Żół te au to bu sy z nie bie skim krzy żem

Relacje – dyskusje – konfrontacje
„Żółte autobusy
z niebieskim krzyżem”
– szwedzka pomoc charytatywna dla polski
po II wojnie swiatowej
Polacy w trudnych momentach swojej historii otrzymywali ogromne
wsparcie, również materialne, od innych narodów popierających polskie
dążenia niepodległościowe. Szwecja jest państwem, które najczęściej
włączało się w akcję międzynarodowej pomocy i spieszyło z pomocą
charytatywną. Jej skala i znaczenie jest nie do przecenienia.
n ARNOLD KŁONCZYŃSKI
ierwsze komitety zawiązywano już
podczas I wojny światowej, kiedy sprawa niepodległości jeszcze się ważyła.
Po raz kolejny opieką otoczono Polaków
podczas II wojny światowej, gdy uciekinierzy, w tym internowani marynarze,
znaleźli schronienie na terenie neutralnej
Szwecji. Aktywnie działały szwedzkie organizacje charytatywne Rädda Barnen
(Ratujcie Dzieci) oraz Szwedzki Komitet
Pomocy Dzieciom Polskim (Komitté Hjälp
Polens Barn) zorganizowany przez znaną
pisarkę o polskich korzeniach – Marikę
Stiernstedt. Ta druga organizacja jeszcze
w czasie wojny zebrała 150 tys. koron i 10
tysięcy kg ubrań z zamiarem przesłania
do Polski. Pod wpływem akcji informacyjnej, zorganizowanej przez oba komitety,
pracownicy firmy ASEA zobowiązali się
do dobrowolnego opodatkowania na rzecz
1
dzieci w Polsce . Również potentat przemysłowy A. Johnson ofiarował 3 tys. koron
na pomoc dla Polaków.
Jeszcze w 1944 roku szwedzkie organizacje charytatywne przekazywały paczki żyw-
P
nościowe dla więźniów hitlerowskich obozów koncentracyjnych. Jedna z byłych więźniarek wspominała: „Polki otrzymywały
od Szwedzkiego Czerwonego Krzyża na Boże Narodzenie i Wielkanoc jedno- a może
dwukilogramowe paczki, mianowicie suszone mleko, płatki owsiane, masła pół ki2
lograma, i kawałek wędzonej kiełbasy” .
Wraz z zakończeniem działań militarnych i ujawnienia prawdy na temat skali
i charakteru okupacji oraz zniszczeń dokonanych na ziemiach polskich społeczeństwo szwedzkie przystąpiło do zorganizowanej i konsekwentnie realizowanej
pomocy południowemu sąsiadowi. Dostrzeżono przede wszystkim dramat dzieci
– ofiar nazizmu. Dla 400 spośród nich zorganizowano wyjazd do Szwecji. Zamieszkały one w rodzinach szwedzkich, które
zadbały o ich odżywienie i pomogły zapomnieć o koszmarach przeżyć wojennych.
Początki pomocy
Początkowe działania miały charakter
doraźny. Była to głównie pomoc żywno-
1
Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych (dalej: AMSZ), zespół. 27, teczka 45, wiązka 3, Szwedzka Pomoc Dzieciom w Polsce, „Polpress”, Sztokholm 17 listopada 1945.
2
Zeznanie Marii Lenarczyk Gdeczyk, w: Mówią świadkowie Ravensbrück, wybór, wstęp i opracowanie
E. S. Kruszewski, Kopenhaga 2001, s. 72.
1/2009
15
Relacje – dyskusje – konfrontacje
ściowa i medyczna. W 1945 roku rząd
szwedzki przekazał do dyspozycji władz polskich 1000 kg lekarstw oraz większą ilość
narzędzi lekarskich. Natomiast latem 1945
roku, podczas panującej wówczas w Polsce
epidemii gruźlicy, Szwecja pierwsza pospieszyła z pomocą, przysyłając 45 ton lekarstw.
Przedstawiciel rządu szwedzkiego w Warszawie Brynolf Eng oświadczył, że w ramach
dotychczasowej pomocy dostarczono
do Polski 30 tys. ampułek surowicy oraz partię leków o znacznej wartości. Warszawa
otrzymała 480 łóżek dla szpitala Dzieciątka
Jezus w Warszawie wraz z aparaturą i zapowiadał kolejny transport 25 aparatów rentgenowskich. Oczekiwano także na przybycie ekspertów, którzy dokonają odpowiednich pomiarów niezbędnych do wykonania w Szwecji specjalistycznych protez dla
kalek. Szwedzi otworzyli w Warszawie klinikę gruźliczą z pełnym wyposażeniem i personelem szwedzkim. Dowozili własnym
transportem do każdego zakątka Polski wyprawki i mleko dla sierot. Bazą dla szwedzkiej kolumny transportowej była Gdynia,
gdzie stacjonowało 88 samochodów oznaczonych żółtym krzyżem na błękitnym polu
z napisem Sverige, obsługę zapewniało
ok. 100 osób przybyłych ze Szwecji.
