Hedonizm i eudajmonizm w badaniach psychologii pozytywnej

Hedonizm i eudajmonizm w badaniach psychologii pozytywnej

PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 103
Aleksandra Bujacz
Instytut Psychologii
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu
Psychologia JakoÊci ˚ycia
Psychology of Quality of Life
2012, tom 11, nr 1 (103–121)
El˝bieta Hornowska
Szkoła Wy˝sza Psychologii Społecznej
Oddział Zamiejscowy we Wrocławiu
Instytut Psychologii
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Hedonizm i eudajmonizm w badaniach
psychologii pozytywnej
Szcz´Êcie jest kluczowym poj´ciem psychologii pozytywnej. Ze wzgl´du
na sposób jego definiowania badania psychologiczne dotyczàce dobrostanu
psychicznego podzieliç mo˝na na dwa główne nurty – hedonistyczne i eudajmonistyczne. Podział ten, wynikajàcy z podstawowych filozoficznych
rozwa˝aƒ nad definicjà szcz´Êcia, nabrał w ostatnim czasie istotnego znaczenia dla badaczy. Odmienne definiowanie prowadzi bowiem do ró˝nych
operacjonalizacji dobrostanu psychicznego, co ma bezpoÊrednie przeło˝enie na sposób planowania badaƒ w ka˝dym z wyró˝nionych nurtów. Niniejszy artykuł stanowi autorskie podsumowanie debaty prowadzonej na arenie mi´dzynarodowej nad zagadnieniami hedonizmu i eudajmonizmu
w psychologii pozytywnej.
Słowa kluczowe: hedonizm, eudajmonizm, dobrostan psychiczny, szcz´Êcie
Adres do korespondencji: Aleksandra Bujacz: e-mail: [email protected], Instytut Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, ul. Szamarzewskiego 89, 60 – 568 Poznaƒ, tel.:
(48 61) 829 23 07, fax: (48 61) 829 21 07,
El˝bieta Hornowska: e-mail: [email protected], Szkoła Wy˝sza Psychologii Społecznej, Oddział Zamiejscowy we Wrocławiu; Instytut Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,
ul. Szamarzewskiego 89, 60 – 568 Poznaƒ, tel.: (48 61) 829 23 50, fax: (48 61) 829 21 07,
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 104
104
A. Bujacz, E. Hornowska
Na gruncie psychologii pozytywnej poj´cia hedonizmu i eudajmonizmu stanowià przybli˝enie filozoficznych (i etycznych) idei dobrego ˝ycia, przy czym formułowane w ich
ramach stanowiska bywajà niejednoznaczne, a nawet wzajemnie sprzeczne. Niemniej
jednak, badacze nadal cz´sto odwołujà si´ do tradycji hedonizmu lub eudajmonizmu
w jednym celu – okreÊlenia czym jest dobrostan psychiczny jednostki (przyj´te w tym
artykule definicje poj´ç przedstawia tabela 1). Poniewa˝ oba podejÊcia inaczej odnoszà
si´ do poj´cia dobrostanu, wprost lub nie wprost wyra˝ajà te˝ inne zalecenia dla badania i metod poprawy jakoÊci ˝ycia ludzi. Niniejszy artykuł zawiera przeglàd mo˝liwych
znaczeƒ hedonizmu i eudajmonizmu w pozytywnej psychologii – rozpoczynajàc od tradycyjnego filozoficznego rozumienia, a koƒczàc na stosowanych we współczesnych badaniach operacyjnych definicjach i wynikajàcych z nich stosowanych narz´dziach ba-
Tabela 1. Przyj´te w tym opracowaniu znaczenia poj´ç u˝ywanych wokół idei hedonizmu
i eudajmonizmu
Szcz´Êcie
happiness
Poj´cie cz´sto rozumiane jako poczucie szcz´Êcia lub suma pozytywnych doÊwiadczeƒ. Stosowane jest wymiennie z okreÊleniem dobrostanu, chocia˝ uwa˝a si´ je za bli˝sze myÊleniu hedonistycznemu.
Dobrostan
(psychiczny)
well-being
Poj´cie stosowane wymiennie z okreÊleniem szcz´Êcie. Pochodzi
jednak z domeny eudajmonizmu. Akcentuje fakt, ˝e sama przyjemnoÊç i zadowolenie nie sà wystarczajàce dla osiàgni´cia pełnego szcz´Êcia. W myÊleniu eudajmonistycznym zast´powane
równie˝ słowem rozkwit (flourish) (np. Keyes i Annas, 2009).
Subiektyw- subjective
ny dobro- well-being
stan
(SWB)
Poj´cie z obszaru hedonizmu, odnoszàce si´ do oceny stopnia
własnego zadowolenia przez jednostk´. Ocena ta polega na
stwierdzeniu obecnoÊci afektu pozytywnego i braku negatywnego,
w ró˝nych obszarach ˝ycia i kontekstach czasowych (np. Diener,
Suh, Lucas i Smith, 1999). Czasem u˝ywana jest równie˝ nazwa
hedonistyczny dobrostan (HWB – hedonic well-being), która jest
traktowana jako synonim SWB, jednak w celu unikni´cia nieÊcisłoÊci zniech´ca si´ do jej stosowania (Waterman, 2008).
Dobrostan psycholopsychologi- gical wellczny
-being
(PWB)
Poj´cie powstałe w ramach opozycji do SWB, mieszczàce si´
w obszarze eudajmonizmu. Poziom dobrostanu psychologicznego jest tu okreÊlany poprzez stopieƒ realizacji komponentów istotnych dla jego osiàgni´cia, a zało˝onych przez badacza (np. Ryff, 1989; Ryan, Huta i Deci, 2008).
Eudajmoni- eudaimonic Kolejne poj´cie alternatywne do SWB, które odwołuje si´
styczny do- well-being do bardziej subiektywnych aspektów dobrostanu w uj´ciu
brostan
(EWB)
eudajmonistycznym. Posługujàc si´ EWB, poziom dobrostanu
okreÊlany jest w kontekÊcie dwóch konstruktów – ekspresji
osobistej oraz poziomu realizacji celów zwiàzanych z wartoÊciami eudajmonistycznymi (Waterman, 2008).
èródło: opracowanie własne na podstawie literatury wskazanej w tabeli.
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 105
Hedonizm i eudajmonizm w badaniach psychologii pozytywnej
105
dawczych. W opracowaniu tym nie koncentrujemy si´ jednak na dyskusji w ramach poszczególnych wàtków ani nie sugerujemy jednego słusznego rozwiàzania dylematu hedonistycznej lub eudajmonistycznej definicji szcz´Êcia. Traktujemy oba poglàdy jako
równoległe i kompatybilne, nie zaÊ opozycyjne. Celem tego artykułu jest przede
wszystkim wskazanie obszarów problemowych, które wydajà si´ nam wa˝ne w kontekÊcie badaƒ nad psychologicznym dobrostanem.
Filozoficzne podstawy definiowania
hedonizmu i eudajmonizmu
Hedonizm to koncepcja obecna zarówno w myÊleniu filozoficznym, jak i w szeroko
rozumianej kulturze. Podstawowym jej zało˝eniem jest stwierdzenie, ˝e przyjemnoÊç
to jedyna rzecz, która sama w sobie posiada wartoÊç dodatnià (Tatarkiewicz, 1990).
W ciàgu wieków klasyczne zało˝enia podejÊcia hedonistycznego były modyfikowane
poprzez m.in. włàczenie w zakres definicyjny poj´cia nieegoistycznej formy hedonizmu
(przyjemnoÊci innych ludzi sà tak samo wa˝ne jak własne) oraz uznanie przyjemnoÊci
duchowych, nie tylko fizycznych (np. w hedonizmie epikurejskim) (Tatarkiewicz, 1990).
WspółczeÊnie podejÊcie hedonistyczne w badaniach psychologicznych czerpie
przede wszystkim z XIX-wiecznych idei utylitarystycznych, wprowadzonych przez
Jeremy Benthama oraz Johna Stuarta Milla. Etyka utylitarystów odnosiła si´
do szcz´Êcia jako zespołu przyjemnoÊci, uto˝samianych z korzyÊciami (Tatarkiewicz, 1999). Od staro˝ytnoÊci trwa jednak spór dotyczàcy tego, czy przyjemnoÊç
traktowaç nale˝y iloÊciowo (wa˝ne jest, jak wiele mamy przyjemnych doznaƒ w ˝yciu) czy te˝ jakoÊciowo (istotne sà rodzaj i kategoria tych doznaƒ – por. Vittersø,
2009; Riley, 1993). Obie definicje majà aktualnie odzwierciedlenie w badaniach
nad dobrostanem, przy czym jakoÊciowe ujmowanie przyjemnoÊci zbli˝a badaczy
do eudajmonistycznego rozumienia szcz´Êcia (np. Şimşek, 2008).
