Autoreferat rozprawy doktorskiej mgr Natalii Nehrebeckiej

Aktywność zawodowa w cyklu życia jednostki
Natalia Nehrebecka
Autoreferat rozprawy doktorskiej
napisanej pod kierunkiem dr hab. Mariana Wiśniewskiego, prof. UW
1. Wstęp
W wyniku trendów demograficznych, tj. dotyczących płodności, wzorców tworzenia
rodzin i starzenia się populacji, jak też połączonych z tymi trendami zmian kulturowych,
jesteśmy świadkami niespotykanego dotąd wzrostu różnorodności preferencji w stosunku do
aktywności zawodowej. Tak więc, na przykład, we wszystkich krajach europejskich, w
zróżnicowanym stopniu, en masse wkroczyły na rynek pracy kobiety w wieku rozrodczym.
Jest to odpowiedź na rosnące potrzeby zarobkowe, zmiany w systemie wartości i pokusę
rosnących, zwłaszcza w sektorze usług, perspektyw zatrudnienia (Sztanderska1, 2007).
Jednak, jako że ewolucja domowego podziału pracy nie nadąża za tymi zmianami, potrzeby
kobiet na rynku pracy (praca na pół etatu, opieka nad dzieckiem, zasiłki, możliwości
częściowego wycofania się z zasobów siły roboczej w połączeniu z zapewnieniem możności
kontynuacji pracy i niezakłócenia kariery po takim okresie przerwy) bardzo różnią się od
potrzeb tradycyjnego, zatrudnionego w pełnym wymiarze męskiego żywiciela rodziny
(Leira2, 2002; Kotowska3, 2005b; Matusiak4, 2005). Podobnie, zmiany w systemie wartości,
długości życia i w zdrowiu populacji stwarzają nowe formy i wymagania co do możliwości
„zejścia ze sceny” siły roboczej pracowników starszych, niezależnie od niespotykanej dotąd
presji, jaką pracownicy ci wywierają na współczesne państwo o rozbudowanym systemie
zabezpieczenia społecznego, walcząc o utrzymanie tradycyjnej emerytury i wiążących się z
1
Sztanderska U., Kotowska I. E., Wóycicka I. (2007), Aktywność zawodowa i edukacyjna a obowiązki rodzinne
w Polsce.
2
Leira A. (2002), Working Parents and the Welfare State. Family Change and Policy Reform in Scandinavia.
3
Kotowska I. E. (2005), Przemiany rodziny: Polska a Europa.
4
Matysiak A. (2005), The sharing of professional and household duties between Polish couples - preferences
and actual choices.
1
nią udogodnień. Jednocześnie przemiany w technologii, tak zwana “rewolucja IT”,
przyczyniają się do fundamentalnej zmiany relacji pomiędzy produkcją i nabywaniem nowej
wiedzy a współzawodnictwem ekonomicznym. Wynikające z tego nowe wymagania
pociągają za sobą konieczność tworzenia nowych instytucji szkoleniowych i edukacyjnych
oraz nowych relacji pomiędzy zatrudnieniem i szkoleniem tak, by kompetencje i umiejętności
siły roboczej mogły być stale aktualizowane. Wreszcie „globalizacja” wytwarza nowy
międzynarodowy podział pracy, wymagający zwiększenia elastyczności i intensywności
wiedzy gospodarek europejskich tak, by zachować międzynarodową konkurencyjność.
W wyniku tych współdziałających trendów, standardowy model stałego stanowiska
pracy na pełny etat, zajmowanego przez męskiego żywiciela rodziny, wypierany jest przez
wiele różnych układów zatrudnienia i statusów na rynku pracy; tradycyjne następstwo
edukacja - zatrudnienie zastępowane jest stopniowo przez kariery (okresy pracy) przerywane
okresami szkolenia (lub doszkalania) przez cały czas zatrudnienia („człowiek uczy się całe
życie”). Wszystkie te zmiany stawiają nowe wyzwania i wywierają nacisk na tradycyjny
repertuar polityk rynku pracy jak i, bardziej ogólnie, na państwo o rozbudowanym systemie
zabezpieczenia społecznego.
Zgodnie z neoklasyczną teorią5 ekonomii skutecznym sposobem uzyskania mobilności
na rynku pracy jest metoda silnych bodźców finansowych, zarówno pozytywnych, jak i
negatywnych. Oznacza to, że podstawowym motywem przejścia od jednego stanowiska
pracy/pracodawcy/zajęcia do innego lub też od statusu bezrobotnego do statusu osoby
aktywnej zawodowo jest względny zysk, który można uzyskać dzięki takiej zmianie i
względne straty, których w ten sposób można uniknąć. Innymi słowy, aby aktywizować
przejścia między statusami na rynku pracy konieczne są silne bodźce materialne, np. duży
stopień zmiany zarobków i spora strata dochodu w przypadku uzyskania statusu osoby
bezrobotnej. Jest to oczywiście teoria mająca usprawiedliwić, czy też uzasadnić „anglo saksoński model rynku”6.
W odróżnieniu od powyższego modelu, Europejski Model Społeczny w swych
różnych postaciach opiera się na założeniu, że możliwe jest wyegzekwowanie elastyczności
na rynku pracy, przy poziomie nierówności zarobków znacznie niższym, zaś poziomie
zabezpieczenia zarobków znacznie wyższym niż ten, który charakteryzuje anglo - saksoński
reżim rynku pracy, za pomocą mechanizmów kompensujących, takich jak polityka aktywnego
5
Kwiatkowski E. (1988), Neoklasyczne teorie zatrudnienia, Kwiatkowski E. (2006), Czynniki determinujące
popyt na pracę w województwie mazowieckim - ujęcie modelowe.
