This copy is for personal use only

Transkrypt

This copy is for personal use only - distribution prohibited

ibu
tio
np
roh
This copy is for person
on
ly -
Wojciech Kariozen *
Wprowadzenie
se
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
Pojęcie wartości stanowi jedno z kluczowych zagadnień będących przedmiotem analizy w nauce ekonomii. Mimo że wielu badaczy utożsamia narodziny
tej nauki z publikacją w 1776 r. dzieła Adama Smitha, Badania nad naturą
i przyczynami bogactwa narodów, to rozważania dotyczące wielu pojęć z zakresu ekonomii, w tym również pojęcia wartości, były podejmowane i opisywane znacznie wcześniej, co pozwala sądzić, że ich rozwój miał charakter ewolucyjny. Wartość jest pojęciem kluczowym we wszystkich dyscyplinach nauki
ekonomii, a jej znaczenie jest szczególnie widoczne w finansach i rachunkowości, w których kwestie szeroko rozumianej wyceny, czyli szacowania wartości,
są niezwykle istotne.
Współczesne rozumienie rachunkowości jako systemu służącego do pomiaru
wartości stanów oraz procesów gospodarczych przebiegających w organizacji
(Burzym, 2008) skłania do refleksji, jak właściwie należy rozumieć wartość,
aby rzetelnie ją odzwierciedlać w sprawozdaniach finansowych oraz w raportach wewnętrznych generowanych z wykorzystaniem systemu rachunkowości
zarządczej. Niewłaściwa interpretacja pojęcia wartości może stanowić zagrożenie dla kontynuacji działalności przedsiębiorstwa, określonej w podstawowym założeniu rachunkowości finansowej, prowadząc do niespełnienia zasady
wiernego i rzetelnego obrazu (true and fair view) w sprawozdaniach finansowych. W zakresie rachunkowości zarządczej może natomiast skutkować przekłamaniami w procesach retrospektywnej i prospektywnej analizy dokonań
jednostki, co może powodować jej błędną ocenę w takich kategoriach, jak płynność czy rentowność.
Th
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
dis
tr
Analiza ewolucji pojęcia wartości
-
-
ZESZYTY TEORETYCZNE RACHUNKOWOŚCI, tom 63 (119), Warszawa 2011
*
Mgr Wojciech Kariozen, doktorant, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego.
107
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
se
lu
na
rso
pe
for
y is
op
is c
1. Wartość według filozofów antyku
Th
-
Pomimo wieloletnich nad stworzeniem uniwersalnych metod oceny wartości, których przejawem są bezustannie ulepszane Międzynarodowe Standardy
Sprawozdawczości Finansowej i Międzynarodowe Standardy Rachunkowości,
dotychczas nie udało się tego osiągnąć, m.in. z powodu występowania trudności
z obiektywnym określeniem istoty wartości. Mając na uwadze fakt, że współcześnie za najbardziej obiektywną metodę wyceny uznaje się wycenę w wartości godziwej, której określenie opiera się w znacznej mierze na ocenie wynikającej z wiedzy eksperckiej i doświadczenia osoby dokonującej wyceny, świadomość źródeł wartości i ewolucji jej rozumienia wydaje się być kluczowa zarówno dla teoretyków, jak i dla praktyków rachunkowości.
Mimo że temat istoty i znaczenia pojęcia wartości był niejednokrotnie podejmowany w zagranicznych i krajowych publikacjach z zakresu rachunkowości (m.in. Littleton, 1929; Mattessich, 1995; Ittner, Larcker, 2001; Jarugowa,
1991; Ignatowski, 1992; Schweitzer, 2001; Mazur, 2007), to kwestia ta nadal
pozostaje nieskonkretyzowana. Częściowej przyczyny tego braku jednoznaczności rozumienia wartości w rachunkowości można się doszukiwać w mnogości
ogólnych teorii wartości oraz braku możliwości obiektywnego wyboru jednej
teorii, odpowiadającej dzisiejszym uwarunkowaniom. Liczni autorzy (m.in.
Garegnani, 1984; Sinha 2010; Fine, i in., 2010) dostrzegają ten problem, próbując jednocześnie ocenić faktyczną przydatność poszczególnych teorii. Obszerność zagadnienia wartości, jak również jego istotność z punktu widzenia rachunkowości, doprowadziły do sytuacji, w której są prowadzone badania dotyczące ewaluacji, prezentowanych w literaturze przedmiotu, ocen znaczenia
i teorii wartości w rachunkowości (Holthausen, Watts, 2001). Taki stan skłania do zgłębienia ogólnych teorii oraz próby wyodrębnienia z nich najistotniejszych, z punktu widzenia rachunkowości i finansów, cech, które mogą posłużyć praktykom i teoretykom do oceny ich przydatności w ramach współczesnych uwarunkowań gospodarczych.