Eudajmonizm ma równie gł´bokie filozoficzne korzenie jak hedonizm. Poj´cie
to wywodzi si´ ze staro˝ytnej Grecji, gdzie oznaczało etycznà koncepcj´ ˝ycia w zgodzie z samym sobà, ze swoim prawdziwym „ja” (gr. daimon). OkreÊlenie eudajmonizm w literaturze angloj´zycznej bywało zast´powane po prostu słowem „szcz´Êcie” (happiness), a czasem równie˝ „rozkwit” (flourishing, por. Tiberius i Mason,
2009). Autorzy koncepcji eudajmonistycznych twierdzà o szcz´Êciu to samo, co hedonizm o przyjemnoÊci, czyli ˝e jest to jedyna (lub wi´ksza ni˝ inne) wartoÊç sama
w sobie (Tatarkiewicz, 1990). Mo˝na traktowaç szcz´Êcie jako obfitoÊç przyjemnoÊci czy te˝, w innym uj´ciu, intensywnoÊç przyjemnoÊci, przez co tak naprawd´ stawia si´ eudajmonizm praktycznie równolegle do idei hedonistycznych. Sensem
szcz´Êcia pozostaje bowiem nadal przyjemnoÊç, z tym ˝e bardziej intensywna (Tatarkiewicz, 1990). Aktualnie przeciwnicy wprowadzania rozgraniczenia na hedonizm i eudajmonizm w badaniach psychologii pozytywnej równie˝ odwołujà si´
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 106
106
A. Bujacz, E. Hornowska
do tego argumentu. Twierdzà oni, ˝e nie ma dwóch jakoÊciowo ró˝nych rodzajów
szcz´Êcia, ale eudajmonistyczne zasady prowadzà do iloÊciowo wy˝szego (w swej
obfitoÊci bàdê intensywnoÊci) poziomu hedonistycznego szcz´Êcia (Kashdan, Biswas-Diener i King, 2008; King, Hicks, Krull i Del Gaiso, 2006). W staro˝ytnym uj´ciu eudajmonizmu, poj´cie szcz´Êcia odnosi si´ jednak do innej kategorii ni˝ przyjemnoÊç. Osoba kierujàca si´ zasadami eudajmonistycznej filozofii dà˝y nie tyle
do bycia po prostu zadowolonym z własnego ˝ycia, ale do posiadania tego, co uznaje ona za wartoÊciowe i sensowne w ˝yciu. Eudajmonizm definiuje wi´c szcz´Êcie
w kontekÊcie realizacji okreÊlonych zalet, które stanowià wartoÊci obiektywne
w tym sensie, ˝e zwiàzane sà z własnoÊciami rzeczy i innych ludzi, zaÊ przyjemnoÊç
jest wartoÊcià polegajàcà na subiektywnym prze˝yciu (Tatarkiewicz, 1990). Obecnie ró˝nice w definiowaniu eudajmonistycznego dobrostanu dotyczà podstawowej
kwestii, jakà jest odpowiedê na pytanie, czy oznacza on specjalne zadowolenie z ˝ycia (bioràce si´ z kształtowania zalet, a przez to poczucia sensu ˝ycia), czy te˝ jest
to takie samo zadowolenie jak w koncepcjach hedonistycznych, ale pochodzàce z innych êródeł (ró˝nie okreÊlanych w zale˝noÊci od koncepcji). Innymi słowy, pytanie
to brzmi, czy szcz´Êcie czerpane z aktywnoÊci uznawanych przez jednostk´ za wa˝ne i wartoÊciowe jest inne (lub lepsze) ni˝ poczucie szcz´Êcia majàce swoje êródło
w działaniach nastawionych na typowo hedonistycznà przyjemnoÊç.
Warto te˝ zwróciç uwag´ na zasadniczà ró˝nic´ mi´dzy filozoficznym a psychologicznym rozumieniem eudajmonizmu – psychologia zajmuje si´ szcz´Êciem człowieka jako stanem jednostki, nie odnosi si´ do oceny ˝ycia jako całoÊci, co jest domenà
etycznego rozumienia eudajmonizmu. W zwiàzku z tym, psychologów interesujà aktualne cele jednostki, a przez to poj´cie eudajmonizmu staje o wiele bardziej subiektywne (Kashdan i in., 2008; Tiberius i Mason, 2009). Co wi´cej, Corey Keyes i Julia
Annas (2009) wyraênie podkreÊlajà, ˝e oryginalne, arystotelesowskie rozumienie
eudajmonizmu odnosi si´ do aktywnoÊci, nie zaÊ stanu jednostki. Warto zastanowiç
si´ jednak, czy definicje przyjmowane w psychologii rzeczywiÊcie powinny idealnie
odzwierciedlaç filozoficzne zało˝enia czy te˝ mogà byç nimi tylko inspirowane (por.
dyskusja w Biswas-Diener, Kashdan i King, 2009). Badania psychologiczne wymagajà bowiem zupełnie innego j´zyka opisu, który cz´sto nie jest w stanie jednoznacznie
odzwierciedlaç idei filozoficznych.
Psychologiczne teorie dobrostanu
W tradycji hedonistycznej
Hedonistyczna idea przyjemnoÊci ma długà histori´ w psychologii. Obecna była w teoriach stworzonych chocia˝by przez Wundta, Jamesa czy Freuda. Najmocniej kojarzyç
si´ mo˝e jednak z behawioryzmem (ze wzgl´du na fundamentalne dla niego poj´cia
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 107
Hedonizm i eudajmonizm w badaniach psychologii pozytywnej
107
wzmocnieƒ pozytywnych i negatywnych). WyjaÊnienia, skàd si´ bierze i od czego zale˝y afekt pozytywny, uto˝samiany z hedonistycznym szcz´Êciem, najcz´Êciej nie majà charakteru spójnej teorii, ale raczej sà kompilacjà wyników badaƒ nad konstruktem
subiektywnego dobrostanu (subjective-well being, dalej SWB – np. Diener i in., 1999).
Pomimo, ˝e aktualnie w bazie PsycINFO pod hasłem subjective-well being figuruje ponad trzy tysiàce artykułów, to niewiele jest koncepcji integrujàcych ten ogrom danych,
a badacze koncentrujà si´ raczej na szczegółowych ustaleniach pojedynczych zale˝noÊci (podobny wniosek prezentujà np. Czapiƒski, 2004; Ryan i Deci, 2001). Teorie tworzone w tym nurcie skupiajà si´ przede wszystkim na okreÊlaniu, skàd si´ bierze
i z czym si´ wià˝e satysfakcja z ˝ycia (bàdê poszczególne tzw. satysfakcje czàstkowe – z pracy, zwiàzków itd.). W zale˝noÊci od przyj´tego kierunku zale˝noÊci mo˝na je
podzieliç na (por. Czapiƒski, 2004; Durayappah, 2010):
• Teorie dół-góra, w których przyjmuje si´ zało˝enie, ˝e poczucie szcz´Êcia bierze si´
z pomyÊlnoÊci ˝yciowej, np. im jednostka ma wy˝sze zarobki, lepsze relacje z innymi ludêmi, lepszà prac´, tym jest bardziej szcz´Êliwa (zestawienie czynników o tym
decydujàcych przedstawia np. Diener i in., 1999; Argyle, 1999/2004).
• Teorie góra-dół, w których twierdzi si´ dokładnie odwrotnie, czyli ˝e to ludzie
szcz´Êliwi majà bardziej pomyÊlne ˝ycie. W tym uj´ciu o poczuciu szcz´Êcia decydowaç majà zasoby osobiste, takie jak wartoÊci i cele, ale tak˝e uwarunkowania osobowoÊciowe (np. ekstrawersja) oraz umiej´tnoÊci społeczne (np. asertywnoÊç – por. Argyle, 1999/2004).
Za trafne mo˝na prawdopodobnie uznaç obie teorie, jako ˝e zale˝noÊç mi´dzy
szcz´Êciem a powodzeniem w ˝yciu mo˝e mieç charakter obustronny i cykliczny.
Przykładowo, pozytywne nastawienie i dobry nastrój prowadzà do osiàgania lepszych
wyników w pracy, zaÊ sukces zawodowy wzmacnia dobre samopoczucie (np. Boehm
i Lyubomirsky, 2008; Coté, 1999). Z tego wzgl´du aktualnie szuka si´ mo˝liwoÊci połàczenia obu perspektyw, a przez to holistycznego spojrzenia na subiektywny dobrostan. Przykładem mo˝e byç cebulowa teoria szcz´Êcia Janusza Czapiƒskiego (2004),
która metaforycznie „ustawia” subiektywny dobrostan (co ciekawe, w uj´ciu zarówno hedonistycznym, jak i eudajmonistycznym) na „Êrodkowym” poziomie analizy.