Dostrzegając jednak potrzebę większej,
planowej i lepiej zorganizowanej pomocy
już w grudniu 1945 roku parlament szwedzki uchwalił dotację na pomoc międzynarodową, w ramach której 220 tysięcy koron
przeznaczono na rozbudowę szpitali w Pol3
sce . Rząd szwedzki udzielał pomocy poprzez dwie organizacje: Szwedzki Komitet
Pomocy Międzynarodowej (Svenska Kommittén för Internationell Hjälpverksamhet)
– SIH, którego przewodniczącym został Birger Ekeberg, a funkcję przedstawiciela tej
organizacji w Polsce pełnił Åke Sundelin,
oraz Państwową Komisję Odbudowy – (Återuppbyggnadsnämnd) ze Stigiem Sahlinem
na czele. Komisja miała nieść pomoc w za-
kresie środków transportowych, środków
produkcji i instytucji użyteczności publicznej: narzędzi, aparatów i szeroko pojmowanej pomocy technicznej. Obie organizacje
miały podobny charakter do UNRRA. Jako
kapitał zakładowy dla sprawnego ich funkcjonowania – Riksdag (parlament) wyznaczył 1 % majątku narodowego, czyli po4
nad 600 milionów koron .
W marcu 1946 roku prasa informowała
o skali dotychczasowej pomocy szwedzkiej
Polsce. Pisano wówczas, że dostarczono
aż 6 tysięcy łóżek szpitalnych, 10 kompletów
urządzeń chirurgicznych, ponad 2 tys. ton
ubrań nowych i używanych (głównie dla
Warszawy), ponadto mleko sproszkowane,
ryby mrożone i konserwy. Dostarczono również 32 baraki dla powstającego ośrodka
5
w Otwocku .
Szwedzki Komitet
Pomocy Międzynarodowej
Jedną z największych organizacji zaangażowanych w pomoc Polsce był Szwedzki
Komitet Pomocy Międzynarodowej. Komitet składał się z 10 członków reprezentujących duże organizacje pomocy np. Szwedzki Czerwony Krzyż i współpracował z 40
6
innymi organizacjami charytatywnymi . Komitet działał w porozumieniu z UNRRA. Już
we wrześniu 1945 roku przybyła do Polski
delegacja szwedzka, której celem było zapoznanie się z potrzebami w zakresie opieki
zdrowotnej. Utworzono specjalny Podkomitet Pomocy Lekarskiej, na jego czele stanął
Gunnar Nyström. Udzielał on pomocy lekarskiej, dostarczał środków medycznych, budował prowizoryczne szpitale i izby chorych. Gdy jesienią 1946 roku L. B. Ekeberg
wizytował placówki, otrzymał od prezydenta
B. Bieruta w dowód uznania za działalność
na rzecz Polski Wielką Wstęgę Orderu Odrodzenia Polski. Uczestniczył również
w otwarciu sanatorium w Otwocku, sfinansowanego przez komitet, na ten cel przeka-
3
AMSZ, zesp. 6, t. 1191, w. 79, Raport Poselstwa RP w Sztokholmie nr 1, 21 grudnia 1945, tajne.
AMSZ, zesp. 27, t. 45, w. 3, Informator „Polpress” ze Sztokholmu z 8 listopada 1945.
5
AMSZ, zesp. 6, t. 1182, w. 79, Poselstwo RP w Sztokholmie do Zygmunta Modzelewskiego, Podsekretarza Stanu w MSZ, 30 kwietnia 1946. dla Warszawy.
6
AMSZ, zesp. 27, t. 45, w. 3, Informator „Polpress” ze Sztokholmu z 25 listopada 1945.
4
16
Wiadomości Historyczne
Relacje – dyskusje – konfrontacje
7
zano 4.6 mln koron . Gość zwiedził inwestycje szwedzkie w Warszawie: Szpital Dzieciątka Jezus, Żłobek na Woli, Poradnię Przeciwgruźliczą, Klinikę Dziecięcą, Ogródek
Jordanowski. Wizyta ta pomogła władzom
szwedzkim w oszacowaniu potrzebnej pomocy Polsce i określeniu zarówno sfer, w jakich pomoc ta powinna być najbardziej aktywna, jak również wstępnie określić czas jej
trwania. Władze polskie starały się, aby miała ona charakter długofalowy.
Szwedzki Komitet Pomocy Międzynarodowej miał charakter instytucji koordynującej poszczególne działania szwedzkich organizacji charytatywnych. Dlatego
bardzo często trudno ustalić, która organizacja miała największy wkład w poszczególne przedsięwzięcia, tym bardziej, że
polskie organy rządowe, a w szczególności
polska prasa, nie miały dobrego rozeznania w tej sprawie, nie rozróżniały poszczególnych organizacji, często podając mylne
dane.
Duże znaczenie w ramach działalności
Szwedzkiego Komitetu Pomocy Międzynarodowej miała Szwedzka Pomoc Europie
(Svenska Europahjälpen – SEH), przedstawicielem tej instytucji w Polsce był major
8
Hans Ehrenstråhle . Organizacja ta przyjęła program pomocy Polsce, który obejmował: zorganizowanie i prowadzenie wspominanego sanatorium gruźliczego dla
dzieci w Otwocku, dostarczenie aparatury
rentgenowskiej, narzędzi chirurgicznych
i wyposażenia sal operacyjnych łącznie
na sumę 3 mln koron; zobowiązano się dostarczyć 6 tys. łóżek z materacami i pościelą dla 47 szpitali. Ponadto Europahjälpen
kompletnie wyposażyła kilka szpitali
w Warszawie, Łodzi i Gdańsku. Organizacja ta dostarczyła sprzęt dla lekarzy i pielęgniarek i przekazała 89 samochodów i 45
motocykli dla potrzeb polskiej służby zdrowia. W ramach pomocy wyposażono pokoje biurowe Akademii Lekarskiej w Gdańsku oraz podjęto trud drukowania pod-
Zdjęcie z książki: Marika Stiernsted, Polsk revolution. Nödvändig.