6
Tematyka „anglo-saksońskiego modelu rynku” była poruszona w pracy Zigurasa S., Strickera P. (2004),
Labour market transitions in Australia. Employment, flexibility and security in a liberal welfare regime.
2
rynku pracy, programy szkolenia, strategie przyznawania dni wolnych itd., których zadaniem
jest ulepszenie i usprawnienie funkcjonowania rynku pracy. Innymi słowy, europejski model
społeczny zakłada, że państwo o rozbudowanym systemie zabezpieczenia społecznego może
być produktywną siłą w nowym, opartym na wiedzy i wykształceniu społeczeństwie7.
Wymiar i struktura bezrobocia zmieniły się zasadniczo na przestrzeni ostatnich
trzydziestu lat. O ile wcześniej bezrobocie było skutkiem kolejnych kryzysów gospodarczych
i cechowało się przejściowością, o tyle obecnie ma ono trwały i strukturalny charakter.
Większość bezrobotnych pozostaje bez szans na znalezienie pracy i w wielu przypadkach nie
może im pomóc nawet uczestnictwo w programach zatrudnieniowych8. Jeżeli dochód netto
gospodarstwa domowego spada poniżej minimalnego standardu, a środki finansowe nie
wystarczają do zaspokojenia podstawowych potrzeb, członkowie rodzin są uważani za
ubogich. Kiedy ten stan utrzymuje się przez dłuższy okres życia tych osób, całe
społeczeństwo zostaje dotknięte skutkami ich ubóstwa. Długotrwała bieda tej samej grupy
osób jest trudno akceptowalna, nie tylko ze względu na społeczną sprawiedliwość, ale także z
powodu wysokich kosztów zewnętrznych trwałej marginalizacji i wykluczenia znacznej
części społeczeństwa9.
Wielkość bezrobocia, które utrzymuje się we wszystkich fazach cyklu, a także jego
strukturę (w tym trwałość zróżnicowania między poszczególnymi grupami), można
potraktować jako miarę sprawności rynku pracy. Bezrobocie i jego struktura są wynikiem
dynamicznych dopasowań między popytem, podażą pracy i płacami (Socha10, Sztanderska,
2000). W związku z powyższym w pracy będzie rozpatrywana struktura przepływów siły
roboczej między stanami na rynku pracy oraz długość trwania statusów na rynku pracy.
Zmiana
charakteru
bezrobocia
zmusza
do
poszukiwania
nowych
form
przeciwdziałania temu społecznie szkodliwemu zjawisku. Przejściowe rynki pracy (TLM)
mogłyby być podstawowym elementem uzupełniającym wzrost gospodarczy, napędzany
innowacjami technologicznymi i nowymi rynkami usług. Granice między rynkiem pracy a
innymi systemami społecznymi muszą być bardziej otwarte na stany przejściowe, które
zachowają i wzmocnią zdolność do pozostawania atrakcyjnym pracobiorcą.
7
Więcej informacji na temat Europejskiego Modelu Społecznego można znaleźć w pracy Sztanderskiej U.
(2003), Nowy Model Społeczny.
8
Wiśniewski Z. (2005), Przejściowe rynki pracy jako nowa koncepcja europejskiej strategii zatrudnienia.
9
Nehrebecka N. (2009), Analiza ubóstwa w Polsce w latach 1997-2000 z wykorzystaniem modeli hazardu.
10
Socha M., Sztanderska U. (2000), Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce.
3
2. Problemy badawcze i hipotezy
Cele badań przedstawionych w niniejszej pracy są następujące:
- uzewnętrznienie interakcji zachodzących pomiędzy zmianami w zatrudnieniu,
- znalezienie czynników, które wpływają na prawdopodobieństwo bycia w danym statusie
przez jednostkę pod warunkiem statusu, w jakim znajdowała się ona rok wcześniej. Następnie
dołączenie warunku statusu, w jakim znajdowała się dwa lata wcześniej,
- zbudowanie modelu aktywności zawodowej w cyklu życia jednostki, z uwzględnieniem
głębszych uwarunkowań.
Podstawowa hipoteza badawcza w pracy jest następująca: stan jednostki w danym
roku uzależniony jest nie tylko od doświadczeń danego stanu w zeszłym roku, lecz również w
latach poprzednich.
Literatura poświęcona badaniu zachowań w cyklu życia jednostki zawiera w sobie
elementy najróżniejszych dyscyplin takich jak socjologia, ekonomia, psychologia, demografia
i biologia. Pomimo różnic, badania te mają wspólny cel: analizę ludzkiego zachowania i
rozwoju na przestrzeni horyzontu czasowego (Anxo11 i in., 2006). Wczesne teorie dotyczące
cyklu życia były tworzone pod wpływem darwinowskiej teorii ewolucji i koncentrowały się
na procesie społecznej reprodukcji; ponadto w psychologii poświęcono uwagę rozwojowi
społecznemu i psychologicznemu12. W latach 60-tych i 70-tych ekonomiści neoklasyczni
opracowali dynamiczne modele wyjaśniające indywidualne wybory w czasie, na przykład
pomiędzy pracą i czasem wolnym, uwzględniając różne gusta i preferencje. W ostatnich
latach w ramach modeli racjonalnego wyboru zbadano także relacje w cyklu życia związane z
dziedziczeniem „kapitału społecznego”, jak również nagromadzonych bogactw społecznych i
indywidualnych. Normy, tradycje i instytucje są kluczowymi elementami dla zrozumienia
zachowań indywidualnych w cyklu życia, ponieważ przy dokonywaniu wyborów
podstawowym czynnikiem jest „habitus”, co podkreślają zarówno francuski socjolog Pierre
Bourdieu jak i brytyjski socjolog Anthony Giddens.