W tradycji eudajmonistycznej
Eudajmonizm mo˝e byç traktowany jako filozoficzna podstawa koncepcji humanistycznych np. Maslowa (1986) czy Eriksona (1985/2002), czyli teorii uznajàcych samorealizacj´ za wa˝ny komponent optymalnego funkcjonowania człowieka (Waterman, 1993). Koncepcje eudajmonistyczne sà zdecydowanie bardziej zaawansowane
teoretycznie ni˝ hedonistyczne, dlatego w ramach tych pierwszych prowadzone sà
badania kierowane problemami teoretycznymi (research driven by theory), w dru-
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 108
108
A. Bujacz, E. Hornowska
gich zaÊ te wyznaczane wynikami badaƒ empirycznych (research driven by
data – por. Kashdan i in., 2008). W porównaniu z hedonistycznym SWB, nie ma jednego spójnego, reprezentujàcego eudajmonizm konstruktu. U˝ywa si´ poj´ç psychologiczny dobrostan (np. Ryff i Singer, 1998), autodeterminacja, inaczej samostanowienie (np. Deci i Ryan, 2000), prawdziwe szcz´Êcie (Seligman, 2005),
samorealizacja (Waterman, 1993), przepływ (Csikszentmihalyi, 2005) i inne. Rozwa˝ania w koncepcjach eudajmonistycznych dotyczà przede wszystkim warunków,
które muszà byç spełnione dla osiàgni´cia dobrego ˝ycia. Przez to mogà one przyjmowaç moralistyczny i normatywny charakter, jako ˝e cz´stà praktykà w tym nurcie jest przyznawanie prawa do okreÊlania przez autorytety (np. naukowców, filozofów, przewodników duchowych), co jest dobre, a co złe dla człowieka.
Tabela 2. Najwa˝niejsze eudajmonistyczne teorie szcz´Êcia
Koncepcja
Zało˝enia
Teoria autentycznego
szcz´Êcia Martina
Seligmana (2005)
Osiàgni´cie szcz´Êcia jest mo˝liwe poprzez realizacj´ siebie
w obr´bie szeÊciu cnót: màdroÊci i wiedzy, odwagi, miłoÊci
i humanitaryzmu, sprawiedliwoÊci, wstrzemi´êliwoÊci, duchowoÊci i transcendencji. W najbardziej aktualnej koncepcji
dobrostanu (w odró˝nieniu od szcz´Êcia) Martin Seligman
zwraca z kolei uwag´ na nast´pujàce elementy: pozytywne
emocje, zaanga˝owanie, pozytywne relacje, sens oraz osiàganie celów (accomplishment) (Seligman, 2001).
Teoria psychologicznego
dobrostanu Carol Ryff
i Burtona Singera
(1998; 2002/2004)
Koncepcja ta równie˝ obejmuje 6 elementów dobrostanu
psychicznego: cel ˝yciowy, panowanie nad otoczeniem, pozytywne relacje z innymi, samoakceptacj´, rozwój osobisty
oraz autonomi´. W tej teorii najsilniej podkreÊlana jest natura eudajmonistycznego szcz´Êcia, które mo˝e byç osiàgane
nawet pomimo braku odczuwania przyjemnoÊci.
Teoria samostanowienia
Richarda Ryana
i Edwarda Deciego
(2000; Ryan, Huta
i Deci, 2008)
Dobre ˝ycie w koncepcji samostanowienia mo˝e byç scharakteryzowane przez nast´pujàce cztery elementy:
1) dà˝enie do realizacji celów motywowanych wewn´trznie,
podejmowanych ze wzgl´du na ich wartoÊç samà w sobie,
takich jak rozwój osobisty, budowanie relacji, praca społeczna i dbanie o zdrowie;
2) działanie w sposób autonomiczny, z własnej woli lub
za obopólnà zgodà partnerów/grupy;
3) bycie uwa˝nym i podejmowanie Êwiadomych działaƒ;
4) podejmowanie aktywnoÊci, które zaspokajajà podstawowe
potrzeby psychologiczne – autonomii, kompetencji i relacji.
Teoria samostanowienia przyjmuje teoretyczne zało˝enie, ˝e
trzy podstawowe potrzeby stanowià baz´ dla wszystkich pozostałych elementów wa˝nych dla dobrostanu psychicznego.
èródło: opracowanie własne na podstawie literatury wskazanej w tabeli.
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 109
Hedonizm i eudajmonizm w badaniach psychologii pozytywnej
109
Hedonizm i eudajmonizm w badaniach
nad dobrostanem
Problem równoległoÊci
Jednym z podstawowych problemów badaƒ porównawczych nad hedonizmem
i eudajmonizmem jest ustalenie ich wzajemnego stosunku. Mo˝liwe jest przyj´cie
trzech ró˝nych zało˝eƒ:
• hedonizm jest nadrz´dny wobec eudajmonizmu (bo i tak wszystko sprowadza
si´ do hedonistycznej miary szcz´Êcia jako bilansu afektów);
• eudajmonizm jest nadrz´dny wobec hedonizmu (bo wymaga czegoÊ wi´cej ni˝
tylko pozytywnego afektu);
• sà to poj´cia równoległe (wykluczajàce si´ bàdê nie).
˚adna z tych teoretycznych hipotez nie została jeszcze potwierdzona empirycznie, zaÊ wiele wyników badaƒ mo˝e byç interpretowanych na wszystkie trzy mo˝liwe sposoby. Ponadto zazwyczaj przyjmuje si´, ˝e hedonistyczna przyjemnoÊç mo˝e wyst´powaç równie˝ wtedy, kiedy nie sà spełnione zało˝enia eudajmonizmu.
Jednak jeÊli sà one spełnione, to praktycznie zawsze wià˝à si´ z przyjemnoÊcià (hipoteza ta wymaga jednak dalszego potwierdzenia empirycznego – Biswas-Diener
i in., 2009). Inaczej mówiàc, eudajmonizm jest warunkiem wystarczajàcym, ale nie
koniecznym dla osiàgni´cia przyjemnoÊci (np. Waterman, 1993). Twierdzenie to
jednak nie rozstrzyga kwestii nadrz´dnoÊci jednej koncepcji nad drugà (je˝eli
w ogóle jest to kwestia rozstrzygalna na gruncie empirycznym). Psychologowie
wydajà si´ co prawda faworyzowaç podejÊcie eudajmonistyczne, gdy˝ uwa˝a si´ je
za holistyczne, a tak˝e moralnie bardziej słuszne. Nie zmienia to faktu, ˝e nadal
mo˝na uznaç eudajmonistyczne zasady za prowadzàce nie do lepszego rodzaju
szcz´Êcia, ale po prostu do wy˝szego jego poziomu (Kashdan i in., 2008).
Pierwsza mo˝liwa opcja rozwiàzywania problemu równoległoÊci wydaje si´ dominowaç w praktyce badawczej ze wzgl´du na nagminne u˝ywanie przez badaczy
kryterium SWB jako wskaênika dobrostanu – eudajmonistyczne zmienne sà traktowane jako przyczyny, zaÊ hedonistyczne jako skutki. Zazwyczaj bowiem badacze
z nurtu eudajmonistycznego testujà, czy proponowane przez nich zasady dobrego
˝ycia owocujà wy˝szym poziomem SWB. W zwiàzku tym zmienne z obszaru hedonizmu i eudajmonizmu definiowane sà jako odmienne jakoÊciowo, gdzie eudajmonistyczny sposób ˝ycia wià˝e si´ np. z otwartoÊcià na doÊwiadczenie, owocujàcà
wy˝szà hedonistycznà satysfakcjà z ˝ycia (np. Vittersø, 2003). Ed Diener i współautorzy (1999) uwa˝ajà wi´c, ˝e eudajmonistyczne kryteria, proponowane np. przez
Carol Ryff i Burtona Singera (2002/2004), pozwalajà ekspertom dokładniej definiowaç dobrostan. Jednak to badania nad SWB dajà ludziom mo˝liwoÊç mówienia na-
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 110
110
A. Bujacz, E. Hornowska
ukowcom o tym, co sprawia, ˝e czujà si´ oni szcz´Êliwi. Robert Biswas-Diener
i współautorzy (2009) nazywajà ironià fakt, ˝e badacze chcàcy wykazaç jakoÊciowà
ró˝nic´ mi´dzy dobrostanem eudajmonistycznym a hedonistycznym posługujà si´
miarà hedonistycznego szcz´Êcia (zazwyczaj SWB) jako zmiennà wynikowà. Autorzy
ci sugerujà, ˝e w obszarze eudajmonizmu powinno si´ szukaç innych zmiennych zale˝nych, nieodwołujàcych si´ do kategorii afektu. Z kolei sami eudajmoniÊci, Richard Ryan i Edward Deci (2001), proponujà trzy mo˝liwe podejÊcia do „problemu
SWB”, z których ka˝de mo˝na, aktualnie, teoretycznie obroniç.