Patriotisk. Obarmhärtig. Oblogid. Wyd Albert Bonniers Förlag,
Stockholm 1946 ciężarówki ze szwedzką pomocą w Polsce
ręczników szkolnych – uniwersyteckich.
Ponadto otwarto z pełnym szwedzkim wyposażeniem przychodnię przeciwgruźliczą
w Warszawie przy ulicy Wilczej 18. Przy realizacji planu pomocy Europahjälpen ściśle
współpracowała z polskim Ministerstwem
Zdrowia. W ramach działalności charytatywnej zwracano uwagę na podstawowe
potrzeby najbardziej pokrzywdzonych
przez wojnę. W tym celu prowadzono rozdział odzieży i obuwia oraz dożywianie
dzieci. W samym 1946 roku akcja dożywiania objęła 14 tysięcy dzieci w Warszawie, 8
tysięcy na Mazurach i 4 tysiące w Gdyni
(w następnym roku było ich już dwukrotnie więcej), przebadano 50 tys. pacjentów
w przychodni przeciwgruźliczej. Aby sprostać tym olbrzymim przedsięwzięciom stale zatrudniano w Polsce 170 Szwedów.
Niewątpliwie szczególne miejsce w ramach pomocy Polsce zajmował kompleks
w Otwocku przygotowywany z myślą o potrzebach dzieci. Szwedzi intensywnie pracowali nad wykończeniem tego szpitala, składającego się z około 30 pawilonów. Przy jego
powstawaniu i wyposażeniu współdziałało
szereg szwedzkich instytucji charytatywnych, przy czym akcję tę koordynowała organizacja Europahjälpen. Dyrektorem tego
7
L. B. Ekeberg, Szwedzka pomoc dla Polski, „Det Nya Polen”, nr 13-14/ 1946, s. 8
Major wydał wspomnienia z krótkiego pobytu w Polsce: Britt och Hans Ehrenstråhle, Sju dagar i Oktober 1947, wyd. Brombergs, Uppsala 1980.
8
1/2009
17
Relacje – dyskusje – konfrontacje
9
ośrodka został dr Ulof Nordwall . Jego zainteresowanie niesieniem pomocy Polsce nie
wiązało się tylko z kierowaniem sanatorium
otwockim, podejmował starania w celu przygotowania możliwie najszerszej akcji pomocy dzieciom chorym na gruźlicę. W tym celu wraz Helge Blomquistem i Naczelnikiem
Wydziału Walki z Gruźlicą w Ministerstwie
Zdrowia dr Bolesławem Bartenbachem
zwiedził w lipcu 1946 roku zakład leczniczowychowawczy dla dzieci gruźliczych
w Istebnej. Przebywało tam wówczas 400
dzieci w wieku od 3 do 16 lat na pełnym
szwedzkim utrzymaniu. Szwedzi dostarczyli
w tym celu ryby, mleko, ser i aż 15 ton czekolady. Utrzymywano podobne placówki
lecznicze w Hajnówku, na Lesznie, w Warszawie, Śródborowie.
Zorganizowano również akcję paczek
od tzw. „szwedzkich rodziców”; były to
przesyłki od rodzin szwedzkich przeznaczone dla sierot w Polsce. Kontynuowano dystrybucję kompletów ubraniowych. Punkt
rozdzielczy w Gdańsku-Wrzeszczu wydał 15
tysięcy takich kompletów, a w samej Warszawie ok. 5 tysięcy (w dyspozycji Ministerstwa
Pracy i Opieki Społecznej).
Europahjälpen, koordynująca działalność
wielu szwedzkich organizacji charytatywnych ograniczyła swoją działalność w 1948,
10
a rok później wycofała się z Polski .
Szwedzki Czerwony Krzyż
Do pomocy Polsce włączył się również
Szwedzki Czerwony Krzyż (Svenska Röda
Korset). W 1946 roku przebywała w Polsce
misja SzCK, której celem było zorientowanie
się w potrzebach. Ustanowiono misję
Szwedzkiego Czerwonego Krzyża, na czele
której stanął mjr Sven Frykman. Najważniejszą inwestycją szwedzką kierowaną przez
SzCK było prewentorium w Dzierżążnie ko-
ło Kartuz dla 600 dzieci. Jego wyposażeniem
i wyżywieniem przebywających tam pacjentów zajęli się dr Ulf Nordwall i jego żona oraz
dr H. Neumüller, diagnosta z MSZ. Obok stałego ośrodka szpitalnego, składającego się z 10
pawilonów, organizowano tam również kolonie letnie, po raz pierwszy już w 1946 roku.