Przedstawione niżej rozważania dotyczące ewolucji wartości pokazują, jak
z upływem lat zmieniało się podejście do tego pojęcia, wskazując jednocześnie
na ewolucyjny charakter jego rozwoju. Celem tego opracowania jest podkreślenie znaczenia pojęcia wartości oraz ukazanie, jak wraz z rozwojem myśli
ekonomicznej ulegało ono stopniowym przemianom.
Okres antyczny charakteryzował się rozkwitem myśli filozoficznych. To
właśnie w tym czasie ukonstytuowały się podstawy wszelkich nauk, które są
rozwijane do dzisiaj. Ówcześni myśliciele dostrzegali wpływ znaczeń kategorii
108
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
se
lu
na
1.1. Heraklit z Efezu
is c
op
y is
for
pe
rso
Pierwsze wzmianki dotyczące istoty wartości można odnaleźć w pismach
dotyczących myśli Heraklita z Efezu, której rozkwit jest datowany na przełom
VI i V w. (Collinson, 1998, s. 23). Heraklit jest uznawany za pierwszego w historii filozofa, który obok rozważań dotyczących powstania materii i jego przyczyn, charakterystycznych dla jońskich filozofów przyrody, wykazywał zainteresowania humanistyczne (Tatarkiewicz, 2005, s. 33). W swoich rozważaniach podejmował on problem istoty wartości w ramach dwóch podstawowych
kategorii:
a) w odniesieniu do ludzi,
b) w odniesieniu do dóbr i usług.
Zgodnie z myślą Heraklita, wartość w odniesieniu do ludzi wynikała z podziału społeczeństwa na dwie podstawowe grupy w zależności od posiadanej
moralności – przeciętnej (tłumu) oraz wyższej (mędrca) (Tatarkiewicz, 2005,
s. 33). Oceniał on, że każdy człowiek ma swoją wartość, jednak zależnie od posiadanej moralności może ona być większa lub mniejsza. Mając na uwadze
sposób ówczesnego rozumienia określeń tłumu i mędrców w odniesieniu do
grup społecznych można stwierdzić, że w koncepcji Heraklita wartość ludzi
wynika z ich zdolności, których przejawem są predyspozycje analityczne oraz
umiejętność nieulegania irracjonalnym zachowaniom innych osób.
Odnosząc pojęcie wartości do dóbr i usług, Heraklit uznawał ją za subiektywną ocenę użyteczności (Stankiewicz, 2000, s. 46). Wynika z tego, że filozof
Th
-
ekonomicznych, takich jak praca, stosunki własnościowe czy mechanizmy rynkowe, na działania ludzi w społeczeństwie. Włączając rozważania dotyczące
tych zagadnień w ogólne teorie filozoficzne stworzyli podwaliny współczesnej
nauki ekonomii. Wszyscy późniejszy badacze zjawisk ekonomicznych, w sposób
świadomy lub nieświadomy, kształtowali swoje poglądy opierając się na wiedzy zaczerpniętej z filozofii starożytnych myślicieli, co wynikało w znacznej
mierze z nacisku kładzionego na filozofię w procesie edukacji. Mając na uwadze fakt, że rozwój myśli filozoficznej, a w późniejszych latach również ekonomicznej, miał charakter ewolucyjny, a kolejne teorie stanowiły odpowiedź na
teorie opracowane w poprzednich epokach (w postaci rozwinięcia teorii, ich
uzupełnienia, częściowego bądź całościowego zaprzeczenia lub obrony stanowisk), dociekania dotyczące początków pojęcia i istoty wartości należy rozpocząć od okresu antycznego, jako najwcześniejszego, udokumentowanego w sposób wiarygodny okresu rozwoju myśli ekonomicznej. Spośród filozofów antyku
największy wkład w zdefiniowanie istoty wartości oraz jej roli w kreowaniu
stosunków gospodarczych wnieśli Heraklit z Efezu i Arystoteles, których prace
stanowiły podstawę rozważań w kolejnych okresach.
109
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
se
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
Arystoteles pozostawił po sobie niezwykle rozległy zbiór pism dotyczących
jego poglądów na wszelkie kwestie związane z funkcjonowaniem świata.
W swoich rozważaniach zajmował się również kwestiami będącymi przedmiotem badań współczesnej ekonomii. Rozważania ekonomiczne Arystotelesa
obejmowały głównie teorię własności oraz wymiany towarów z wykorzystaniem pieniądza (Stankiewicz, 2000, s. 46).
Pomimo braku sformułowania konkretnych odniesień do istoty wartości
w twórczości Arystotelesa, można odnaleźć przesłanki pozwalające ocenić jego
podejście do tej kwestii. W rozważaniach dotyczących wymiany towarów Arystoteles uznał za uczciwą zasadę wymiany barterowej, jako zaspokajającą potrzeby, natomiast potępiał wymianę pieniężną jako powodowaną chęcią zysku
(Stankiewicz, 2000, s. 61). Takie stanowisko pozwala uznać, że Arystoteles
dostrzegał wartość dóbr wynikającą z działania mechanizmów popytu i podaży, jak również udział pieniądza w subiektywnej ocenie wartości. Sposób,
w jaki Arystoteles określał wartość, jest w znacznej mierze zbieżny ze sposobem postrzegania wartości na współczesnych rynkach kapitałowych.