Neoklasyczni ekonomiści opracowywali różne modele dotyczące przyszłych skutków
obecnych decyzji. Natomiast kwestia, w jaki sposób przeszłość wpływa na obecne decyzje,
11
Anxo D., Boulin J., Fagan C., Cebrián I., Keuzenkamp S., Klammer U., Klenner,C., Moreno G., Toharía L.
(2006), Working time options over the life course: New work patterns and company strategies.
12
j.w.
4
była często pomijana13. W latach 90-tych socjologowie, tacy jak Glen H. Elder i Karl Ulrich
Mayer, jako pierwsi uwzględnili w cyklu życia znaczenie i konsekwencje statusów
zajmowanych w przeszłości na późniejsze decyzje i wydarzenia. Jak stwierdza Mayer, nie
należy rozpatrywać poszczególnych faz życia w oderwaniu od siebie:
„Cykl życia jest (...) endogenicznym związkiem przyczynowo-skutkowym. Późniejsze
wyniki, cele i oczekiwania mogą być rozumiane i wyjaśniane jedynie przy pomocy decyzji,
zasobów i doświadczeń z poprzednich faz życia. Cykle w życiu pojedynczej osoby (praca,
rodzina, edukacja) nie mogą być rozumiane i wyjaśniane w odizolowaniu od cykli w innych
dziedzinach życia.”14
Wcześniejsze wybory dokonywane w życiu mogą rozszerzyć lub ograniczyć zakres
możliwości dotyczących późniejszych decyzji i zachowań-innymi słowy, obecna sytuacja
osób nie jest niezależna od poprzednich wyborów, stanów, możliwości i ograniczeń. To
skłoniło do postawienia pytań natury naukowej i politycznej: czy i w jaki sposób można
uniknąć „niekorzystnych” wyborów we wcześniejszych stadiach rozwoju lub przynajmniej
poprawnie zarządzać ich konsekwencjami w późniejszym okresie życia (Anxo15 i in., 2006).
Innym ważnym aspektem dla teoretyków cyklu życia jest kwestia przynależności do
danej kohorty. Wpływ kohorty zaczęto uwzględniać w analizie problemu w latach 60-tych.
Badania wykazały, że różne okresy historyczne wpływają na trajektorię życia poszczególnych
jednostek. Kolejne pokolenia żyjące w tym samym kraju, ale w bardzo różnych momentach
historycznych, na przykład w okresie recesji gospodarczej lub gospodarczego boomu, mają
bardzo zróżnicowane doświadczenia i cykle życia. Wiąże się z tym także teoria narodzin i
powodzenia Easterlina (Easterlin16, 1987), zgodnie z którą powodzenie w późniejszym życiu
zależy od daty urodzenia i wielkości kohorty, do której dana osoba należy-im większa
kohorta, tym większa konkurencja. Według teorii Easterlina, ludzie porównują swoje dochody
i dobrobyt gospodarczy z dochodami i dobrobytem poprzednich kohort i na tej podstawie
oceniają swoje miejsce i swój sukces.
W ekonomicznej literaturze dotyczącej finansów publicznych można spotkać się z
pojęciem „rachunkowości pokoleniowej”, ukutym pod koniec lat 80-tych. Pojęcie to opiera
się na neoklasycznej teorii cyklu życia, zgodnie z którą ludzie starają się utrzymać mniej lub
13
j.w.
Naegele (2003), str. 21, A new organisation of time over working life.
15
Anxo D., Boulin J., Fagan C., Cebrián I., Keuzenkamp S., Klammer U., Klenner,C., Moreno G., Toharía L.
(2006), Working time options over the life course: New work patterns and company strategies.
16
Easterlin R. (1987), Birth and fortune: The impact of numbers on personal welfare.
14
5
bardziej równy poziom dobrobytu gospodarczego w ciągu całego cyklu życia; w tym celu
pożyczają i oszczędzają pieniądze zgodnie ze swoimi potrzebami na różnych etapach cyklu
życia. Model ten przewiduje, że młodzi ludzie pożyczają środki konieczne do rozwoju
zawodowego, natomiast później, w wieku średnim, oszczędzają pieniądze w celu
rekompensaty oczekiwanego niedoboru dochodu w starszym wieku. Starsi ludzie z kolei
korzystają ze swoich oszczędności, aby utrzymać standard życia na pożądanym średnim
poziomie. Jednakże standardowy model cyklu życia nie jest zdolny do poprawnego
przewidywania rzeczywistego zachowania różnych pokoleń, w związku z czym została
opracowana teoria „rachunkowości pokoleniowej”, w której skoncentrowano się na roli
instytucji w cyklu życia, a dokładniej ustalono ramy prawne mające wpływ na
międzypokoleniową (re)dystrybucję zasobów i zachowania dotyczące oszczędności.
Podstawą tej teorii jest obserwacja, że instytucje i polityka w wielu krajach zachodnich
prowadzą do występowania nierównowagi we wszystkich, młodszych i starszych,
pokoleniach między płatnościami jednostek w formie składek i podatków, a wpływami w
postaci transferów takich jak emerytury. Teoria ta rozważa również rolę długów publicznych,
a także implikuje, że im większe zadłużenie publiczne, tym bardziej podział między
obecnymi i przyszłymi-jeszcze nienarodzonymi pokoleniami-jest nierówny. Ów brak
równowagi wymaga odpowiedniej polityki w celu odwrócenia salda na korzyść przyszłych
pokoleń.