Po pierwsze badacz mo˝e przyjàç stricte hedonistyczny punkt widzenia i uznaç
SWB jako wskaênik tak rozumianego szcz´Êcia (podejÊcie np. Eda Dienera i Daniela Kahnemana). W tym uj´ciu analizuje si´ np. przyczyny i korelaty subiektywnego dobrostanu w teoriach dół-góra.
Drugim podejÊciem jest uznanie SWB za operacyjnà definicj´ dobrostanu, ale
przyjmowanie perspektywy eudajmonistycznej w zakresie jego przyczyn (to podejÊcie prezentujà cz´sto właÊnie Edward Deci i Richard Ryan). Analizuje si´ wi´c zasoby osobiste, takie jak optymalne cele ˝yciowe, poziom uwa˝noÊci lub autonomicznoÊç podejmowanych działaƒ, jako zasoby wspierajàce osiàganie wysokiego
poziomu subiektywnego dobrostanu.
Ostatnià opcjà jest całkowite odrzucenie SWB i argumentowanie przeciwko kryteriom hedonistycznym jako istotnym dla osiàgania dobrostanu (np. podejÊcie
Carol Ryff i Burtona Singera). W tym uj´ciu, miarà szcz´Êcia staje si´ spełnianie
teoretycznie przyj´tych zało˝eƒ, np. posiadanie dobrych relacji z innymi, bycie autonomicznym, rozwijanie własnego potencjału. Tutaj mieszczà si´ równie˝ badania, w których jako zmienne zale˝ne przyjmuje si´ bli˝sze eudajmonistycznemu rozumieniu dobrostanu konstrukty, takie jak poczucie sensu w ˝yciu oraz witalnoÊç
i zaanga˝owanie.
Ponownie, jeÊli przyjàç kryterium popularnoÊci, najcz´Êciej widoczna w badaniach (tak˝e tych prowadzonych w Polsce) jest opcja druga. Potwierdzone wielokrotnie zwiàzki mi´dzy konstruktami eudajmonistycznymi a pozytywnym i negatywnym afektem oraz satysfakcjà z ˝ycia (por. tabela 3) wyraênie sugerujà, ˝e obie
definicje szcz´Êcia nie mogà byç całkowicie rozłàczne. Z tego powodu aktualnie
szuka si´ ró˝nych sposobów równoczesnego badania zarówno hedonizmu, jak
i eudajmonizmu.
Mo˝liwe jest wi´c równoległe porównywanie hedonizmu i eudajmonizmu równie˝, jeÊli zdefiniuje si´ je jako dwa ró˝ne nastawienia umysłowe, nie zaÊ jakoÊciowo odmienne uj´cia szcz´Êcia. Sà one wtedy dwoma mo˝liwymi wyborami,
przed którymi staje jednostka podejmujàc jakiekolwiek działania. Na przykład decydujàc, jaki projekt chcemy zrealizowaç, mo˝emy braç pod uwag´ własnà skutecznoÊç w danym obszarze, a przez to podjàç si´ projektu gwarantujàcego sukces i pozytywne emocje zwiàzane z jego realizacjà. Mo˝emy te˝ kierowaç si´ spójnoÊcià
celu projektu z wa˝nymi dla nas wartoÊciami (własnym rozwojem, wartoÊciami spo-
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 111
111
Hedonizm i eudajmonizm w badaniach psychologii pozytywnej
Tabela 3. Zestawienie zwiàzków mi´dzy konstruktami eudajmonistycznymi a elementami
subiektywnego dobrostanu
èródło
Konstrukty
eudajmonistyczne
Pozytywny
afekt
Negatywny
afekt
Vittersø, Dyrdal ciekawoÊç
i Røysamb,
2005
Schueller
i Seligman,
2010
zaanga˝owanie
sens
Vittersø, 2003
otwartoÊç na
doÊwiadczenie
King, Hicks,
Krull i Del
Gaiso, 2006
sens
0,22**
0,62**
0,53**
–0,27**
–0,23**
uwa˝noÊç
SzczeÊniak
i Soares, 2011
wdzi´cznoÊç
nadzieja
0,54**
0,52**
0,16*; 0,25*
0,38**; 0,45** –0,35**; –0.47**
Fowers, Mollica rozwój osobisty
0,26** 0,43**
–0,19*
i Procacci, 2010 cel w ˝yciu
0,36** 0,28**
–0,43**
pozytywne relacje
–0,37** –0,33**
samorealizacja
Brown i Ryan,
2003
Satysfakcja
z ˝ycia
0,31**
0,54**
0,55**
0,37**
0,16**; 0,31**; –0,37**; –0,33**; 0,26**; 0,37**
0,35**; 0,40**; –0,34**; –0,42**;
0,29**
–0,39***
Kasprzak, 2010 satysfakcja
z relacji
0,49**
0,25**
0,32*
* p<0,05; ** p<0,01
èródło: opracowanie własne na podstawie literatury wskazanej w tabeli.
łecznymi), co owocowaç b´dzie wi´kszym poczuciem sensu i zaanga˝owaniem, niekoniecznie jednak przyjemnoÊcià (McGregor i Little, 1998). Tak rozumiane nastawienia umysłowe mo˝na uznaç za rozłàczne (gdzie hedonizm oznacza działanie
w celu osiàgni´cia przyjemnoÊci, zaÊ eudajmonizm działanie b´dàce celem samym
w sobie) lub równoległe, co wydaje si´ lepsze z punktu widzenia najnowszych badaƒ. Studia nad orientacjà hedonistycznà i eudajmonistycznà, definiowanà jako profil aspiracji ˝yciowych i celów działaƒ człowieka, potwierdzajà bowiem tzw. hipotez´ pełnego ˝ycia. Jest ona wnioskiem z badaƒ, w których najwy˝szy poziom
dobrostanu psychicznego osiàgn´ły osoby kierujàce si´ w swoim działaniu zarówno
motywami hedonistycznymi, jak i eudajmonistycznymi (np. Peterson i in., 2005).
Takie równoległe badanie obu motywów działania ma wi´c dwie istotne zalety (Huta i Ryan, 2010):
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 112
112
A. Bujacz, E. Hornowska
• Oddziela hedonizm i eudajmonizm od psychicznego dobrostanu jednostki, przez
co motywy te mogà byç traktowane jako jego predyktory.
• Pozwala zbadaç oba motywy w relacji do tego samego zestawu zmiennych wynikowych.
Równoległe analizowanie obu konstruktów traktuje hedonizm i eudajmonizm
jako wzajemnie niewykluczajàce si´ struktury, dzi´ki czemu mo˝liwe jest analizowanie zarówno sytuacji, w których ka˝de z nich wyst´puje oddzielnie, jak i takich,
gdzie działajà one razem lub ˝adne z nich nie jest obecne. Takie podejÊcie pozwala na bardziej holistyczne spojrzenie na problem dobrostanu psychicznego i jest zalecane zarówno przez badaczy o poglàdach bli˝szych hedonizmowi, jak i eudajmonizmowi (np. Biswas-Diener i in., 2009; Waterman, 2008).
Problemy zwiàzane z badaniem hedonizmu
Hedonistyczne szcz´Êcie jest badane zarówno na poziomie porównaƒ mi´dzy jednostkami, jak i mi´dzy Êrednim poziomem szcz´Êcia poszczególnych narodów czy społeczeƒstw (np. World Database of Happiness, Veenhoven, 2001). Pomimo wydawałoby
si´ prostszej definicji szcz´Êcia w obszarze hedonistycznym, wàtpliwoÊci w badaniach
nad nim wcià˝ budzà co najmniej dwa problemy – pierwszy dotyczy rozłàcznoÊci afektu negatywnego od pozytywnego, a drugi aspektu temporalnego badaƒ.