Mając na uwadze znaczący wpływ filozofii antycznej na rozwój myśli w kolejnych okresach, można uznać, że sposób pojmowania wartości przez starożytnych filozofów był wyznacznikiem jej rozumienia w kolejnych epokach. Pomimo niejednokrotnie nowatorskiego podejścia myślicieli kolejnych epok do
pojęcia wartości, nie sposób nie zauważyć przynajmniej częściowej ich zbieżności z teoriami wywodzącymi się z filozofii okresu antycznego.
Th
-
1.2. Arystoteles
-
ten nie pozostawiał miejsca na obiektywizm w ocenie wartości w odniesieniu
do konkretnych dóbr i usług, a jedynie jako ich wartość pojmował pożytek, jaki
przynoszą one osobie, na rzecz której dobro zostało przekazane lub usługa wykonana.
Analizując powyższe określenia wartości, w ramach dwóch odmiennych
kategorii, nie sposób nie zauważyć ich powiązania ze współczesnymi sposobami określania wartości. Wartość odnosząca się do ludzi, pomimo znaczących
zmian w społeczeństwach, które wystąpiły od okresu, w jakim tworzył Heraklit, do dnia dzisiejszego, może być uznana za historyczne źródło współcześnie rozwijanego kierunku zarządzania opartego na wartości zasobów ludzkich, natomiast wartość odnosząca się do dóbr i usług rodzi skojarzenia z wartością w koncepcji M.E. Portera, scharakteryzowaną w dalszej części niniejszego artykułu.
110
ibu
tio
np
roh
Th
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
Wbrew obiegowym opiniom dotyczącym średniowiecza jako tysiącletniej
epoki zastoju gospodarki, okres ten charakteryzował się powolnymi, lecz
istotnymi zmianami podejścia do gospodarowania (Skodlarski, Matera, 2004,
s. 33). Zmiany te obejmowały zarówno gospodarkę agrarną, stan techniki, jak
również gospodarkę towarowo-pieniężną. Ze względu na ówczesne uwarunkowania społeczno-polityczne centrum średniowiecznej myśli ekonomicznej była
Europa, a główni teoretycy ekonomii wywodzili się ze sfery Kościoła, tworząc
tzw. ekonomiczną doktrynę scholastyczną. Wśród scholastyków najistotniejszym autorem z punktu widzenia rozwoju myśli ekonomicznej był św. Tomasz
z Akwinu (Landreth, Colander, 1998, s. 25).
W toku swoich prac badawczych nad zagadnieniami ekonomicznymi św.
Tomasz zajmował się pojęciem sprawiedliwej ceny, rozwijając poglądy Arystotelesa dotyczące wymiany handlowej. W przeciwieństwie do Arystotelesa nie
uznawał wymiany z wykorzystaniem pieniądza za nieetyczną, jeśli pożytek
sprzedawcy miał służyć zaspokojeniu jego potrzeb, a nie jedynie chęci zysku.
Takie podejście, jak również uznanie subiektywnego pojęcia wartości poszczególnych dóbr w zależności od zapotrzebowania na nie, pozwala sądzić, że
wartość w średniowiecznej myśli ekonomicznej była rozumiana jako pożytek
uzyskiwany z określonego dobra w wyniku jego użyteczności w zaspokajaniu
potrzeb.
Pomimo znaczącego wkładu w rozwój myśli ekonomicznej, jaki został wniesiony przez myślicieli antycznych i średniowiecznych, trudno jest odnaleźć
w ich twórczości rozważania skupiające się bezpośrednio na zagadnieniu wartości. Można stwierdzić, że rozważania pierwszych myślicieli analizujących
zagadnienia ekonomiczne wyznaczyły pewien trend w dalszych badaniach nad
procesami gospodarczymi, co przyczyniło się do powstania nauki ekonomii i jej
doktryn, w ramach których pojęcie wartości stopniowo nabierało znaczenia
i stawało się przedmiotem coraz szerszych studiów zarówno teoretycznych, jak
i empirycznych. Poglądy przedstawicieli szkoły klasycznej stanowią znacznie
bardziej skoncentrowane podejście do podstawowej kategorii ekonomicznej,
jaką jest wartość.