Z teorii „rachunkowości pokoleniowej” oraz z licznych badań wynika, że istniejące
instytucje rynku pracy i systemu zabezpieczenia społecznego lub systemu państwa
opiekuńczego są jednym z ważniejszych czynników wpływających na indywidualne wzorce
zatrudnienia i czasu pracy jednostki oraz na jej cykl życia. Szczególnie duży wpływ na cykle
życia mają zwłaszcza instytucjonalne ustalenia dotyczące struktury wiekowej i płciowej, na
przykład prawne ograniczenia wiekowe, struktura wiekowa w edukacji i systemie
ubezpieczeń społecznych oraz w dostępności opieki. Owe regulacje udziału osób w pewnych
formach życia społecznego w zależności od wieku i płci określają także percepcję społeczną
ról kobiet i mężczyzn w cyklu życia w danym społeczeństwie. Na przykład jest powszechnie
wiadome, że na decyzje dotyczące obecności na rynku pracy, jak i czas pracy kobiet ma z
pewnością wpływ sytuacja rodzinna w poszczególnych etapach życia, tzn. decyzje te zależą
na przykład od obecności dzieci i osób starszych w gospodarstwie domowym. Z drugiej
strony, ogromne znaczenie dla ich wyborów (oraz ogólniej, dla wyborów wszystkich
obywateli) ma właśnie system opieki oraz świadczeń zapewniający urlopy macierzyńskie,
opiekę nad dzieckiem, a także ogólniej, świadczenia pieniężne dla rodzin, osób bezrobotnych
6
czy rencistów. Jednakże przemiany cyklów życia rodzinnego w połączeniu ze zmianami na
rynku pracy takimi jak wzrost bezrobocia lub elastycznego zatrudnienia, mogą przyczynić się
do rosnącej stopy i ryzyka ubóstwa, co z kolei może zagrozić finansowej stabilności
istniejących systemów zabezpieczenia społecznego. Ważną kwestią jest zatem, czy i w jaki
sposób państwo opiekuńcze może zapewnić odpowiednie połączenie elastyczności i
bezpieczeństwa w celu promowania długoterminowego rozwoju zarówno obywateli, jak i
przedsiębiorstw. Bowiem interesy firm oraz ich krótko-i długoterminowe strategie mogą
wspierać lub utrudniać rozwój pracowników-bywa to określane mianem interakcji między
cyklem życia pracowników i firm. Różnorodność wzorców i możliwości na rynku pracy
zależy zatem również od sytuacji gospodarczej w kraju i rozwoju demograficznego.
Wśród czynników wpływających na wzorce cyklów życia należy wymienić również
wyznawane wartości, normy ustalone w danym społeczeństwie, a także indywidualne
preferencje. W tym kontekście w ostatnich latach można było zaobserwować, że w związku z
procesem indywidualizacji tradycyjna struktura wieku-w fazie kształcenia, pracy i emeryturystała się niestabilna. Jesteśmy świadkami przechodzenia od stosunkowo znormalizowanych
form rodziny i standardowych sposobów organizacji czasu pracy do bardziej złożonych i
zróżnicowanych struktur zarówno w rodzinie, jak i na rynku pracy. Zgodnie z Naegele17
(2003), na podstawie obserwacji sposobów organizacji życia zawodowego można stwierdzić,
że etapy edukacji i szkoleń, zatrudnienia, opieki zdrowotnej i emerytury są ze sobą coraz
bardziej powiązane (coraz większe ugruntowanie elastycznych form przejścia na rynek pracy
oraz przejścia z pracy na emeryturę), a działania, które łączą kilka tych dziedzin, na przykład
pracę i opiekę lub szkolenia i pracę, są coraz bardziej prawdopodobne. Ponadto cykle życia, w
szczególności kobiet, stały się bardziej zróżnicowane (Anxo18 i in., 2006), a różnice między
cyklami życia mężczyzn i kobiet coraz bardziej zanikają. W tym kontekście coraz większego
znaczenia nabiera tzw. polityka kursu życia, tj. celowa strategia, która z jednej strony
umożliwia obywatelom oraz podmiotom społecznym pomyślne zsynchronizowanie pracy
zarobkowej i innych społecznych działalności produkcyjnych w danym czasie, z drugiej
strony natomiast ułatwia synchronizację i zarządzanie różnymi preferencjami, a także pomaga
podjąć istotne w różnych fazach cyklu życia decyzje, w celu zapewnienia m.in.
odpowiedniego poziomu zatrudnienia na rynku pracy w dłuższej perspektywie czasowej.
17
Naegele (2003), A new organisation of time over working life.
Anxo D., Boulin J.-Y., Fagan C., Cebrián I., Keuzenkamp S., Klammer U., Klenner,C., Moreno G., Toharía L.
(2006), Working time options over the life course: New work patterns and company strategies.
18
7
Podsumowując te rozważania, aby zastosować podejście cyklu życia trzeba
potwierdzić, że cykle życia, zarówno indywidualne jak i społeczne, są przedmiotem
historycznych zmian (Naegele19 i in., 2003). Znajduje to odzwierciedlenie w następujących
ogólnych zasadach, które Elder i in. (2003), Naegele20 i in.( 2003) nazywają „paradygmatami
zasad teorii cyklu życia”:
- Zasada rozwoju przez całe życie: człowiek z punktu widzenia biologicznego,
psychologicznego i społecznego rozwija się i starzeje przez całe życie.
- Zasada ludzkich działań: osoby konstruują własne życie poprzez swoje decyzje i działania,
korzystając z dostępnych opcji historycznych i społecznych.
- Zasady godziny i miejsca: każdy indywidualny cykl życia jest osadzony i uformowany na
podstawie doświadczenia związanego z daną osobą i miejscem, w którym żyje.
- Zasada okresu: w życiu mają miejsce pewne przemiany, których skutki zależą od okresu
życia lub pozycji osoby w trakcie życia.
- Zasada związana z życiem innych osób: ludzie nie żyją w izolacji, a ich relacje z innymi
ludźmi wpływają na cykl życia jednostki.
