku Bochni,
do Niegowici, skąd wyruszymy papieskim
szlakiem w stronę Łapanowa. Po drodze
– Marszowice z rozłożystym podworskim
„Zajazdem pod Wiązami” i Domem Pamięci
urodzonego tu w 1884 r. o. Anzelma Gądka,
duchownego, związanego z Niegowicią,
Wadowicami, Rzymem i Łodzią, którego
proces beatyfikacyjny już się rozpoczął.
Warto też zboczyć do Woli Zręczyckiej,
gdzie ukryty w lesie przetrwał od 1879 r.
w prawie niezmienionej postaci modrzewiowy dwór „Bella Vita”. Funkcjonuje tu
pensjonat, organizowane są imprezy
rekreacyjne i kulturalne.
Ze Zręczyc tylko rzut beretem do Stryszowej, gdzie na kilka chwil zatrzymać się
można w Izbie Regionalnej, a na dłużej
– w pięknym punkcie widokowym, skąd jak
na dłoni widać wszystkie strony pięknego
świata. Także Dolinę Raby – kogo interesuje nadrzeczna flora i fauna nie tylko
z lotu ptaka, musi wybrać się jeszcze do
gdowskiego ekoparku. Nabyta tu
wiedza przydaje się nie tylko uczniom na
lekcjach przyrody.
Ekopark, jako jeden z nielicznych w Polsce,
a drugi tego typu w Małopolsce, powstał na
terenach starorzecza i łęgów. Na powierzchni 2,5 ha wytyczono 400 m ścieżek, które
wraz z Zarabiem tworzą ciekawą ofertę dla
turystów. Miłośnicy przyrody na terenie
Gdowa doszukają się też aż 16 pomników
przyrody.
Nie brakuje też w różnych zakątkach
gminy zabytkowych parków. Stare
drzewa otaczają np. dworek w Cichawie
i w Wiatowicach, skąd w 1794 r. wyruszył
Tadeusz Kościuszko, aby ogłosić
wybuch powstania.
Do naszych czasów nie przetrwał natomiast rodzinny dwór związany z innym
wielkim Polakiem, gen. Janem Henrykiem
Dąbrowskim, urodzonym w Pierzchowcu.
Ale pamięć o generale okazała się trwalsza
od budowli – bohater naszego hymnu narodowego doczekał się w Pierzchowie aż…
dwóch kopców wznoszących się naprzeciwko siebie. Jeden z nich usypany w XIX w.
przez okoliczną ludność zrównano z ziemią
w czasie II wojny światowej, lecz został odbudowany w dwusetną rocznicę powstania
hymnu narodowego. Do rodziny Dąbrowskich należał też młyn, który zachował się do
dziś w całkiem niezłej formie.
31
32
Zabudowa drewniana w Kłaju; fot. UG Kłaj
…dzwonek
na
chmury
skansenem budownictwa
Gmina
Kłaj
Kłaj bywa nazywany
wiejskiego. Wśród stu drewnianych domów wsi, trzydzieści
zostało sklasyfikowanych jako zabytki.
Dla spragnionych wiedzy o lokalnej tradycji
otworem stoi Izba Regionalna.
Architektoniczną perełką gminy jest pochodzący z 1902 r. pałac w Grodkowicach,
zaprojektowany przez Teodora Talowskiego,
zbudowany w stylu neogotyckim, z elewacją z czerwonej cegły i kamienia, zatopiony
w pięknym parku, którego ozdobą są dwa
pomniki przyrody - dąb szypułkowy oraz jesion. Od niedawna w pałacu mieści się kompleks szkoleniowo-hotelowy, a w stylowym
wnętrzu organizowane są cykliczne imprezy
artystyczno – kulturalne oraz różnego
rodzaju przyjęcia .