-
-
-
-
2. Rozumienie wartości w średniowieczu
111
ibu
tio
np
roh
-
on
ly -
dis
tr
Szkoła klasyczna to nurt w nauce ekonomii, który wprowadził nowe spojrzenie na procesy zachodzące w gospodarce. Okres klasyczny stanowił usystematyzowanie koncepcji ekonomicznych scholastyków, fizjokratów i merkantylistów (Landreth, Colander, 1998, s. 105) i przez wielu badaczy jest uważany za początek nauki ekonomii sensu stricto. Ze względu na temat niniejszego opracowania, okres klasyczny jest niezwykle istotny, gdyż jednym
z podstawowych pojęć definiowanych przez jego przedstawicieli było pojęcie
wartości w odniesieniu do rozlicznych kategorii ekonomicznych. Spośród wielu
badaczy tego okresu główny wkład do zdefiniowania istoty wartości wnieśli
Adam Smith i David Ricardo.
se
3.1. Adam Smith
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
Adam Smith, żyjący w latach 1723–1790, jest uważany za ojca klasycznej
ekonomii. Prowadzone przez niego badania obejmowały bardzo szeroki obszar
tematyczny z zakresu m.in. polityki gospodarczej, funkcjonowania rynków
konkurencyjnych, istoty kapitału i gospodarki kapitalistycznej (Landreth,
Colander, 1998, s. 115). W swoich pracach A. Smith niejednokrotnie podejmował temat wartości, jednak najistotniejsze rozważania zostały zawarte
w dziele zatytułowanym Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Pomimo krytyki koncepcji A. Smitha, jako opisującej jedynie jej zewnętrzną formę, nie zaś samą istotę, koncepcja ta niezaprzeczalnie stanowiła
pierwszą próbę podejścia do wartości jako pojęcia ekonomicznego, nie zaś jako
elementu systemu filozoficznego. Spośród głównych tez postawionych w Badaniach, S. Zabieglik wymienia następujące tezy obejmujące pojęcie wartości
(Zabieglik, 2003, s. 96):
a) pieniądz spełnia podwójną funkcję, tj. narzędzia handlu i miernika wartości;
b) o wartości pieniędzy decyduje wartość dóbr, które można za nie kupić;
c) roczny dochód każdego społeczeństwa równa się wartości wymiennej jego
rocznego produktu ziemi i pracy produkcyjnej.
Na podstawie powyższych tez można zauważyć, że A. Smith rozpatrywał
wartość w odniesieniu do podstawowych kategorii ekonomicznych, jakimi są
teoria pieniądza, wymienność dóbr oraz dochody płynące z czynników produkcji. Zgodnie z przedstawioną powyżej koncepcją, wartość jest kategorią odnoszącą się do dóbr i czynników produkcji, natomiast jej miernikiem jest pieniądz.
Analizując podejście A. Smitha do funkcji spełnianej przez pieniądz jako
miernik wartości, można zauważyć, że w ramach tej koncepcji występuje
Th
-
-
-
3. Wartość w ujęciu szkoły klasycznej w ekonomii
112
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
-
se
lu
3.2. David Ricardo
is c
op
y is
for
pe
rso
na
Nie umniejszając zasług A. Smitha w analizie istoty pojęcia wartości, należy zauważyć, że pierwszym w historii ekonomii autorem, który skoncentrował
swoje badania na tym pojęciu jako zasadniczym, a nie jedynie pobocznym,
był David Ricardo. Żył on w latach 1772–1823 w Anglii, a jego główne dzieło
pt. Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania zostało wydane w 1817 r.,
czyli już w dobie rewolucji przemysłowej (Stankiewicz, 2000, s. 165). To właśnie w okresie, w którym przyszło mu tworzyć, można dostrzec przyczyny
nieco odmiennego podejścia do podstawowych zagadnień z zakresu ekonomii
niż miało to miejsce w przypadku A. Smitha.
W swoich badaniach D. Ricardo, podobnie jak A. Smith, rozważał istotę
wartości w kontekście towarów, ich wytwarzania i wymiany. Zgodnie z koncepcją D. Ricardo, wartość towarów, czyli ilość towarów możliwych do otrzymania w drodze wymiany wynika z ilości pracy niezbędnej do ich wytworzenia,
nie zaś z kosztu płacy (Landreth, Colander, 1998, s. 182). Takie podejście ułatwia z pozoru ocenę wartości towarów, gdyż uniezależnia ich wartość od czynników wpływających na wysokość wynagrodzeń, jednak dostrzegając problem
wynikający z takiego rozumienia wartości, D. Ricardo zaznaczył w konkluzji
dotyczącej teorii wartości, że wartość – obok ilości pracy niezbędnej do wytworzenia towarów – jest determinowana również przez stopę zysku za okres,
w którym kapitał był uśpiony (Landreth, Colander, 1998, s. 190–191).
W ramach badań nad oceną wartości D. Ricardo zauważył znaczący problem, jakim jest ustalenie uniwersalnego miernika wartości. Dostrzegając
problem z pomiarem wartości, który doprowadził A. Smitha do sprzężenia
Th
-
-
sprzężenie, a mianowicie pieniądz stanowi miernik wartości dóbr, natomiast
wartość pieniądza wynika z ilości dóbr, które można za niego zakupić. Taka
relacja wynika z faktu, że przy dokonywaniu oceny wartości A. Smith poczynił
założenie, iż prawa te działają w określonym miejscu i czasie. W ramach badań
nad wartością wymienną dóbr A. Smith podkreślał, że w przypadku wystąpienia zróżnicowania miejsca i czasu wymiany jedynym miernikiem wartości jest
praca, która została wykonana, aby umożliwić wytworzenie dobra i jego wymianę (Zabieglik, 2003, s. 106), ujęta poprzez wysokość płacy rzeczywiście zapłaconej. W tym mechanizmie dostrzegał przyczynę występowania różnic
między nominalną a realną wartością dóbr.