Dzierżążno było najważniejszą inicjatywą
szwedzką w Polsce. Sanatorium i szpital został zaprojektowany przez architekta Matsa
Linnmana, budowę nadzorowali szwedzcy
specjaliści. Kompleks składał się z 34 drewnianych budynków rozlokowanych na obszarze 15 ha. Cały zakład składał się z 900 izb,
do obsługi zatrudniono ok. 200 osób. Wśród
zatrudnionych było ok. 30 pielęgniarek polskich, które uwolnione z obozu w Ravensbrück przewieziono do Szwecji, gdzie
przeszły ośmiomiesięczne szkolenie pielęgniarskie. Polskim dyrektorem ośrodka zo11
stał dr Emil Wartanowicz . Personel medyczny składał się z 4 Szwedów i 55
Polaków, personel wychowawczy był polski.
Strona polska, a w szczególności PCK,
zabiegała o zaproszenie do Polski hr Folke
Bernadotte, kuzyna króla i wiceprzewodniczącego SzCK. Władze PCK przypuszczały,
że polski MSZ może mieć obiekcje natury
politycznej, ale dla celów PCK było to ważne. Spodziewano się, co wynikało z wielu
zapowiedzi, że w latach 1947-1948 nastąpi
stopniowe ograniczenie działalności i ostatecznie wycofanie szwedzkich organizacji
charytatywnych z Polski. Wizyta Folke Bernadotte mogłaby temu zapobiec. Ostatecznie Hrabia Folke Bernadotte złożył wizytę
w kwietniu 1947 roku. Celem jego pobytu
było zbadanie działalności SzCK w Polsce
i zorientowanie się w dalszych potrzebach,
specjalnie zainteresowany był zorganizowaniem opieki dla dzieci i chorych na gruźli12
cę . Szwedzi uznali jednakże, że SzCK po-
9
Archiwum Akt Nowych (AAN), Generalny Pełnomocnik ds. Repatriacji, „Expressen”, 8 października 1945.
AAN, Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej, 351, Foreign Voluntary Aid to Poland 1945-1949. An
Account of the Work of the Foreign Voluntary Agencies, k. 69.
11
U. Nordwall, Szwedzko – polskie sanatorium i szpital w Otwocku, Warszawa 1947, s. 4-7 (przedruk
z „Polskiego Tygodnika Lekarskiego” 1947, nr 3).
12
AMSZ, zesp. 6, t. 1185, w. 79, Notatka służbowa wicedyrektora Departamentu politycznego MSZ T.
Chromeckiego z wizyty hr. F. Bernadotte u ministra Modzelewskiego w dn. 26 kwietnia 1947.
10
18
Wiadomości Historyczne
Relacje – dyskusje – konfrontacje
winien się stopniowo wycofywać z Polski
i nie przedłużać umowy, której ważność wygasała 1 czerwca 1947 roku.
W dniu 8 czerwca 1947 roku misja
szwedzka opuściła Dzierżążno i przekazała
prewentorium PCK, który zabiegał jednak
dalej o przedłużenie pomocy szwedzkiej. We
wrześniu 1947 roku bawiła w Szwecji delegacja Zarządu Głównego PCK rewizytując
delegację Szwedzkiego Czerwonego Krzyża.
W rezultacie prowadzonych rozmów ustalono, że od 1 kwietnia 1948 roku Szwedzi zaopatrywać będą całkowicie w artykuły
żywnościowe prewentorium PCK w Dzierżążnie. Poszczególne okręgi SzCK przyrzekły stałą pomoc zakładom opiekuńczym dla
dzieci w Otwocku i Rabce. Szpital w Szczecinie otrzymał kompletne wyposażenie chirurgiczne oraz niezbędne aparaty medyczne.
Szwedzi przeznaczyli również zasiłek gotówkowy dla polskich ośrodków w wysoko13
ści 120 tysięcy koron .
Na działalność SzCK w Polsce składały się jeszcze inne formy pomocy, od lutego 1947 zorganizowano ruchome ambulatorium przeciwweneryczne. SzCK
przekazał na potrzeby PCK 5 ambulansów
i 300 apteczek z kompletnym wyposażeniem, a starszym ludziom w Warszawie
przekazano 2 tys. paczek świątecznych.
Dzięki pomocy Szwedzkiej Pomocy Europie SzCK przeprowadził badania polskich
studentów i pracowników naukowych
w 1948 roku, wykonując nieodpłatnie ba14
dania rentgenowskie płuc . Akcja ta
trwała od stycznia 1948 roku, a zakończono ją w 1949 r.; w ciągu roku przebadano 40 tysięcy osób.
Organizacje niezależne
Szwedzki Komitet Pomocy Dzieciom
Polskim kierowany przez Marikę Stiernsted przesłał jeszcze w 1944 roku do Lublina transport zawierający lekarstwa,
Zdjęcia z książki: Britt och Hans Ehrenstråle, Sju dagar i Oktober 1947, wyd. Brombergs, Uppsala 1980 „żółte autobusy” – ambulans szwedzki na Mazurach
Przedstawiciele Europahjälpen w Warszawie w 1947 roku
głównie witaminy oraz ubrania, obuwie,
15
tran, suszone jarzyny, suchary, kaszę .