3. Metodologia wykorzystana w pracy
3.1 Metoda Epsilon21
Zastosowanie metody Epsilon pozwoliło na dokonanie jednoczesnej analizy
szerokiego zbioru czynników potencjalnie wpływających na przybywanie w danym statusie, a
także umożliwiło wyodrębnienie grup czynników mających decydujący wpływ na to, jaki
status jest zajmowany przez jednostkę na rynku pracy.
Problem korelacji pomiędzy zmiennymi objaśniającymi, który był główną przyczyną
niedoskonałości wcześniejszych metod szacowania siły predyktora, został w metodzie
Epsilon usunięty poprzez przekształcenie zbioru regresorów do zmiennych ortogonalnych.
Dzięki temu można wykorzystać współczynniki regresji do oszacowania wkładu danego
regresora do R 2 modelu.
Zastosowanie ortogonalizacji pierwotnych zmiennych pozwala na przedstawienie
każdej ze zmiennych z1 , ..., z p jako liniowej kombinacji regresorów x1 , ..., x p . Zabieg ten
19
Naegele (2003), A new organisation of time over working life.
j.w.
21
Przykłady zastosowania metody Epsilon dla polskich danych można znaleźć w pracach: Nehrebecka N.
(2009) An application of epsilon method to modeling expectations in construction; Nehrebecka N. (2009),
Wykorzystanie metody epsilon do porządkowania czynników determinujących opinię konsumentów.
20
8
y
umożliwia rozdystrybuowanie wariancji zmiennej
wyjaśnionej zmienną
zk
na
poszczególne regresory x1 , ..., x p proporcjonalnie do wariancji z k wyjaśnionej zmienną x j .
Schemat zależności pomiędzy zmiennymi z1 , ..., z p , x1 , ..., x p oraz y dla przypadku trzech
zmiennych x1 , x 2 , x3 i trzech zmiennych z1 , z 2 , z 3 przedstawia Rysunek 1.
Rysunek 1. Schemat powiązań pomiędzy zmiennymi w modelu w metodzie Epsilon
x1
z1
x2
z2
x3
z3
y
Źródło: Opracowanie własne
Algorytm metody Epsilon prowadzi do otrzymania relatywnych wag, przypisanych do
każdej z oryginalnych zmiennych modelu. Wagi te mogą być interpretowane jako relatywny
wkład zmiennej, do której się odnoszą, w wyjaśnienie zachowania zmiennej zależnej y , gdyż
ich suma równa jest R 2 modelu.
3.2 Podejście nieparametryczne
W podejściu nieparametrycznym wykorzystano metodę badawczą opartą na analizie
macierzy przemian na rynku pracy. Technika ta pozwala na badanie wzorców przemian na
rynku pracy w czasie. Przy budowie macierzy przemian na rynku pracy wykorzystuje się dane
panelowe, ponieważ ten rodzaj danych umożliwia śledzenie losów zawodowych każdej
jednostki między jednym punktem w czasie (t) a kolejnym (t+1). Taki rodzaj danych
umożliwia również rozróżnienie rynków pracy o podobnych wzorcach rozkładów statusów w
czasach t i t+1, lecz różniących się istotnie między sobą co do poziomu elastyczności
pomiędzy badanymi okresami. Metoda ta mogłaby również zostać wykorzystana do ustalenia
rzeczywistych wzorców przepływu pomiędzy różnymi statusami na rynku pracy w czasie w
różnych krajach, dostarczając w ten sposób dynamicznego obrazu różnych reżimów rynku
9
pracy22.
3.3 Podejście parametryczne
3.3.1
Specyfikacja
„dwurównaniowego
modelu
probitowego
z
endogenicznym
przełączaniem”
W literaturze ekonometrycznej wyróżnione są dwie główne przyczyny bycia w danym
statusie: heterogeniczność jednostek oraz „zależność stanów” („heterogeneity” i „state
dependence”). W pierwszym przypadku, pewne fundamentalne atrybuty jednostek wpływają
na to, jaki status jest przez nie zajmowany. W drugim przypadku bycie w danym statusie
wynika z przebywania w owym statusie w przeszłości. Jednym z celów niniejszej pracy jest
znalezienie czynników, które wpływają na prawdopodobieństwo bycia w danym stanie przez
jednostkę pod warunkiem stanu, w jakim znajdowała się ona rok wcześniej, a następnie
dołączenie warunku stanu, w jakim znajdowała się dwa lata wcześniej. Do tego celu
wykorzystano metodologię przedstawioną przez Cappellari i in.23 (1999, 2000, 2001, 2002,
2007) i Jenkinsa24 i in. (1999, 2003, 2006).
Jak podkreślił Cappellari (2001), mobilność dochodowa jednostek uwarunkowana
stanem początkowym nie może być traktowana jako egzogeniczna25. Proces generowania
dochodów zaczyna się bowiem przed rozpoczęciem badania, w związku z czym pierwsze
wartości zarobków nie są obserwowane przez badacza. Obecność korelacji w omawianym
procesie powoduje, że dochody z lat poprzednich są endogeniczne w stosunku do dochodów
obecnych.
Zjawisko
to
określa
się
jako
„problem
warunków
początkowych”.
Nieuwzględnienie tego faktu powoduje, że estymatory parametrów stają się obciążone. W
celu
rozwiązania
„problemu
warunków
początkowych”
Cappellari
(2000)
użył
„dwurównaniowego modelu probitowego z endogenicznym przełączaniem”, czyli dokonał
jednoczesnej estymacji dwóch równań: w pierwszym równaniu („przejścia”) modelował
prawdopodobieństwo bycia w danym stanie w roku t, w drugim równaniu („selekcji”)
22
Kilka przykładów tego typu macierzy można znaleźć w artykułach Muffels R. i Luijkx R. (2005), Ziguras S.,
Stricker P. (2004).