Uwzględnienie pracy jako głównego czynnika wpływającego na generowanie wartości stanowiło podstawę do dalszych rozważań nad istotą wartości
podejmowanych w kolejnych latach i pomimo fali krytyki oraz znaczących
niespójności koncepcji A. Smitha, do dzisiaj znajduje swoich zwolenników
(Sinha, 2010).
113
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
se
lu
na
rso
pe
is c
op
y is
for
Karol Marks (1818–1883), w przeciwieństwie do swoich poprzedników
z okresu szkoły klasycznej nie zajmował się jedynie zagadnieniami z zakresu
ekonomii, lecz także m.in. filozofią i socjologią. Na gruncie poglądów tego
myśliciela wyrosła doktryna zwana marksizmem, której rozliczne interpretacje wdrażane przez przywódców odmieniły całkowicie losy Europy i świata.
Abstrahując od wyrosłych z myśli K. Marksa ideologii i ich ocen moralnych,
należy podkreślić znaczący wkład jego koncepcji w rozwój historii ekonomii,
w tym również istoty wartości.
W swoich rozważaniach dotyczących istoty wartości K. Marks opierał się
na pracach powstałych w okresie klasycznym, a w szczególności na omawianych uprzednio pismach A. Smitha oraz D. Ricardo (Kołakowski, 2000, tom 1,
s. 322). Do stanowisk klasyków ekonomii dotyczących wartości dodał on kolejne determinanty, mające pozwolić określić jej źródło i istotę, a mianowicie
(Kołakowski, 2000, tom 1, s. 327–328):
Th
-
4. Myśl Karola Marksa w odniesieniu
do pojęcia wartości
-
między wartością pieniądza a wartością towarów, D. Ricardo rozpatrywał
możliwość stworzenia miernika absolutnego (Stankiewicz, 2000, s. 168). Analizując kolejno wszelkie możliwe mierniki w postaci zboża, pieniądza kruszcowego i pieniądza papierowego, nie odnalazł jednego miernika zapewniającego prawidłową wycenę i porównywalność. Podkreślając więc niedoskonałości
swojej koncepcji, uznał złoto za miernik najbardziej zbliżony do obiektywnego
(Stankiewicz, 2000, s. 168). Współcześnie jest zauważalne, że w dobie kryzysu
inwestorzy na rynkach kapitałowych zdają się podzielać ten pogląd D. Ricardo,
co znajduje odzwierciedlenie w dynamicznym wzroście cen złota na rynku
światowym, proporcjonalnym do spadku zaufania do innych środków tezauryzacji, jak obligacje emitowane przez rządy państw rozwiniętych, czy twarde
waluty.
Koncepcja D. Ricarda, będąca w teorii wartości niejako rozwinięciem poglądów A. Smitha, stanowiła ważny etap w historii rozwoju ekonomii. Nauki
szkoły klasycznej pozostają do czasów współczesnych niezwykle użyteczne
jako podstawa rozumienia istoty procesów gospodarczych. Można z całą pewnością stwierdzić, że nauki te, szczególnie w zakresie teorii wartości, stanowiły
podstawę do analiz przeprowadzanych w kolejnych etapach rozwoju myśli
ekonomicznej.
114
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
se
lu
na
rso
pe
for
y is
op
is c
Th
-
a) uznanie pracy za jedyne źródło wartości, a nie wyłącznie jej miernik,
b) uznanie wartości wymiennej dóbr za zaszłość historyczną, która w przyszłości zostanie wyeliminowana.
Podczas gdy pierwsze z wymienionych twierdzeń można uznać za właściwe
w odniesieniu do układów ekonomicznych funkcjonujących w epoce industrialnej i poniekąd znajdujące swoje podstawy w praktyce gospodarczej niektórych gałęzi współczesnego przemysłu, to teza dotycząca wartości wymiennej
dóbr nie wydaje się być właściwa w odniesieniu do współczesnej sytuacji gospodarczej. Analizując poglądy filozoficzne i społeczne K. Marksa, można
uznać, że twierdzenie dotyczące przyszłego zaniku wartości wymiennej dóbr
w znacznej mierze wynika z jego ideologii, a nie z podejścia stricte ekonomicznego.