Dzięki napływającym funduszom udało
się przygotować i otworzyć w lipcu 1946
roku żłobek dziecięcy na Woli w Warszawie. Organizacja ta dożywiała codziennie 18 tysięcy warszawskich dzieci. Finansowo i organizacyjnie związana była ze
Szwedzką Pomocą Europie. Obok wspierania polskich instytucji medycznych organizowano różne formy wypoczynku dla
dzieci. W 1947 roku odbył się trwający
pięć miesięcy obóz letni dla 500 dzieci
13
Dary Szwecji dla PCK, „Dziennik Polski”, 15 września 1947, s. 3.
H. Neumüller, Kilka słów o szwedzko-polskiej poradni przeciwgruźliczej w Warszawie, Warszawa 1947 r,
s. 3-5 (odbitka z „Polskiego Tygodnika Lekarskiego”, 1947, nr 3).
15
AMSZ, zesp. 27, t. 45, w. 3, Szwedzka Pomoc Dzieciom w Polsce, „Polpress”, Sztokholm 30 grudnia 1945.
14
1/2009
19
Relacje – dyskusje – konfrontacje
na Mazurach, który został następnie przekazany władzom w Szczytnie. Organizacja
ta zakończyła działalność w Polsce, podobnie jak większość szwedzkich instytucji charytatywnych, w maju 1948 roku.
Wśród organizacji charytatywnych niosących pomoc zniszczonej Polsce należy
wspomnieć również Szwedzki Komitten för
Polenhjälpen, który posiadał oddziały we
wszystkich większych miastach Szwecji.
Szczególnie aktywne były dwa komitety Polenhjälpen – Göteborg i Polenhjälpen Malmö
– Lund, które przekazały odzież i żywność
16
Polakom w Niemczech już w 1944 roku .
W 1945 roku, kiedy tylko wznowiono działalność portu gdyńskiego zaczęły napływać
dary Komitetu Pomocy Polsce w Göteborgu.
Organizacja ta rozpoczęła swoją działalność
na Wybrzeżu 25 maja 1945 roku. Pierwszy
transport przybył już z końcem sierpnia 1945 roku, kiedy to statek szwedzki
„Grippen” przywiózł ubrania przeznaczone
dla ludności Wybrzeża, rozdzielone pomiędzy dzieci pracowników portowych.
Na czele oddziału Polenhjälpen – Göteborg, który powstał w październiku 1944
roku, stanęła admirałowa Maja Wetter.
Swoją działalnością objął on przede wszystkim obszary polskiego Wybrzeża: Gdańsk
i Gdynię. W zarządzie znajdowali się Albin
Rosengren oraz Mia Leche Löfgren, Gunnar
Weman, Gunhild Glimstedt, Maja Wetter.
W ramach pomocy komitet kompletnie wyposażył Szpital Miejski w Gdyni (łóżka, pościel, leki, instrumenty). Wcześniej darowano sprzęty dla ośrodków dziecięcych
w Gdańsku, Oliwie i Sopocie.
Dla sprawnego działania oraz lepszej
orientacji w potrzebach komitet stale współpracował z Caritas w Gdyni. Łącznikiem
obu organizacji była Polka, pani Ejboel.
Członkowie tego stowarzyszenia organizowali koncerty, kiermasze, odczyty, wszystko
pod hasłem: „zniszczonej wojną ludności
bratniego kraju trzeba teraz okazać serce
i pomoc”17. Polenhälpen Göteborg uruchomiła w Gdyni 3 kuchnie polowe, gdzie 9
osób pochodzenia polskiego przygotowywało 1500 porcji zup dziennie dla najbiedniejszych, które rozwożone były w szwedzkich
termosach do 5 punktów Caritasu.
Od dnia 25 maja do 1 lutego wydano blisko 280 tys. porcji zup. Oddział ten założył
i utrzymywał Dom Dziecka w Sopocie. Również Polenhjälpen Malmö-Lund troszczył się
o zorganizowanie pomocy Polakom, przekazując dary dla Domu Matki i Dziecka
w Gdańsku Wrzeszczu, gdzie pomoc otrzymywało ok. 30 matek i 100 dzieci. Przewodnicząca Polenhjälpen Malmö Sigma Blanck
i pastor Allana Linda udali się do Stopnicy
na Kielecczyźnie, gdzie organizacja ta wyposażyła stację dożywiania dzieci, mieszczącą
się w starym klasztorze.
Po wizycie przewodniczącej nadal napływała pomoc z Malmö. W październiku 1946
roku sfinansowano transport statkiem „Egon”
6500 kg towarów do Polski. Były tam pomoce szkolne dla dzieci szkół gdyńskich i inne
potrzebne produkty. Działalność komitetu
na terenie Gdyni wspomagali pastor Daniel
Cederberg i Ove Andrell z Kościoła szwedz18
kiego w Gdyni . Polenhjälpen Malmö-Lund
oraz Polenhälpen Göteborg skończyły swoją
działalność w Polsce w 1947 roku.
Inną, niezależną organizacją charytatywną
była Inomeuropeisk Mission (Europejska Misja Międzynarodowa), która pomoc Polakom
niosła już latem 1945 roku. Wówczas w ramach akcji Folke Bernadotte przybyły
do Szwecji transporty z tysiącami chorych
z Rzeszy, dla chorych Polek zorganizowano
dom w Vrigstad w południowej Szwecji.
Udzielono tam pomocy ok. 375 osobom.