23
Cappellari L. (1999), Low-pay transitions and attrition bias in Italy: An analysis using simulation based
estimation, Cappellari L. (2000), Low-Wage Mobility in the Italian Labour Market, Cappellari L., Jenkins S.
(2002), Modelling Low Income Transitions, Cappellari L., Dorsett R., Haile G. (2007), State dependence,
duration dependence and unobserved heterogeneity in the employment transitions of the over-50s.
24
Böheim R, Ermisch J. F., Jenkins S. (1999), The dynamics of lone mothers’ incomes: public and private
income sources compared, Cappellari L., Jenkins S. (2003), Multivariate probit regression using simulated
maximum likelihood, Cappellari L., Jenkins S. (2006), Calculation of multivariate normal probabilities by
simulation, with applications to maximum simulated likelihood estimation.
25
Heckman J. (1981a), Statistical Models for Discrete Panel Data.
10
modelował prawdopodobieństwo bycia w danym stanie w roku t - 126. Główną korzyścią,
płynącą z wykorzystania tego podejścia, jest możliwość przetestowania hipotezy o
występowaniu „zależności stanów”27.
3.3.2
Specyfikacja
„trójrównaniowego
modelu
probitowego
z
endogenicznym
przełączaniem”
Dwurównaniowy model probitowy z endogenicznym przełączeniem zostanie
rozszerzony o równanie przedstawiające stan, w jakim jednostka znajdowała się dwa lata
wcześniej. Teraz więc do modelowania przejścia z jednego statusu do innego pomiędzy
trzema latami, t - 2, t - 1 i t, stosowano model probitowy złożony z czterech etapów:
- wyznaczenie statusu osoby w roku t - 2, w celu rozwiązania „problemu warunków
początkowych”;
- określenie statusu osoby w roku t - 1 pod warunkiem statusu, w jakim znajdowała się ona w
roku t - 2;
- określenie statusu osoby w roku t pod warunkiem statusu, w jakim znajdowała się ona w
roku t - 1 i t - 2;
- wyznaczenie korelacji między specyficznymi efektami trzech przedstawionych wyżej
procesów.
4. Opis danych
Empiryczna analiza przejść między różnymi statusami aktywności zawodowej w cyklu
życia jednostki wymaga odpowiedniej długości danych panelowych. W badaniach można
wykorzystać różne bazy danych zawierające szczegółowe informacje na temat rynku pracy
(np. BAEL, CHER).
Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) jest podstawowym źródłem
informacji na temat rynku pracy w Polsce i dlatego posłużyłam się tą bazą danych, dokonując
wstępnej analizy polskiego rynku pracy. Jest to badanie prowadzone co kwartał, począwszy
od maja 1992 r. Badanie jest przeprowadzane zgodnie z metodyką Międzynarodowej
Organizacji Pracy przez Główny Urząd Statystyczny i polega na ankietowaniu ogólnopolskiej
próby gospodarstw domowych. BAEL jest panelem rotacyjnym, tzn. każda jednostka
wylosowana do próby jest badana czterokrotnie: w 1 i 2 oraz w 5 i 6 kwartale badania. Przy
26
27
Cappellari L., Jenkins S. (2002), Modeling low income transition.
Cappellari L. (2000), Low Wage Mobility in the Italian Labour Market.
11
każdym nowym badaniu jedna czwarta próby jest na nowo losowana. W rezultacie, w bazie
BAEL tę samą osobę można obserwować przez 1,5 roku, a liczba obserwacji na jednostkę jest
maksymalnie równa 4.
W badaniu empirycznym wykorzystałano dane pochodzące z bazy CHER
(Consortium of Household Panels for European Socio - Economic Research). CHER jest to
zharmonizowana i zestandaryzowana baza danych mikroekonomicznych utworzona z już
istniejących paneli dotyczących warunków życia osób i gospodarstw domowych dla Unii
Europejskiej sprzed akcesji w 2004 roku oraz dla Polski i Węgier. Baza danych zawiera
szczegółowe dane o dochodach i aktywności zawodowej osób, ich wykształceniu,
zatrudnieniu, historii pracy itd. Znalazły się tu także zmienne opisujące relacje społeczne i
subiektywne odczucia członków gospodarstwa, a także szczegółowe dane o gospodarstwach
domowych respondentów28.
W bazie CHER są dostępne dwa polskie panele: pierwszy obejmuje lata 1994 - 1996,
drugi 1997 - 2000. Oba panele zostały skonstruowane na Wydziale Nauk Ekonomicznych
UW przez zespół pod kierownictwem prof. Brunona Góreckiego na podstawie badań
budżetów gospodarstw domowych przeprowadzanych corocznie przez Główny Urząd
Statystyczny29.
Niniejsza praca oparta jest na panelu polskim z lat 1997 - 2000. Wybrałano tę bazę
danych ze względu na dłuższy niż w bazie BAEL okres obserwacji dla tej samej jednostki. W
badaniu podstawową jednostką badania jest osoba. Próbkę ograniczono do osób, które są w
wieku 20 - 65 lat.
5. Wyniki
W niniejszej pracy na podstawie danych pochodzących z panelu CHER dokonano
szczegółowego badania przejść osób w wieku od 20 do 65 roku życia pomiędzy różnymi
statusami na rynku pracy. Zastosowanie danych panelowych pozwoliło prześledzić ruchy tej
samej jednostki na przestrzeni czasu, dzięki czemu można było odpowiedzieć na pytanie,
jakie jest ryzyko wejścia do niepożądanych statusów na rynku pracy. Niniejsza praca
pozwoliła
określić
charakterystyki
jednostek
znajdujących
się
długookresowo
w
niepożądanych statusach.
28
29
Ciecieląg J., Tomaszewski A. (2003), Ekonometryczna analiza danych panelowych.
j.w.