Za niezwykle istotne z punktu widzenia rozumienia pojęcia wartości należy
uznać rozważania K. Marksa zawarte w Kapitale. W dziele tym K. Marks
w obszerny sposób analizował pojęcie wartości dodatkowej występującej w postaci zysku przemysłowego, handlowego oraz procentu (Stankiewicz, 2000,
s. 235). Wprowadzenie pojęcia wartości dodatkowej stanowiło moment zwrotny
w rozważaniach nad istotą wartości, gdyż pozwoliło na poszerzenie zakresu
tego pojęcia i stanowiło początek współczesnego jej rozumienia. Zgodnie z koncepcją K. Marksa, wartość dodatkowa dzieli się na (Stankiewicz, 2000, s. 235):
a) bezwzględną,
b) względną,
c) nadzwyczajną.
Wartość bezwzględna, zgodnie z tą koncepcją, miała powstawać w wyniku
wydłużania czasu pracy i jej intensywności przy wykorzystywaniu tego samego wyposażenia produkcyjnego (Stankiewicz, 2000, s. 235). Mając na uwadze
ograniczoną zdolność pracowników do intensyfikacji pracy należy zauważyć,
że wartość ta jest ograniczona wydolnością ludzkiego organizmu, a jej przyrosty maleją wraz ze wzrostem nakładu pracy.
Według K. Marksa wartość względna miała wynikać z zastosowania nowoczesnych, wydajnych maszyn produkcyjnych (Stankiewicz, 2000, s. 235). Przyrosty tej wartości, podobnie jak w przypadku wartości bezwzględnej, mają charakter ograniczony, co wynika z maksymalnej mocy produkcyjnej urządzeń.
Pojęcie wartości nadzwyczajnej wynika z uzyskania przewagi konkurencyjnej wskutek wdrożenia udoskonaleń technicznych lub organizacyjnych
(Stankiewicz, 2000, s. 235). Tego rodzaju wartość charakteryzuje się czasowym
ograniczeniem powodowanym szybkim dostosowywaniem się konkurentów
i naśladownictwem. Wartość nadzwyczajna znalazła w kolejnych latach znaczące uznanie wśród ekonomistów, a jej teoria została rozwinięta m.in. przez
M.E. Portera, którego stanowisko omówiono w dalszej części opracowania.
Mając na uwadze innowacyjność koncepcji K. Marksa w zakresie badania
istoty wartości, jak również jej wpływ na podejście do tego zagadnienia przez
115
ibu
tio
np
roh
dis
tr
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
Od czasów K. Marksa, pojęcie wartości było poruszane przez wielu ekonomistów i nieustannie ewoluowało. Mając na uwadze ogólny charakter niniejszego opracowania, autor zdecydował się pominąć niezwykle burzliwe rozważania dotyczące wartości, które wystąpiły w okresie neoklasycznym, przechodząc bezpośrednio do współczesnych poglądów. Nie zapominając o znaczeniu
historycznego podejścia i jego oddziaływaniu na obecne teorie wartości, należy
podkreślić, że największy wpływ na współczesne zarządzanie wartością oraz
narzędzia wykorzystywane w tym procesie, takie jak strategiczna karta wyników, mają koncepcje wartości opracowane w ostatnich latach. Mnogość współczesnych koncepcji wartości, uniemożliwiająca ich dokładne omówienie w niniejszym opracowaniu, skłoniła autora do wyboru dwóch najistotniejszych,
jego zdaniem, koncepcji, mianowicie podejścia M.E. Portera oraz koncepcji
stakeholders i shareholders.
5.1. Koncepcja M.E. Portera
is c
op
y is
for
Koncepcja łańcucha wartości opracowana przez M.E. Portera znajduje
swoje zastosowanie w klasyfikacji procesów w organizacji oraz w procesowym
podejściu do zarządzania. Pomimo znaczącej użyteczności tej koncepcji w odniesieniu do identyfikacji i opisu procesów zachodzących w organizacjach,
procesowy charakter koncepcji stanowi w rzeczywistości nie jej trzon, lecz
punkt wyjścia do zdefiniowania istoty wartości i jej determinant.
Wartość w koncepcji M.E. Portera jest definiowana jako „kwota, którą kupujący są skłonni zapłacić za produkt oferowany im przez firmę” (Porter,
1985, s. 38). Takie podejście znajduje swoje zastosowanie w warunkach konkurencyjnych, gdy nie występuje dominacja określonego dostawcy lub znaczący niedobór na rynku. Można zauważyć, że taka definicja wartości pokazuje
jej istotę w odniesieniu do dowolnego przedsiębiorstwa (jako iloczyn wartości
wszystkich produktów i zapotrzebowania na nie), nie zaś w odniesieniu do
całej gospodarki. Rozwiązaniem pozwalającym na poszerzenie zakresu sto-
Th
-
5. Wartość w ujęciu współczesnych autorów
-
ekonomistów w kolejnych okresach, można stwierdzić, że koncepcja K. Marksa
stanowi początek współczesnego podejścia do wartości. Mimo że w swojej pierwotnej formie odnosiła się ona do wartości towarów w warunkach industrialnych, to wiele z elementów tej koncepcji zostało w kolejnych okresach zmodyfikowanych i przeniesionych na znacznie szerszy zakres podmiotowy.