Problem rozłàcznoÊci afektu. Przeło˝enie poj´cia przyjemnoÊci na grunt psychologiczny mo˝e byç trudne głównie ze wzgl´du na problem rozłàcznoÊci afektu pozytywnego i negatywnego (Diener i Emmons, 1984). Hedonistyczna koncepcja szcz´Êcia
sprowadza te dwie kategorie do jednej dymensji: rozró˝nienia mi´dzy dobrym a złym,
przyjemnym a nieprzyjemnym (np. Kahneman, 1999). Jednak najnowsze badania,
tak˝e neurologiczne, wskazujà raczej na dwa odmienne systemy regulacyjne, gdzie
redukcja uczuç negatywnych prowadzi do osiàgni´cia stanu wzgl´dnie neutralnego,
nie zaÊ wzrostu afektu pozytywnego (Larsen i in., 2002/2004). Szerzej ten wa˝ny problem omawia m.in. Diener i współautorzy (1985), wskazujàc na koniecznoÊç rozró˝nienia mi´dzy intensywnoÊcià a cz´stoÊcià odczuwania pozytywnego i negatywnego
afektu. O ile bowiem intensywnoÊç uczuç negatywnych i pozytywnych jest silnie dodatnio skorelowana, to cz´stoÊç wyst´powania obu afektów ju˝ nie jest ze sobà zwiàzana. Najnowsze badania wskazujà jednak, ˝e w dłu˝szej perspektywie czasowej afekt
pozytywny pełni swego rodzaju rol´ ochronnà, „zapobiegajàc” cz´stemu wyst´powaniu afektu negatywnego i jego skutkom (Fredrickson, Mancuso, Branigan i Tugade,
2000; Moneta, Vulpe i Rogaten, 2012).
Problem kontekstu czasowego. Wyniki badaƒ prowadzonych w ró˝nych kontekstach czasowych pokazujà, ˝e oczekiwania ludzi co do tego, jak wpłynie na nich dane wydarzenie, ró˝nià si´ od ich odczuç podczas tego wydarzenia. Okazuje si´ tak˝e,
˝e obie wczeÊniejsze oceny własnego stanu emocjonalnego – przewidywana i aktu-
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 113
Hedonizm i eudajmonizm w badaniach psychologii pozytywnej
113
alna – sà inne ni˝ póêniejsza, retrospektywna ewaluacja zdarzenia (Kashdan i in.,
2008). W zwiàzku z tym Daniel Kahneman (2000) odró˝nia przyjemnoÊç, rozumianà
jako afekt odczuwany w danym momencie, od poj´cia subiektywnej satysfakcji opartej na globalnej ocenie prze˝yç z przeszłoÊci. Oba te konstrukty winny byç traktowane oddzielnie, zarówno na poziomie badaƒ jak i interpretacji ich wyników, mimo i˝
chwilowy afekt i globalna satysfakcja wydajà si´ jedynie dwoma ró˝nymi aspektami
tego samego zjawiska. Mylàce jest jednak to, ˝e podstawowe dla hedonizmu poj´cie
SWB nie dotyczy jednego, ale obu mo˝liwych kontekstów czasowych. Jego operacyjna definicja łàczy bowiem wysoki poziom afektu pozytywnego, niski poziom afektu
negatywnego oraz wysoki poziom całoÊciowej satysfakcji z ˝ycia (np. Diener i in.,
1999; Gallagher, 2009). Co wi´cej, b´dàc hedonistycznym purystà, nale˝ałoby przyjàç tylko afekt pozytywny i negatywny jako wskaêniki szcz´Êcia. Trzeci element operacyjnej definicji SWB – satysfakcja z ˝ycia – nie jest bowiem stricte hedonistycznym
poj´ciem, ale dotyczy poznawczej ewaluacji warunków własnego ˝ycia. Kashdan
i współautorzy (2008) podajà z kolei a˝ trzy mo˝liwe konteksty czasowe badaƒ, dodajàc, do poziomu ogólnego oraz chwilowego, jeszcze jeden, poÊredni, odnoszàcy si´
do nastrojów i ewaluacji okreÊlonego odcinka czasu, np. dnia, tygodnia, miesiàca, lub
jakiegoÊ znaczàcego okresu w ˝yciu (studia, cià˝a itp.). Poniewa˝ ten poÊredni poziom oparty jest równie˝ na ewaluacji bazujàcej na pami´ci autobiograficznej, to
z metodologicznego punktu widzenia powinien on ulegaç podobnym zniekształceniom co poziom ogólny. W najnowszych podejÊciach badacze starajà si´ budowaç
teori´ SWB, uwzgl´dniajàc odmienne perspektywy czasowe, przez co sà w stanie
uchwyciç ró˝nego rodzaju zniekształcenia, jakie mogà pojawiç si´ w myÊleniu o satysfakcji z ˝ycia w przeszłoÊci, teraêniejszoÊci i przyszłoÊci (Durayappah, 2010).
W metodach badania szcz´Êcia w uj´ciu hedonistycznym najcz´Êciej wykorzystuje si´ dwa sposoby operacjonalizacji szcz´Êcia – jako aktualnie prze˝ywanego
stanu (odczuwanego afektu, np. skala PANAS, Watson i in., 1988) lub jako generalnej oceny satysfakcji z ˝ycia (np. Satisfaction With Life Scale, SWLS, Diener i in.,
1985). W polskiej adaptacji sà z kolei dost´pne takie narz´dzia pomiarowe, jak np.
klasyczna Skala SWLS (Juczyƒski, 2001), Skala Uczuç Pozytywnych i Negatywnych
SUPIN, b´dàca polskà adaptacjà skali PANAS (Brzozowski, 2010), oraz Skala Afektu w Pracy (Zalewska, 2002).
Problemy zwiàzane z badaniem eudajmonizmu
Przeło˝enie filozoficznej idei „obiektywnego” szcz´Êcia na j´zyk badaƒ psychologicznych zawsze wià˝e si´ z koniecznoÊcià interpretacji przez badaczy tego, co jest
według nich centralne w definiowaniu szcz´Êcia. Mogà to byç np. normy społeczne lub „obiektywne” cnoty, dobrane w zale˝noÊci od zainteresowaƒ badacza. Zaleca si´ wi´c wolne od zało˝eƒ badanie treÊci (content) i kontekstu poszczególnych
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 114
114
A. Bujacz, E. Hornowska
analizowanych aktywnoÊci, ˝eby zminimalizowaç błàd zwiàzany z uwzgl´dnianiem
przez badaczy tylko tego, co sami, indywidualnie traktujà jako wartoÊç (Kashdan
i in., 2008). Badacze w koncepcji eudajmonistycznej odwołujà si´ zazwyczaj do odczuç zwiàzanych z sensem i celowoÊcià ludzkiego działania. Jednak bli˝sze przyjrzenie si´ badaniom nad eudajmonistycznym dobrostanem pokazuje, ˝e cz´sto
trudno jest odró˝niç, czy sens i celowoÊç sà konieczne dla osiàgni´cia szcz´Êcia czy
te˝ sà wynikiem bycia szcz´Êliwym. Zacieranie granic mi´dzy przyczynami i skutkami, które bywajà bardzo podobne lub wr´cz te same, jest przez krytyków eudajmonizmu pi´tnowane i nazywane plagà. W jaki sposób mamy rozwijaç wiedz´
na temat czynników wspierajàcych bycie bardziej szcz´Êliwym, jeÊli cała ogromna plejada pozytywnych doÊwiadczeƒ, zachowaƒ oraz procesów rozwojowych jest
wrzucana do jednego worka definicji szcz´Êcia? – pytajà Kashdan i współautorzy
(2008). EudajmoniÊci bronià si´ mi´dzy innymi argumentami o stosunkowo niedawnym wprowadzeniu eudajmonizmu do badaƒ psychologicznych, a krótka tradycja badawcza mo˝e przyczyniaç si´ do niedojrzałego i niespójnego rozumienia
tego zjawiska (Waterman, 2008). JednoczeÊnie uwa˝ajà oni, ˝e siła eudajmonizmu
le˝y właÊnie w wieloÊci analizowanych konstruktów i w szerokim zakresie formułowanych teorii optymalnego funkcjonowania, w których pod uwag´ brany jest nie
tylko afekt pozytywny (Delle Fave i Bassi, 2009).
W praktyce definicje operacyjne eudajmonizmu mo˝na podzieliç na dwie kategorie – odwołujàce si´ do warunków, które muszà byç spełnione dla osiàgni´cia
dobrego ˝ycia (np. posiadanie bliskich relacji społecznych), oraz do miar dobrostanu, alternatywnych dla SWB. Do tych ostatnich nale˝à przede wszystkim poziom
poczucia sensu w ˝yciu oraz optymalne doÊwiadczenie.
Poczucie sensu ˝ycia mo˝e byç badane w dwóch kontekstach – posiadania i poszukiwania. Teoretycznie wymiar ten dotyczy doÊwiadczania sensu ˝ycia badanego poprzez poczucie przynale˝noÊci do Êwiata, swojego w nim miejsca i funkcji,
oraz przekonania o tym, co chce si´ w ˝yciu robiç. Operacyjnie poczucie sensu ˝ycia jest definiowane jako siła, intensywnoÊç i aktywnoÊç podejmowana przez ludzi
w celu zdobycia lub utrzymania przekonania o wa˝noÊci i celu ich ˝ycia (Steger,
Kashdan, Sullivan i Lorentz, 2008). Poczucie sensu mierzone jest np. kwestionariuszem The Meaning in Life Questionnaire (MLQ; Steger i in., 2006).