W lutym 1946 roku przybyła do Polski p. Britta Holmström, wiceprezes chrześcijańskiego
stowarzyszenia Inomeuropeisk Mission. Podczas spotkania z dziennikarzami oświadczyła,
że: „naród szwedzki szczęśliwie uniknął
wojny i jej przykrych następstw, dlatego też
16
J. Wróblewska, Pomoc Szwecji dla Polaków po Drugiej Wojnie Światowej, „Studia Scandinavica” 1988,
nr 11, s. 115.
17
E. Kochanowska, Polenhälpen Göteborg, „Dziennik Bałtycki”, nr 68, 11 marca 1947 r., s. 5.
18
Nowe dary Polenhjälpen, „Det Nya Polen”, nr 13-14/ 1946, s. 21.
19
Ibidem.
20
Wiadomości Historyczne
Relacje – dyskusje – konfrontacje
powinien pomóc narodom, którym działania
19
wojenne tak srodze dały się we znaki” . Delegacja zapoznała się z możliwościami niesienia pomocy potrzebującym w Polsce. Po wojnie na czele zarządu stał biskup Torsten
Ysander, a w zarządzie zasiadali: pisarka Elin
Wägner, pisarz Harry Blomberg, dyrektor
Szwedzkiego Instytutu Ekonomicznego
w Sigtunie Harry Johansson, działaczka społeczna Ester Lutteman i inni.
Niedługo po wizycie Britty Holmström
misja rozpoczęła swoją działalność w Polsce. W Gdańsku – powstał dom, w którym
Szwedzi wydawali odzież, wyprawki dla
niemowląt, prowadzili przedszkole dla 600
dzieci oraz naukę szycia dla kobiet i fachu
szewca dla mężczyzn. Prowadzili również
łaźnię, z której korzystało około 60 osób
miesięcznie oraz rozdawali ok. 350 posiłków dziennie. Stale dożywiano 60 studentów. W akcji pomagali wolontariusze, którymi najczęściej byli szwedzcy studenci.
Wśród nich znalazł się student historii Åke
Olanson. Dziennikarz lokalnej gazety zanotował: „Oglądamy wspólnie zdjęcia,
przy pomocy których p. Olanson propaguje
w Szwecji nasz kraj, a raczej ubóstwo polskiej ludności /.../. Szwedzi będą mieli zupełnie spaczone pojęcie o nas – usiłuje protestować przeciw tej dość przykrej
propagandzie nędzy. Jednakże młody
Szwed stanowczo twierdzi, że jest to najlepszy sposób dla wzruszenia serc szwedzkie20
go społeczeństwa” . Działalność instytucji
charytatywnych w Szwecji spotkała się
z ogromnym wsparciem społecznym.
Od grudnia 1946 roku rozpoczął działalność podobny dom w Warszawie. W ramach
działalności prowadzonej przez misję do listopada 1948 zorganizowano rehabilitację
inwalidów, zatrudniając ich w stolarni. Misja
zakończyła swoją działalność w Polsce
w 1949 roku, wartość udzielonej pomocy
przez tę organizację szacowano na 1,5 mln
21
dolarów .
Pomoc związków wyznaniowych
W gronie instytucji niosących pomoc
charytatywną były także związki wyznaniowe, wśród których dużą aktywnością wykazywali się baptyści. Organizacja Pomoc Baptystów dla Polski skupiała pomoc udzielaną
głównie przez wiernych z czterech państw
skandynawskich. Kierował nią dr Erik
Rudén ze Sztokholmu. Organizacja ta utworzyła prewentorium w Szczytnie, oraz
mniejsze ośrodki w Wiśle, Malborku, Radości i Wiśniowej Górze. W listopadzie 1948
roku utworzono w Malborku Klinikę Zdrowia Dziecka. Ponadto działała placówka
w Hajnówce oraz ambulatorium objazdowe
na Mazurach. Wśród innych związków wyznaniowych niosących pomoc Polsce należy
wymienić Pomoc Filadelfijską (Filadelfia Relief), z ramienia której, misjonarka Sigrid
Regina pracowała w Hajnówce. Organizacja
– Pomoc Kościoła dla Polski (Den Kyrkliga
Hjälpen för Polen) działała aktywnie
przy kościele ewangelickim w Mikołajkach,
natomiast Europejska Komisja Pomocy należąca do Adwentystów Dnia Siódmego wysłała do Polski Rye Andersena, pastora pracującego w Gdyni, Warszawie i Krakowie.
Nietypowym komitetem był „Hjläp
Warszawa” – kierowany przez prezydenta
Sztokholmu Carla Alberta Anderssona.
Od chwili zakończenia działań militarnych, kiedy informowano o ogromnych
zniszczeniach Warszawy, w Szwecji zapadła decyzja o zorganizowaniu pomocy dla
ludności Warszawy. W tym celu powołano
specjalny komitet pomocy w odbudowie
polskiej stolicy i w listopadzie 1946 roku
zorganizowany został w Sztokholmie „Tydzień Warszawy”. Była to szeroko zakrojona akcja pomocy: „Na czołowych miejscach gazet pojawiły się informacje o tym
wydarzeniu – wzywano do pomocy. „Odbudujemy Warszawę” – to hasło spotykane na plakatach. Obok koncertów w Muzeum Narodowym odbyła się wystawa
20
Inomeuropeisk Mission w Akcji. Szwedzi wspomagają najuboższą ludność Gdańska, „Dziennik Bałtycki”, nr 236, 28 sierpnia 1946, s. 3.