12
W pracy zdefiniowano 13 różnych stanów, w których mogą wystąpić przejściowe
rynki pracy: samozatrudniony z pracownikami na cały etat, samozatrudniony bez
pracowników na cały etat, zatrudniony na cały etat, praca niewynagradzana na cały etat,
emeryt, bezrobotny, pozostały nieaktywny, praktykant, student, opieka nad dziećmi,
samozatrudniony bez pracowników na pół etatu, zatrudniony na pół etatu, rencista.
Zastosowanie metody Epsilon pozwoliło na jednoczesne przebadanie szerokiego
zbioru czynników potencjalnie wpływających na przebywanie jednostek w badanym statusie
na rynku pracy w danym punkcie czasu. Uwzględnienie korelacji pomiędzy regresorami
umożliwiło wyodrębnienie grupy czynników posiadających decydujący wpływ na bycie w
danym statusie, a otrzymane wyniki wskazują, że przebywanie w danym statusie na rynku
pracy zależy od szerokiego zbioru charakterystyk mikroekonomicznych.
Skonstruowanie macierzy opisującej przejścia między różnymi statusami aktywności
zawodowej w cyklu życia jednostki umożliwiło zidentyfikowanie charakterystycznych
wzorców i trendów przemian. Zgodnie z Sochą, Sztanderską i Grotkowską30 (2005) po roku
1998 dynamika funkcjonowania rynku pracy osłabła, a jednocześnie wzrosła populacja grup
w coraz mniejszym stopniu powiązanych z rynkiem pracy. Z analizy macierzy przejść
wynika, że do grup bardziej zagrożonych bezrobociem i innymi statusami dezaktywizacji
zawodowej można zaliczyć osoby młode, które mają problemy z odnalezieniem się na rynku
pracy i nawet takie formy powolnej adaptacji do rynku pracy, jak praktyki zawodowe, nie są
w stanie ułatwić im znalezienia zatrudnienia. Także sytuacja osób starszych okazała się mało
stabilna, a co gorsza osoby w wieku przedemerytalnym okazały się silnie zagrożone
bezrobociem i innymi statusami nieaktywności zawodowej. Kolejną grupą zagrożoną na
rynku pracy okazały się kobiety, które z większym prawdopodobieństwem pozostają w
stanach niepełnej aktywności zawodowej, takich jak opieka na dziećmi czy praca
niewynagradzana na cały etat. Co więcej, to kobiety mają większe problemy z powrotem do
aktywności zawodowej niż mężczyźni, i częściej niż oni całkowicie wycofują się z rynku
pracy. Ostatnią grupą szczególnie zagrożoną są osoby o niskim poziomie wykształcenia, które
mają większe problemy ze znalezieniem zatrudnienia po okresie bezrobocia i w związku z
tym znacznie częściej przechodzą do nieaktywności zawodowej. Wyniki niniejszego badania
są zatem potwierdzają tezę, że właśnie w kierunku wyżej wymienionych grup należy
kierować aktywne polityki rynku pracy. W badaniu została także potwierdzona niewielka
popularność elastycznych form zatrudnienia w Polsce - rodzaje zatrudnienia inne niż na pełen
30
Socha M., Sztanderska U., Grotkowska G. (2005), Elastyczność zatrudnienia a bezpieczeństwo socjalne na
rynku pracy. Doświadczenia Polski.
13
etat charakteryzują się dużo mniejszą stabilnością. Biorąc pod uwagę liczne korzyści płynące
z rozwoju niestandardowych form zatrudnienia, warto wprowadzić politykę, która
zwiększyłaby zainteresowanie polskich pracowników elastycznymi formami stosunków
pracy.
Wyniki badania pokazują ponadto, że stan jednostki w danym roku uzależniony jest
nie tylko od faktu przebywania w danym stanie w zeszłym roku, lecz również od przebywania
w owym stanie w latach poprzednich. Hipoteza zerowa zakładająca równość współczynników
korelacji między trzema równaniami w każdym z rozpatrywanych przypadków została
bowiem odrzucona. W związku z powyższym, mamy do czynienia z tzw. „problemem
warunków początkowych”, czyli faktem, że stan jednostki w latach t-2 i t-1 jest endogeniczny
w stosunku do sytuacji w roku t, co z kolei implikuje konieczność estymacji trzech równań.
Co więcej, z badania wynika, że wpływ indywidualnych charakterystyk osób na
warunkowe prawdopodobieństwo przebywania w danym statusie zależy od przebywania w
tym statusie w przeszłości, co potwierdza odrzucona hipoteza o braku „zależności stanów”.
Dzięki badaniu można zatem stwierdzić, że, zgodnie z oczekiwaniami, zarówno przebywanie
w badanym statusie, jak i samo wejście do danego statusu są uwarunkowane cechami
demograficznymi, kapitałem ludzkim respondenta, a także cechami gospodarstwa domowego,
choć wpływ tych zmiennych zależy od poprzednich stanów danej jednostki.
Rozprawa zawiera także statystyki opisujące czas trwania danego statusu oraz czas
przebywania poza nim przez osoby o różnych kombinacjach charakterystyk obliczone na
podstawie uzyskanych oszacowań parametrów modelu.
Podsumowując, na podstawie niniejszego badania można stwierdzić, że stan jednostki
w danym roku w dużej mierze zależy od jej statusu w poprzednich okresach, trzeba jednak
także podkreślić, że istnieją pewne cechy jednostki, na których przede wszystkim powinna
skupiać się polityka rynku pracy.