Optymalne doÊwiadczenie w koncepcji przepływu (flow) oznacza równowag´
mi´dzy wysokimi wymaganiami Êrodowiska oraz wysokimi kompetencjami (np.
Csikszentmihalyi, 2005). W tej koncepcji osiàgni´cie takiego doÊwiadczenia jest
uto˝samiane z dobrostanem, jako ˝e wià˝e si´ m.in. z wysokà koncentracjà (a wi´c
uwa˝noÊcià) oraz mo˝liwoÊcià kontrolowania sytuacji (Delle Fave i Massimini,
2005). Jednak w uj´ciu eudajmonistycznym samo optymalne doÊwiadczenie nie
oznacza jeszcze osiàgni´cia dobrostanu psychicznego. Wa˝ne jest, aby doÊwiadczenie to wiàzało si´ z osiàganiem celów ˝yciowych mieszczàcych si´ w kategoriach
dóbr (prospołecznych, rozwojowych itd.). W tym kontekÊcie poczucie optymalnego
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 115
Hedonizm i eudajmonizm w badaniach psychologii pozytywnej
115
doÊwiadczenia działa podobnie jak pozytywny afekt – nie ró˝nicuje zachowaƒ,
a wi´c pojawia si´ tak˝e w przypadku kradzie˝y czy za˝ywania narkotyków (Delle
Fave i Bassi, 2009). Z tradycji badaƒ nad optymalnym doÊwiadczeniem wywodzi
si´ „metoda pomiaru doÊwiadczeƒ” (ESM – Experience Sampling Method), w oryginalnej wersji polegajàca na zaopatrzeniu osoby badanej w pager, który uruchamia si´ w losowo wybranych momentach. Na sygnał pagera badany ma okreÊliç,
jak si´ czuje w danym momencie (dokładniejszy opis metody w Csikszentmihalyi,
2005, s. 19). Opracowano równie˝ metody kwestionariuszowe badajàce przepływ
(inaczej uwznioÊlenie, uniesienie) rozumiane zarówno jako stan, jak i cecha
(np. Flow State Scale oraz Dispositional Flow Scale, Jackson i Eklund, 2002).
W wersji polskiej dost´pne sà przynajmniej dwie skale odnoszàce si´ do eudajmonistycznej definicji szcz´Êcia. Nale˝à do nich polska wersja Steen Happiness Index,
mierzàcego trzy czynniki – przyjemnoÊç, zaanga˝owanie oraz poczucie sensu (Kaczmarek, Staƒko-Kaczmarek i Dombrowski, 2010), oraz Skala Motywów Hedonistycznych i Eudajmonistycznych HEMA (Bujacz, Vittersø, Huta i Kaczmarek, 2012).
Powiàzanie obszarów badawczych – przyczyny
i korelaty dobrostanu
Hedonizm i eudajmonizm cz´sto nie stanowià explicite przedmiotu badaƒ, ale sà
traktowane jako bardziej lub mniej ukryte podstawy teoretyczne w ró˝nych programach badawczych. Wielu współczesnych badaczy definiuje zasadnicze ró˝nice
pomi´dzy dobrostanem hedonistycznym i eudajmonistycznym, odwołujàc si´ do
odmiennych perspektyw (np. badania porównawcze: Compton i in.,1996; King
i Napa, 1998; McGregor i Little, 1998).
Motywy. Analiza powodów, dla których podejmowane sà konkretne aktywnoÊci,
pozwala na ich zró˝nicowanie na hedonistyczne (np. dà˝enie do relaksu, zadowolenia) oraz eudajmonistyczne (np. dà˝enie do osobistego ideału, rozwoju umiej´tnoÊci – Huta i Ryan, 2010). Motywy podejmowania działania mo˝na równie˝ mierzyç
na innym wymiarze – od działaƒ autonomicznych (podejmowanych ze wzgl´du
na ich wartoÊç samà w sobie) do kontrolowanych (zale˝nych od zewn´trznych nagród). Pozwala to na okreÊlenie zwiàzków regulacji aktywnoÊci z dobrostanem
(np. Deci i Ryan, 2000). Okazuje si´, ˝e sukces wynikajàcy z działania powodowanego motywacjà wewn´trznà owocuje wy˝szym poczuciem witalnoÊci jednostki,
w porównaniu z działaniem powodowanym motywacjà kontrolowanà (Nix, Ryan,
Manly i Deci, 1999), zaÊ autonomiczna regulacja aktywnoÊci jest spójna z zało˝eniami idei eudajmonistycznych.
Emocje. Postuluje si´ rozpatrywanie całego zakresu mo˝liwych emocji człowieka
na wymiarach zarówno przyjemne-nieprzyjemne, jak i aktywne-bierne (np. Vittersø
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 116
116
A. Bujacz, E. Hornowska
i in., 2005). Powoduje to dalsze ró˝nicowanie w obr´bie tego, co nale˝ałoby uwa˝aç
za przyjemnoÊç, gdy˝ do tej kategorii nale˝eç mo˝e zarówno zaanga˝owanie (przyjemne, aktywne), jak i satysfakcja (przyjemne, nieaktywne). Te dwa rodzaje emocji majà
do spełnienia inne funkcje, u podstaw których le˝à najprawdopodobniej ró˝ne neuroprzekaêniki – opioidy zwiàzane sà z odczuwaniem przyjemnoÊci, dopamina z zaanga˝owaniem (Vittersø, 2012). Badania nad przepływem (flow) potwierdzajà tak˝e istnienie ró˝nic pomi´dzy przyjemnoÊcià a zaanga˝owaniem. W badaniach tych wià˝e si´
satysfakcj´ z wysokim poziomem wyzwaƒ i umiej´tnoÊci oraz przyjmuje si´, ˝e przyjemnoÊç mo˝e byç odczuwana niezale˝nie od równowagi tych dwóch elementów (np.
Moneta i Csikszentmihalyi, 1996). Ze wzgl´du na charakterystyk´ funkcjonalnà mo˝na wi´c mówiç o dwóch rodzajach pozytywnych emocji, co staje si´ podstawà rozró˝nienia dwóch podsystemów dobrostanu psychicznego – eudajmonistycznego (zwiàzanego z zaanga˝owaniem) oraz hedonistycznego (zwiàzanego z przyjemnoÊcià).
Tabela 4. Dwie perspektywy myÊlenia o dobrostanie psychicznym
PodejÊcie
teoretyczne
Przyczyny
Emocje
Alternatywne
warunki
posiadanie (having)
dà˝enie (getting)
utylitarne
przyjemnoÊç
i satysfakcja
lubienie, sympatia,
osiàgni´cie celu
bycie (being)
robienie (doing)
mo˝liwoÊciowe
zaanga˝owanie
i zainteresowanie
chcenie, pragnienie,
dà˝enie do celu
èródło: Vittersø, Dyrdal i Røysamb, 2005.
Podsumowanie
Podział na eudajmonizm i hedonizm w psychologii pozytywnej zaczàł mieç du˝e znaczenie stosunkowo niedawno. W Polsce jest to podział nadal bardzo rzadko stosowany (np. Pawlik, 2011). Krajowa psychologia pozytywna opiera si´ przede wszystkim
na badaniach z obszaru psychologii zdrowia, gdzie podstawowym poj´ciem pozostaje jakoÊç ˝ycia, rzadziej zaÊ szcz´Êcie. Bada si´ wi´c np. zale˝noÊci mi´dzy nastrojem,
dominujàcym afektem a poczuciem jakoÊci ˝ycia (Trawka i Derbis, 2006). Poczàtkowo równie˝ zagraniczne badania w tej dziedzinie były prowadzone bez podziału
na hedonizm i eudajmonizm, co prowadzi do pytania, na ile w ogóle taki podział jest
potrzebny w myÊleniu o szcz´Êciu człowieka (Kashdan i in., 2008).
Dyskusja nad hedonistycznà lub eudajmonistycznà definicjà dobrostanu ma
jednak du˝e szanse przyczynienia si´ do rozwoju psychologii pozytywnej oraz lepszego zrozumienia, czym jest szcz´Êcie. Ka˝da z koncepcji, koncentrujàc si´ na ró˝-
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 117
Hedonizm i eudajmonizm w badaniach psychologii pozytywnej
117
nych aspektach dobrostanu, prowadzi do odmiennych wniosków. W wi´kszoÊci nie
sà one jednak przeciwstawne, ale wzajemnie si´ uzupełniajà. Dzi´ki hedonistycznemu uj´ciu szcz´Êcia w psychologii badacze zacz´li poÊwi´caç wi´cej uwagi ró˝nym rodzajom pozytywnych emocji. Wyniki analizy ponad dwustu ró˝nych badaƒ
wykazały, ˝e pozytywny afekt jest powiàzany z wieloma zachowaniami przyczyniajàcymi si´ do osiàgania powodzenia w ˝yciu (Lyubomirsky, King i Diener, 2005).