Przed pałacem, w miejscu, gdzie podczas rabacji galicyjskiej chłopi zabili Marcyana Żeleńskiego - dziadka Tadeusza Boya- Żeleńskiego, wybudowano w 1846 r. pamiątkową
kapliczkę. Natomiast kaplica-mauzoleum
rodziny Żeleńskich z r. 1903, zaprojektowana
przez Władysława Ekielskiego znajduje się
przy kościele w Brzeziu. Do Brzezia warto
przyjechać także po to, by obejrzeć sam
kościół. Widać go z daleka dzięki 40-metrowej wieży. Świątynię p.w. Przemienienia
Pańskiego zdobią: posąg Jana Chrzciciela
z XV w., osiemnastowieczny portret króla
Jana III Sobieskiego i obraz Przemienienia
Pańskiego z XVI w.
Do Targowiska wybrać się najlepiej przy…
złej pogodzie. Jest tu kapliczka św. Walentego z 1811 r. Przydrożna fundacja, jakich
wiele, ale ciekawostką jest znacznie od niej
starszy dzwonek na chmury. Uruchamiano go wtedy, gdy nad okolicą zbierały się
burzowe chmury – podobno głos dzwonka
skutecznie je rozpędzał… Warto sprawdzić.
W obrębie gminy leży 9 sołectw: Brzezie,
Dąbrowa, Grodkowice, Gruszki, Kłaj,
Łężkowice, Łysokanie, Szarów, Targowisko.
Zamieszkuje w nich blisko 10 tys. osób.
Fontanna z Goplaną; fot. Bogdan Pasek
Po spacerze przez drewniane „centrum”
można się wybrać do kościoła p.w. św.
Józefa Robotnika. To stosunkowo nowa
świątynia, zbudowana w drugiej połowie XX
wieku. O kilkadziesiąt lat starsze są zdobiące
ją trzy drewniane ołtarze. W 1967 r. kościół
został konsekrowany przez ówczesnego
arcybiskupa krakowskiego Karola Wojtyłę.
Kłaj 655,
tel. 012 / 284-11-00
fax 012 / 284-11-33
e-mail:[email protected]
www.klaj.pl
33
Pałac Żeleńskich w Grodkowicach; fot. Bogdan Pasek
Najmocniejszą stroną gminy Kłaj są piękne
krajobrazy i wciąż nieskażona przyroda.
Południową część gminy ogranicza Raba,
a w części północnej pokaźny obszar zajmuje Puszcza Niepołomicka. Jej 80 proc., wraz
z rezerwatami „Gibiel”, „Długosz Królewski”
i „Żubrowisko” znajduje się właśnie na terenie gminy Kłaj.
34
Osobliwością geologiczną puszczańskiej
części Kłaja jest wzniesienie Kobyla Głowa.
Ma ono charakter ostańca, pagórka morenowego. Na południe od przysiółka Goły
Brzeg rozlewa się jedno z najdłuższych
i najbardziej okazałych rabisk, czyli starorzeczy Raby. W latach siedemdziesiątych od
głównego koryta Raby zostało ono odcięte
tamą, a nowe przeprowadzono przekopem
liczącym pół kilometra.
Wydawca:
Starostwo Powiatowe w Wieliczce,
32-020 Wieliczka, ul. Dembowskiego 2,
tel. 012 / 288 02 10, fax 012 / 288 00 40
e-mail: [email protected],
www.wieliczka.pl
Publikację dofinansowano ze środków
Wojewódzkiego Funduszu Ochrony
Środowiska i Gospodarki Wodnej
w Krakowie
Tekst: Barbara Rotter-Stankiewicz
Opracowanie graficzne: GRUBY projekt
Redakcja: Andrzej Masny, Mirosław
Mrozowski, Bogdan Pasek, Aneta Talaga
Druk: Drukarnia Pasaż
I okładka
Buk amerykański w Jawczycach,
fot. Bogdan Pasek
IV okładka
Emilia Ponisz „Czarny Staw
w Puszczy Niepołomickiej ” zdjęcie
z konkursu ekologicznego
„Fotografia z natury”
Nr ISBN 978-83-927699-0-3
Kłaj, rezerwat „Gibiel”; fot. Bogdan Pasek
35
36