21
AAN, Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej, 351, Foreign Voluntary Aid... k. 67; J. Wróblewska, op. cit., s. 117.
22
Tydzień Pomocy Warszawie w Sztokholmie, „Dziennik Polski”, 31 listopada 1946, s 4.
1/2009
21
Relacje – dyskusje – konfrontacje
grafiki polskiej: Skoczylas, Mrożewski,
22
Christowski, Kulisiewicz” . W stolicy
Szwecji odbyły się koncerty, na których
wystąpili znani w Szwecji artyści polscy
– Ewa Bandrowska-Turska i Grzegorz Fittelberg. C. A. Andersson odwiedził Polskę
w listopadzie 1947 r. Był szczególnie zainteresowany postępami w odbudowie Warszawy i potrzebami, jakie w tej dziedzinie
jeszcze występują.
Z akcją pomocy przeznaczonej dla Żydów polskich wystąpiły żydowskie organizacje charytatywne działające w Szwecji
oraz Związek Żydów Polskich (ZŻP)
w Szwecji, działający od 1943 roku. Była
to przede wszystkim pomoc finansowa
i żywnościowa. Podjęto starania na rzecz
odnalezienia osób ocalonych po wojnie
oraz zorganizowania dla nich dalszych
23
form pomocy .
Pomoc środowisk medycznych
Z pomocą Polsce zdążały środowiska
medyczne. Ta forma wsparcia dotyczyła pomocy w organizacji służby zdrowia w Polsce, szkolenia personelu i wyposażenia
ośrodków pomocy medycznej w Polsce.
W tym celu przybył do Warszawy szef Szpitalnictwa Miasta Sztokholmu Åke Andersson. Już po wycofaniu się największych organizacji charytatywnych z Polski w 1947
roku Å. Andersson zaznaczył, że społeczeństwo szwedzkie w dalszym ciągu będzie pomagać przy urządzaniu i wyposażaniu szpitali w sprzęt i narzędzia chirurgiczne.
Do Polski przyjechały wówczas przedstawicielki szwedzkiego pielęgniarstwa Dagmar
Stembeck – przewodnicząca Stowarzyszenia Pielęgniarek oraz Wiwian Widlund – dyrektorka Szkoły Pielęgniarskiej. Podczas
pobytu zwiedziły szereg instytucji np. Stację
Opieki nad Matką i Dzieckiem, Przychodnię i Stację Leczenia Penicyliną w Gdyni.
Zapowiedziały dalszą współpracę. Również
w maju 1947 prasa polska informowała
o przybyciu kilkunastoosobowej grupy lekarzy szwedzkich i dziennikarzy, udających
się na Ziemie Odzyskane w celu zapoznania
się ze stanem tamtejszych uzdrowisk.
Pomoc medyczna obejmowała także
kształcenie polskich lekarzy. Odbywały się
wykłady naukowców szwedzkich, z odczytami występowali: dr J. Adams -Ray, dr
Bruck, dr Nordwall. Uniwersytet w Lund
zaprosił 15 profesorów Akademii Medycznej w Gdańsku celem nawiązania współpracy naukowej. Akademia w Gdańsku
otrzymała urządzenie dla szpitala na 480
łóżek z kompletnym wyposażeniem i in24
strumentami chirurgicznymi .
Form pomocy niesionej Polsce było
znacznie więcej. Do akcji przyłączyła się też
Międzynarodowa Pomoc Studentom. Szwedzi zaofiarowali pomoc w zakresie druku
podręczników akademickich w języku polskim. W tym celu podjęto starania wysłania
przedstawiciela Spółdzielni „Czytelnik”
do Szwecji dla omówienia tych kwestii.
Mimo wizyt i wygłoszonych w czasie ich
trwania deklaracji dalszej pomocy w roku 1947 szwedzkie instytucje charytatywne stopniowo ograniczały zakres pomocy
przekazywanej Polsce. Zmieniał się także
stosunek władz w Warszawie do pomocy
zagranicznej. Pojawiały się niezamierzone
incydenty, jak na przykład negatywny stosunek nowych osadników na Mazurach
do mówiących po niemiecku, umundurowanych przedstawicieli organizacji Europahjälpen, udzielających pomocy ludności
ewangelickiej. Konflikt ten, rozpętany
przez prasę (kontrowersyjny artykuł O.
Budrewicza i L. Tyrmanda w „Przekroju”)
rozstrzygany był na szczeblu dyplomatycznym. Strona polska uważała, że Szwedzi
pomagają przede wszystkim ewangelikom
– Mazurom, co wywołuje duże niezadowolenie uboższej ludności napływowej. Szwedzi padli ofiarą nieporozumienia. Posługując się językiem niemieckim i udzielając
pomocy gminom ewangelickim na Mazurach, nie przypuszczali, że popełniają błąd,
który został wykorzystany przez stronę
polską, szczególnie wówczas wrażliwą
23
A. N. Uggla, Polacy w Szwecji w latach II wojny światowej, Gdańsk 1996, s. 108.
Z. Machaliński, Pomoc Szwecji w uruchomieniu Akademii Lekarskiej w Gdańsku (1945-1948), w: Polska – Szwecja w XX wieku. Wpływy i inspiracje, pod red. J. Szymańskiego, Gdańsk 2007, s. 70-72.