Barbara Fredrickson (1998) dowiodła zaÊ, ˝e pozytywne emocje przyczyniajà si´
znaczàco do budowania zasobów osobistych niezb´dnych dla rozwoju i przezwyci´˝ania trudnoÊci. W eudajmonistycznej koncepcji szcz´Êcia podkreÊla si´ z kolei
znaczenie nie tyle pozytywnoÊci, co celowoÊci w ˝yciu człowieka. Z tego wzgl´du
badania w tym obszarze prowadzone sà cz´sto nad poj´ciem autonomii, niezb´dnej dla dokonania przez jednostk´ wyboru wa˝nych dla niej wartoÊci i celów (np.
Ryan i Deci, 2006). Arystoteles podkreÊlał, ˝e ka˝de ludzkie działanie ma sens
z punktu widzenia podmiotu, jednak ka˝dy człowiek kieruje si´ własnym zestawem motywów mobilizujàcych go do aktywnoÊci. WÊród nich znajdowaç si´ mogà
równie˝ hedonistyczne dà˝enia, jeÊli przyjemne ˝ycie jest właÊnie tym, co ceni sobie dana osoba. Z tego punktu widzenia logiczne staje si´, ˝e hedonizm nie mo˝e
byç traktowany jako rywal dla eudajmonizmu, a jest on raczej jednà z opcji w jego
obszarze (Keyes i Annas, 2009).
Niezale˝nie jednak od ró˝nic w definiowaniu istoty szcz´Êcia przez hedonistów
i eudajmonistów, jedni i drudzy stawiajà sobie za cel zrozumienie mechanizmów
odpowiedzialnych za psychiczny dobrostan. To wspólne dà˝enie przejawia si´
w podobnych zaleceniach dla przyszłych badaƒ, formułowanych przez przedstawicieli podejÊcia hedonistycznego i eudajmonistycznego (Kashdan i in., 2008; Waterman, 2008). Do najwa˝niejszych z nich nale˝y rekomendacja, aby dobrostan badaç
nie tylko jako stan, ale jako dynamiczny proces, majàcy swoje êródło w motywach
i efektach aktywnoÊci ludzi. Tylko uchwycenie w badaniach obu aspektów działania – eudajmonistycznego (celowoÊci i sensu) oraz hedonistycznego (konsekwencji
zachowaƒ mierzonych na skali pozytywnego afektu), pozwoli badaczom poznaç
pełny obraz mechanizmu budowania i utrzymywania szcz´Êcia przez ludzi.
Bibliografia
Argyle, M. (1999/2004). Przyczyny i korelaty szcz´Êcia. W: J. Czapiƒski (red.), Psychologia pozytywna.
Nauka o szcz´Êciu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Warszawa: PWN, (165–203).
Biswas-Diener, R., Kashdan, T., King, L. (2009). Two traditions of happiness research, not two distinct
types of happiness. The Journal of Positive Psychology, 4 (3), 208–211.
Boehm, J. K., Lyubomirsky, S. (2008). Does Happiness Promote Career Success? Journal of Career Assessment, 16 (1), 101–116.
Brown, K. W., Ryan, R. M. (2003). The benefits of being present: Mindfulness and its role in psychological well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 84 (4), 822–848.
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 118
118
A. Bujacz, E. Hornowska
Brzozowski, P. (2010). Skala Uczuç Pozytywnych i Negatywnych SUPIN. Polska adaptacja skali PANAS
Davida Watsona i Lee Anny Clark. Podr´cznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Bujacz, A., Vittersø, J., Huta, V., Kaczmarek, Ł. (2012). Polska wersja skali HEMA. (Praca w przygotowaniu, skala dost´pna u autorów).
Compton, W. C., Smith, M. L., Cornish, K. A., Qualls, D. L. (1996). Factor structure of mental health
measures. Journal of Personality and Social Psychology, 71 (2), 406–413.
Coté, S. (1999). Affect and performance in organizational settings. Current Directions in Psychological Science, 8, 65–68.
Csikszentmihalyi, M. (2005). Przepływ. Psychologia optymalnego doÊwiadczenia. Taszów: Biblioteka
Moderatora.
Czapiƒski, J. (2004). Psychologiczne teorie szcz´Êcia. W: J. Czapiƒski (red.), Psychologia pozytywna.
Nauka o szcz´Êciu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Warszawa: PWN, (s. 51–102).
Deci, E.L., Ryan, Richard M. (2000). The „What” and „Why” of Goal Pursuits: Human Needs and the
Self-Determination of Behavior. Psychological Inquiry, 11 (4), 227–268.
Delle Fave, A., Bassi, M. (2009). The contribution of diversity to happiness research. The Journal of
Positive Psychology, 4 (3), 205–207.
Delle Fave, A., Massimini, F. (2005). The Investigation of Optimal Experience and Apathy. European
Psychologist, 10 (4), 264–274.
Diener, E., Emmons, R.A., Larsen, R.J., Griffin, S. (1985). The satisfaction with life scale. Journal of
Personality Assessment, 49, 71–75.
Diener, E., Larsen, R.J., Levine, S. & Emmons, R.A. (1985). Intensity and frequency: dimensions underlying positive and negative affect. Journal of personality and social psychology, 48 (5), 1253–1265.
Diener, E., Suh, E.M., Lucas, E.R., Smith, H.L. (1999). Subjective Well-Being: three decades of progress. Psychological Bulletin, 125 (2), 276–302.
Durayappah, A. (2010). The 3P Model: A General Theory of Subjective Well-Being. Journal of Happiness Studies, 12 (4), 681–716.
Erikson, E. (1985/2002). Dopełniony cykl ˝ycia. Poznaƒ: Dom wydawniczy Rebis.
Fowers, B.J., Mollica, C.O., Procacci, E.N. (2010). Constitutive and instrumental goal orientations and
their relations with eudaimonic and hedonic well-being. The Journal of Positive Psychology, 5 (2),
139–153.
Fredrickson, B.L. (1998). What good are positive emotions? Review of General Psychology, 2, 300–319.
Fredrickson, B.L., Mancuso, R.A., Branigan, C. & Tugade, M.M. (2000). The Undoing Effect of Positive
Emotions. Motivation and Emotion, 24 (4), 237–258.
Gallagher, M.W. (2009). Well-Being. W: S.J. Lopez (red.), The Encyclopedia of Positive Psychology
(s. 1030–1034). Chichester: Blackwell Publishing.
Huta, V., Ryan, R.M. (2010). Pursuing Pleasure or Virtue: The Differential and Overlapping Well-Being Benefits of Hedonic and Eudaimonic Motives. Journal of Happiness Studies, 11, 735–762.
Jackson, S.A., Eklund, R.C. (2002). Assessing flow in physical activity: The Flow State Scale-2 and Dispositional Flow Scale-2. Journal of Sport and Exercise Psychology, 24, 133–150.
Juczyƒski, Z. (2001). Skala Satysfakcji z ˚ycia – SWLS. W: Z. Juczyƒski, (red.), Narz´dzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia (s. 134–141). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.
Kaczmarek, L.D., Stanko-Kaczmarek, M., Dombrowski, S.U. (2010). Adaptation and Validation of the
Steen Happiness Index into Polish. Polish Psychological Bulletin, 41 (3), 98–104.
Kahneman, D. (1999). Objective happiness. W: D. Kahneman, E. Diener i N. Schwarz (red.), Well-Being: The Foundations of Hedonic Psychology (s. 3–25). New York: Russell Sage Foundation.
Kahneman, D. (2000). Experienced Utility and Objective Happiness: A Moment-Based Approach.
W: D. Kahneman A. Tversky (red.), Choices, Values and Frames (s. 673–692). New York: Cambridge University Press and the Russell Sage Foundation.
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 119
Hedonizm i eudajmonizm w badaniach psychologii pozytywnej
119
Kashdan, T. B., Biswas-Diener, R., King, L. a. (2008). Reconsidering happiness: the costs of distinguishing between hedonics and eudaimonia. The Journal of Positive Psychology, 3 (4), 219–233.
Kasprzak, E. (2010). Perceived social support and life-satisfaction. Polish Psychological Bulletin, 41
(4), 144–154.
Keyes, C.L.M., Annas, J. (2009). Feeling good and functioning well: distinctive concepts in ancient philosophy and contemporary science. The Journal of Positive Psychology, 4 (3), 197–201.
Keyes, C.L.M., Annas, J. (2009). Feeling good and functioning well: distinctive concepts in ancient philosophy and contemporary science. The Journal of Positive Psychology, 4 (3), 197–201.