116
se
lu
na
Łańcuch
wartości
firmy
pe
Łańcuch
wartości
dostawcy
Łańcuch
wartości
dystrybutorów
Łańcuch
wartości
klientów
Wartość
ostateczna
produktu
for
Zwiększanie wartości
-
Wartość
pierwotna
surowców
rso
-
ibu
tio
np
roh
dis
tr
Zapotrzebowanie
y is
Źródło: opracowanie własne na podstawie Porter (1990, s. 43).
Th
is c
op
Jak widać na rysunku 1, wartość w systemie wynika z wartości generowanej poprzez stopniowe zwiększanie wartości pierwotnej surowców, w ramach
poszczególnych składowych łańcuchów wartości; jest więc rezultatem znacznej liczby procesów kreujących wartość w poszczególnych łańcuchach. Takie
podejście pozwala na identyfikację źródeł wartości nie tylko w obrębie określonej firmy, lecz również w ramach współpracy w pozostałych elementach składowych systemu. Dokładne określenie źródeł wartości i procesów, których
usprawnienie może się przyczynić do wzrostu wartości dla klienta, a co z tego
wynika – również dla firmy, daje możliwość ciągłego jej podnoszenia.
-
on
ly -
Rysunek 1. System wartości
-
sowalności definicji wartości M.E. Portera było wprowadzenie pojęcia systemu wartości.
System wartości jest konstrukcją, która wskazuje umiejscowienie łańcucha
wartości firmy, czyli zbioru procesów tworzących wartość dla klientów w systemie łańcuchów wartości występujących w otoczeniu firmy. Takie podejście
pozwala odnieść przytoczoną uprzednio definicję wartości na poszczególne
branże i sektory (poprzez zagregowanie wartości generowanej we wszystkich
przedsiębiorstwach danej branży lub sektora), a nawet na całą gospodarkę
(poprzez zsumowanie wartości generowanej we wszystkich sektorach łącznie).
Istotę systemu wartości przedstawia rysunek 1.
117
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
5.2. Koncepcje stakeholders i shareholders
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
Koncepcje stakeholders i shareholders określają cel i adresatów tworzenia
wartości przez organizacje (Szychta, 2008, s. 105–106). Mając na uwadze, że
tworzenie wartości zgodnie z koncepcją łańcucha wartości jest procesem złożonym, to cel tego procesu stanowi niezwykle istotny element determinujący
metody wykorzystywane do jego realizacji. Można stwierdzić, że wybór określonej spośród omawianych koncepcji ma decydujący wpływ na postrzeganie
wartości przez konkretne przedsiębiorstwo, a w konsekwencji także na decyzje
dotyczące sposobu realizacji jego działań.
Koncepcja stakeholders zakłada występowanie wzajemnych powiązań między przedsiębiorstwem a jego interesariuszami (Szychta, 2008, s. 106). Interesariusze to osoby lub instytucje, które nie są bezpośrednio zaangażowane
w działanie przedsiębiorstwa, lecz osiągane przez nie rezultaty wpływają na
nie w sposób znaczący (Witecka, 2007, s. 27). W szczególności do interesariuszy
przedsiębiorstw zalicza się:
1) właścicieli,
2) dostawców,
3) odbiorców,
4) klientów,
5) instytucje finansowe,
6) organizacje rządowe i samorządowe,
7) pracowników.
Ze względu na znaczącą rozbieżność celów wymienionych grup zainteresowanych działalnością przedsiębiorstwa, ustalenie celów spełniających oczekiwania wszystkich tych grup jest niemal niemożliwe. W takiej sytuacji pomiar dokonań, w tym również wartości dostarczanej interesariuszom, jest
bardzo utrudniony i opiera się w znacznej mierze na metodach jakościowych
(Szychta, 2008, s. 106). Mimo trudności wynikających z niedoskonałości stosowanych miar, podejście stakeholders uzyskuje znaczenie, czego przykładem
Th
-
Analizując fundamenty koncepcji M.E. Portera można zauważyć, że stanowi ona rozwinięcie wcześniejszych koncepcji wartości tworzonych w toku
rozwoju myśli ekonomicznej. Zasadniczą jej zaletą jest rozszerzenie katalogu
źródeł wartości i uznanie jej generowania za proces. W świetle obecnej sytuacji
gospodarczej na świecie, w ramach której nasila się konkurencja oraz procesy
globalizacji, koncepcja M.E. Portera wydaje się najlepiej odpowiadająca na
potrzebę zdefiniowania istoty i źródeł wartości. Uzupełniając omawianą koncepcję o podstawowe założenia koncepcji oraz stakeholders i shareholders jest
możliwe stworzenie obrazu istoty wartości dostosowanego do współczesnych
uwarunkowań gospodarczych.