24
22
Wiadomości Historyczne
Relacje – dyskusje – konfrontacje
na sprawę ewentualnego kwestionowania
praw polskich do tzw. ziem odzyskanych.
Zakończenie pomocy i jej bilans
Zakończenie działalności szwedzkich organizacji charytatywnych następowało stopniowo pomiędzy 1947 a 1949 rokiem. Reprezentujący te organizacje mjr Ehrenstråhle
oświadczył oficjalnie, że nie ma powodów
do przedłużania akcji, gdyż następuje wyraźna stabilizacji życia z Polsce, ponadto samej
Szwecji zaczyna zagrażać kryzys ekonomiczny (o czym major nie wspomniał bezpośrednio), co utrudniłoby prowadzenie działalności charytatywnej na tak szeroko
zakrojoną skalę, jak do tej pory. Wydaje się
również, że władze polskie, do pewnego
stopnia, zaczęły zniechęcać Szwedów.
Od 1947 roku stopniowo zaczynają się
ochładzać stosunki polityczne polsko-szwedzkie. Można przypuszczać, że dla celów propagandowych ówczesnym władzom
polskim przedłużająca się pomoc państw zachodnich byłą nie na rękę, gdyż wraz z zaznaczającymi się zmianami politycznymi
po wyborach do sejmu w 1947 roku, ugruntowywały się postawy autarkiczne i przedłużająca się pomoc zagraniczna nie współgrałaby z sukcesami gospodarczymi, eksponowanymi przez propagandę rządową.
W 1949 roku polskie Ministerstwo Pracy, będące koordynatorem zagranicznych programów pomocowych, przekazało informację,
aby organizacje te zakończyły swoją działalność w Polsce do maja 1949 roku.
Niezaprzeczalnie pomoc szwedzka była
bardzo duża. Łącznie szacuje się ją na podstawie danych szwedzkich na 16,6 mln koron
(była to pomoc znaczna, inne państwa uzyskały od Szwecji pomoc w wysokości: Austria
– 4,6 mln koron; Dania – 74,3 mln; Finlandia
– 117,4 mln; Francja – 21,6 mln; Holandia
– 5,6; Norwegia – 178,1; Niemcy – 13,8; inne
25
kraje – 8,2) . Co ważne, obok bezpośredniego wsparcia żywnościowego i medycznego,
pozostawiła po sobie dobra trwałe: szpitale,
ośrodki zdrowia, żłobki wraz z, niejednokrotnie całkowitym wyposażeniem, które służyło
ludności przez następne lata.
25
Czas „Solidarności”
Kolejna fala pomocy szwedzkiej wiązała
się z dramatycznym okresem jawnej działalności „Solidarności” i stanu wojennego.
Skala tej akcji była bardzo duża i do dzisiaj
niedoceniona. Władze szwedzkie szacują,
że była to największa akcja charytatywna społeczeństwa szwedzkiego po II wojnie
światowej. Do grona organizatorów należeli m.in. Dziennikarze: Göran Jacobsson
– piszący dla prasy związkowej i Niklas
Holm z „Östgöta Correspondenten”, którzy
przerzucali do Polski broszury, sprzęt poligraficzny i materiały drukarskie. Obaj byli
przetrzymywani za tę akcję w więzieniu.
Organizacją pomocy dla dzieci z Domów
Dziecka, hospicjów, szkół, szpitali zajmowała się Britt Fjellander z Malmö, przewodnicząca Svenska Rädda Barnen w Południowej Szwecji.
Zaangażowane w niesienie pomocy
w tym trudnym okresie były także środowiska polonijne. Powstała organizacja o nazwie Komitet Wsparcia Solidarności (Kommitten för Polen Solidaritet) utworzona już 20 grudnia 1981r. Działacze: Apolonia Högestätt, Ellen Berglund, Lillemor
Westlund, Monika Tucińska oraz Stefan Carlquist zorganizowali 123 transporty odzieży,
lekarstw, środków czystości, żywności,
sprzętu szpitalnego, wyposażenia dla domów
dziecka i ośrodków opieki. Aktywnie włączył
się również Tor Johanson, wiceprzewodniczący Towarzystwa Szwedzko-Polskiego,
który w roku 1980, 1981 oraz w latach 19851990 zorganizował wiele transportów z pomocą humanitarną do Polski.
Skalę i charakter szwedzkiej akcji charytatywnej ilustrowała wystawa Drogi do wolności – Solidarność z Europą, prezentowana w Landskronie. Dla jej upamiętnienia
odsłonięto w sierpniu 2007 roku tablicę
na magazynie Czerwonego Krzyża w Halmstad. Należy pamiętać, że przełom roku 1989
dokonał się przy ogromnym wsparciu płynącym z zagranicy – finansowym, materialnym
i moralnym – najbliższym sąsiadom jesteśmy
winni pamięć o ich zaangażowaniu, wytrwałości i ofiarności.
Sveriges Internationella Hjälpverksamhet 1939-1950, Stockholm 1957, s. 15, 25.
1/2009
23