Literatura
Böheim R, Ermisch J., Jenkins S. (1999), The dynamics of lone mothers’ incomes: public and private
income sources compared, ISER Working Paper 1999-05, University of Essex, Colchester,
http://www.iser.essex.ac.uk/pubs/workpaps/pdf/1999-05.pdf
Cappellari L. (1999), Low-pay transitions and attrition bias in Italy: An analysis using simulation
based estimation, The Warwick Economics Research Paper Series (TWERPS) 532, University of
Warwick, Department of Economics,
http://www2.warwick.ac.uk/fac/soc/economics/research/workingpapers/publications/twerp532.pdf
14
Cappellari L. (2000), Low Wage Mobility in the Italian Labour Market, International Journal of
Manpower, Vol. 21, p. 264-290
Cappellari L., Dorsett R., Haile G. (2007), State dependence, duration dependence and unobserved
heterogeneity in the employment transitions of the over-50s, ISER Working Paper. 2007-16
Cappellari L., Jenkins S. (2006), Calculation of multivariate normal probabilities by simulation, with
applications to maximum simulated likelihood estimation, IZA Discussion Papers 2112, Institute for
the Study of Labor (IZA)
Cappellari L., Jenkins S. (2002), Modelling Low Income Transitions, IZA Discussion Papers 504,
Institute for the Study of Labor (IZA)
Cappellari L., Jenkins S. (2003), Multivariate probit regression using simulated maximum likelihood,
United Kingdom Stata Users’ Group Meetings 2003 10, Stata Users Group
Ciecieląg J., Tomaszewski A. (2003), Econometric analysis of panel data, Warsaw
Hajivassiliou V., Ruud P. (1994), Classical estimation methods for LDV models using simulation, w:
Engle R., McFadden D. (Eds.), Handbook of Econometrics, North-Holland, Amsterdam, Vol. IV, p.
2383-2441
Heckman J. J. (1981 b), The Incidental Parameters Problem and the Problem of Initial Conditions in
Estimating a Discrete Time-Discrete Stochastic Process, in: Manski C., McFadden D. (Eds), MIT
Press, Cambridge, p. 179-195
Heckman, J. J. (1981a), Statistical Models for Discrete Panel Data, in: Manski C., McFadden D.
(Eds.), Structural Analysis of Discrete Data with Econometric Applications, p. 114-178
Keane M. (1994), A computationally practical simulation estimator for panel data, Econometrica Vol.
62, p. 95-116
Kotowska I. E. (2005), Changes in the family: Poland and Europe, in: Wóycicka I. (red.), Chances for
increase in fertility – what family policy, Polish Forum for Lisbon Strategy -Blue Book 2005, Institute
for Market Economic, Warsaw-Gdansk
Kwiatkowski E., Kucharski L., Tokarski L. (2002), Unemployment and employment in Poland 1993 2001, Economist, No. 3, p. 329-346
Kwiatkowski E., Socha M., Sztanderska U. (2001), Labour Market Flexibility and Employment
Security. Poland. Employment Paper, No. 2001/128, ILO, Employment Sector, Geneva
Kwiatkowski E. (1988), Neoclassical theories of employment, Tradition and modernity PWN, Warsaw
Kwiatkowski E. (2006), Variables determining demand for work in Mazowieckie Vovoidship – model
approach., in Regional system of coordinating labour market in Mazowieckie Vocoidship WORKEMPLOYMENT-TRAINING, STUDIES and MATERIALS, Volume I, Expertise syntheses, Warsaw
Kwiatkowski E. (2007), Unemployment. Theoretical fundementals., PWN, Warsaw
Kwiatkowski E., Roszkowska S., Tokarski T. (2004), Limits to non-employment increase in Europe
and Baltic States. Economist, No. 1, p. 39-67
Leira A. (2002), Working Parents and the Welfare State. Family Change and Policy Reform in
Scandinavia, Cambridge: Cambridge University
Mariano R., Schuermann T., Weeks M. (2000), Simulation-based Inference in Econometrics Methods
and Applications, Cambridge University Press, Cambridge
Matysiak A. (2005), The sharing of professional and household duties between Polish couplespreferences and actual choices, Demographic Studies, No. 1/147
Nandi A. (2004), Using Simulation to Make Order Acceptance/Rejection Decisions, Simulation, Vol.
80 (3), p. 131-142
15
Socha M., Sztanderska U. (2000), Structural fundamentals of unemployment in Poland, PWN,
Warsaw
Socha M., Sztanderska U. (2003), Unemployment equilibrium rate in Polish economy, WNE UW,
Warsaw
Sztanderska U. (2005), Self-employment outside of agriculture.,
http://www.rynekpracy.edu.pl/pdf/samozatrudnienie.pdf
Sztanderska U., In search of equilibrium between elasticity of the labour market and protection of
employment, http://www.strona.stos.nazwa.pl/uploads/dokumenty/Konferencja-STOS_EFZ_12.pdf
Sztanderska U., Grotkowska G. (2007), Economic activeness of people, in: Kotowska I. E.,
Sztanderska U., Wóycicka I. (red.), Professional activities and education and parental obligations in
Poland in light of emprical studies, SCHOLAR Publisher, Warsaw
Sztanderska U., Kotowska I. E., Wóycicka I. (2007), Professional activities and education and parental
obligations in Poland, in: Kotowska I. E., Sztanderska U., Wóycicka I. (red.), Professional activities
and education and parental obligations in Poland in light of emprical studies, SCHOLAR Publishers,
Warsaw
Sztanderska U, Grotkowska G. (2007), Employment and unemployment of women and men, in:
Kotowska I. E., Sztanderska U., Wóycicka I. (red.), Professional activities and education and parental
obligations in Poland in light of emprical studies, SCHOLAR Publishers, Warsaw
Ziguras S., Stricker P. (2004), Labour market transitions in Australia. Employment, flexibility and
security in a liberal welfare regime, http://www.siswo.uva.nl/tlm/
16