King, L.A., Napa, C.K. (1998). What makes a life good? Journal of Personality and Social Psychology,
75 (1), 156–65.
King, L. A., Hicks, J.A., Krull, J.L., Del Gaiso, A.K. (2006). Positive affect and the experience of meaning in life. Journal of Personality and Social Psychology, 90 (1), 179–196.
Larsen, J.T., Hemenover, S.H., Norris, C.J., Cacioppo, J.T. (2002/2004). Czerpanie korzyÊci z niepowodzenia: o zaletach współpobudzania emocji pozytywnych i negatywnych. W: J. Czapiƒski (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szcz´Êciu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Warszawa: PWN, s. 303–316.
Lyubomirsky, S., King, L., Diener, E. (2005). The benefits of frequent positive affect: does happiness
lead to success? Psychological Bulletin, 131 (6), 803–855.
Maslow, A.H. (1986). W stron´ psychologii istnienia. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
McGregor, I., Little, B.R. (1998). Personal projects, happiness, and meaning: on doing well and being
yourself. Journal of Personality and Social Psychology, 74 (2), 494–512.
Moneta, G.B., Vulpe, A. & Rogaten, J. (2012). Can positive affect „undo” negative affect? A longitudinal study of affect in studying. Personality and Individual Differences, 53 (4), 448–452.
Moneta, G.B., Csikszentmihalyi, M. (1996). The effect of perceived challenges and skills on the quality of subjective experience. Journal of Personality, 64 (2), 275–310.
Nix, G., Ryan, Richard M., Manly, J.B., Deci, E.L. (1999). Revitalization through Self-Regulation: The
Effects of Autonomous and Controlled Motivation on Happiness and Vitality. Journal of Experimental Social Psychology, 35 (3), 266–284.
Pawlik, A. (2011). Udział aspektów hedonistycznych i eudajmonistycznych w generowaniu zdrowia
i szcz´Êcia (niepublikowana praca magisterska). Szkoła Wy˝sza Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu.
Peterson, C., Park, N., Seligman, M.E.P. (2005). Orientations to happiness and life satisfaction: the full
life versus the empty life. Journal of Happiness Studies, 6 (1), 25–41.
Riley, J. (1993). On Quantities and Qualities of Pleasure. Utilitas, 5, 291–300.
Ryan, R.M., Deci, E.L. (2001). On Happiness and Human Potentials: A Review of Research on Hedonic and Eudaimonic Well-Being. Annual Review of Psychology, 52, 141–166.
Ryan, R.M., Deci, E.L. (2006). Self-regulation and the problem of human autonomy: does psychology
need choice, self-determination, and will? Journal of Personality, 74 (6), 1557–1585.
Ryan, R.M., Frederick, C. (1997). On Energy, Personality, and Health: Subjective Vitality as a Dynamic
Reflection of Well-Being. Journal of Personality, 65 (3), 529–565.
Ryan, R.M., Huta, V., Deci, E.L. (2008). Living well: a self-determination theory perspective on eudaimonia. Journal of Happiness Studies, 9 (1), 139–170.
Ryff, C.D., Singer, B. (1998). The Contours of Positive Human Health. Psychological Inquiry, 9 (1), 1–28.
Ryff, C.D. (1989). Happiness is everything, or is it? Explorations on the meaning of psychological well-being, Journal of Personality and Social Psychology, 57, 1069–1081.
Ryff, C.D., Singer, B. (2002/2004). Paradoksy kondycji ludzkiej: dobrostan i zdrowie na drodze ku
Êmierci. W: J. Czapiƒski (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szcz´Êciu, zdrowiu, sile i cnotach
człowieka. Warszawa: PWN, 147–162.
Schueller, S.M., Seligman, Martin E.P. (2010). Pursuit of pleasure, engagement, and meaning: Relationships to subjective and objective measures of well-being. The Journal of Positive Psychology,
5 (4), 253–263.
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 120
120
A. Bujacz, E. Hornowska
Seligman, M.E.P. (2005). Prawdziwe szcz´Êcie. Psychologia pozytywna a urzeczywistnienie naszych
mo˝liwoÊci trwałego spełnienia. Poznaƒ: Media Rodzina.
Seligman, M.E.P. (kwiecieƒ, 2011). What is Well-Being? Pozyskano z http://www.authentichappiness.
sas.upenn.edu/newsletter.aspx?id=1533
Sheldon, K.M., Ryan, R.M., Deci, E.L., Kasser, T. (2004). The independent effects of goal contents and
motives on well-being: it’s both what you pursue and why you pursue it. Personality and Social
Psychology Bulletin, 30 (4), 475–86.
Şimşek, Ö.F. (2008). Happiness Revisited: Ontological Well-Being as a Theory-Based Construct of Subjective Well-Being. Journal of Happiness Studies, 10 (5), 505–522.
Steger, M.F., Frazier, P., Oishi, S., Kaler, M. (2006). The Meaning in Life Questionnaire: Assessing the
presence of and search for meaning in life. Journal of Counseling Psychology, 53, 80–93.
SzczeÊniak, M., Soares, E. (2011). Are proneness to forgive, optimism and gratitude associated with
life satisfaction? Polish Psychological Bulletin, 42 (1), 20–23.
Tatarkiewicz, W. (1990). O szcz´Êciu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Tatarkiewicz, W. (1999). Historia filozofii (t. II). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Tiberius, V., Mason, M. (2009). Eudaimonia. W: S.J. Lopez (red.), The Encyclopedia of Positive Psychology (351–355). Chichester: Blackwell Publishing.
Trawka, K., Derbis, R. (2006). Samoocena, afekt i nastrój jako wyznaczniki poczucia jakoÊci ˝ycia. Psychologia JakoÊci ˚ycia, 5 (1), 1–23.
Veenhoven, R. (2001). World Database of Happiness. Ongoing Register of Empirical Research Findings on Overall Enjoyment of Life. Available at: www.eur.nl/fsw/research/happiness.
Vittersø, J. (2003). Flow versus life satisfaction: a projective use of cartoons to illustrate the difference
between the evaluation approach and the intrinsic motivation. Journal of Happiness Studies, 4,
141–167.
Vittersø, J. (2009). Hedonics. W: S.J. Lopez (red.), The Encyclopedia of Positive Psychology (s. 473–478).
Chichester: Blackwell Publishing.
Vittersø, J. (2012). Functional Well-Being: Happiness as Feelings, Evaluations, and Functioning. W:
Boniwell i S. David (Red.), The Oxford Handbook of Happiness. Oxford: Oxford University Press.
Vittersø, J., Dyrdal, G. M., Røysamb, E. (2005). Utilities and capabilities: A psychological account of
the two concepts and their relation to the idea of a good life. The 2nd Workshop on Capabilities
and Happiness. Milan, Italy. Retrieved from http://uit.no/getfile.php?PageId%C2%BC1935FileId%
C2%BC381 (praca dost´pna u autorów).
Vittersø, J., Overwien, P., Martinsen, E. (2009). Pleasure and interest are differentially affected by replaying versus analyzing a happy life moment. The Journal of Positive Psychology, 4 (1), 14–20.
Waterman, A.S. (1993). Two conceptions of happiness: Contrasts of personal expressiveness (eudaimonia) and hedonic enjoyment. Journal of Personality and Social Psychology, 64 (4), 678–691.
Waterman, A.S. (2008). Reconsidering happiness: a eudaimonist’s perspective. The Journal of Positive Psychology, 3 (4), 234–252.
Watson, D., Clark, L.A., Tellegen, A. (1988). Development and validation of brief measures of positive and negative affect: The PANAS scales. Journal of Personality and Social Psychology, 54,
1063–1070.
Zalewska, A. (2002). „Skala afektu w pracy” – wst´pne wyniki praca nad adaptacjà techniki. Studia
Psychologiczne, 40 (4), 173–192.
PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/4/13 4:44 PM Page 121
Hedonizm i eudajmonizm w badaniach psychologii pozytywnej
Aleksandra Bujacz
Adam Mickiewicz University, Institute of Psychology
El˝bieta Hornowska
University of Social Sciences and Humanities, Faculty in Wrocław
Hedonia And Eudaimonia
In Positive Psychology Research
Happiness is a key concept for positive psychology. Due to different ways of
defining it, psychological research on well-being can be divided into two
categories – hedonic and eudaimonic. This division, derived from basic
philosophical discussion, has recently become more significant for researchers.
The difference in definition leads to the different operationalization of
psychological well-being, which has a direct impact on the planning of research
in each of the distinguished categories. This article provides a subjective
summary of the international debate on issues of hedonism and eudaimonia in
positive psychology.
Keywords: hedonism, eudaimonia, well-being, happiness
121