118
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
se
lu
na
rso
pe
for
y is
op
is c
Th
-
może być coraz powszechniejsze wdrażanie strategicznej karty wyników, której
konstrukcja jest w znacznej mierze oparta na omawianej koncepcji (Szychta,
2008, s. 106).
Podejście shareholders zakłada, że przedsiębiorstwo w toku swojego funkcjonowania powinno się koncentrować całkowicie na tworzeniu wartości dla
jego właścicieli (Szychta, 2008, s. 107). Implikacją takiego podejścia jest duże
uproszczenie wymaganych systemów pomiaru wartości, co wynika z zawężenia samego pojmowania wartości. Uznając za jedyny cel działania maksymalizację wartości dla akcjonariuszy, przedsiębiorstwo może pominąć m.in. kwestie związane z generowaniem wartości wynikającej z utrzymywania dobrych
stosunków z pozostałymi grupami zainteresowania. Mimo zalet tego podejścia, którymi są niewątpliwie uproszczenie systemów pomiaru dokonań oraz
niewystępowanie przeciwstawnych celów działalności, podejście shareholders
traci popularność w praktyce. Taka sytuacja wynika w znacznej mierze z dostrzegania przez przedsiębiorstwa wartości wynikającej ze stosowania zasad
społecznej odpowiedzialności biznesu, wzrostu wartości kapitału ludzkiego
oraz zmiany nastawienia klientów, dla których cena produktu nie stanowi
już jedynego czynnika decydującego o zakupie.
Zmiana sposobu postrzegania wartości, szczególnie widoczna w ostatnich
latach, spowodowała konieczność skoncentrowania się przedsiębiorstw na
sposobach jej generowania oraz pomiaru osiągnięć w tej dziedzinie. Taki stan
stał się przyczynkiem do powstania nowego kierunku w nauce zarządzania,
jakim jest zarządzanie wartością.
Skojarzenie koncepcji M.E. Portera z podejściem stakeholders pozwala zdefiniować wartość jako sumę wyrażoną w pieniądzu, którą – z uwzględnieniem
wyniku działań prospołecznych – dane przedsiębiorstwo jest w stanie wygenerować w toku swojej działalności, skojarzonej z działaniami pozostałych podmiotów uwzględnianych w jego łańcuchu wartości. Mimo że tego rodzaju definicja zdaje się mieć na pierwszy rzut oka zastosowanie głównie w rachunkowości zarządczej, to zastosowanie jej założeń np. przy szacowaniu rzeczywistej wartości przedsiębiorstw (uwzględniającej czynniki niematerialne, jak
kompetencje pracowników, czy lojalność klientów), czyni ją także użyteczną
w procesach wyceny dokonywanych dla potrzeb rachunkowości finansowej.
Tak rozumiana wartość znajduje swoje zastosowanie głównie jako podstawa
wyceny przedsiębiorstw, stanowiąc kompromis między podejściami do wartości
przejawianymi przez poszczególne grupy interesariuszy. Należy tu zaznaczyć,
że wartość danego przedsiębiorstwa będzie zawsze różnie oceniana przez poszczególne grupy zainteresowania, ponieważ charakteryzują się one odrębnymi, niejednokrotnie sprzecznymi celami własnymi. Elementem spajającym
różne sposoby rozumienia wartości, zgodnie z koncepcją M.E. Portera, powinna być koncentracja na dostarczaniu wartości klientom, która może być podstawą oceny wartości dokonywanej przez przedsiębiorstwo, klientów, jak
119
ibu
tio
np
roh
dis
tr
on
ly -
-
lu
se
Podsumowanie
is c
op
y is
for
pe
rso
na
Mimo wielu prac badawczych dotyczących ustalenie istoty wartości, pojęcie
to nadal jest rozumiane w różny sposób. Zależnie od okoliczności jego wykorzystywania, jest definiowane w sposób subiektywny, uwzględniający wiele czynników wynikających z otoczenia definiującej je osoby, co uniemożliwia uznanie
takiej definicji za obiektywną.
Przedstawiona w niniejszym opracowaniu skrócona analiza historyczna
ewolucji pojęcia wartości pokazuje, że jego rozumienie ulegało znaczącym
przemianom z upływem lat. Ewolucyjny charakter pojęcia zdaje się potwierdzać fakt, że wraz ze zmianami ogólnego podejścia do zagadnień z zakresu
nauki ekonomii pojęcie wartości było aktualizowane, a nie od nowa definiowane.
Współczesne rozumienie wartości również nie jest jednoznaczne. Najpowszechniejsze koncepcje, takie jak M.E. Portera, czy shareholders i stakeholders,
również nie są zbieżne ze sobą, jednak pomagają zdefiniować wartość w sposób odpowiadający współczesnym uwarunkowaniom gospodarczym. Uwzględniając modyfikacje podejścia do wartości, jakie nastąpiły od czasu pierwszych
rozważań dotyczących tego pojęcia, jest możliwe poznanie, jak znaczący jest
wpływ tych uwarunkowań na istotę wartości, co umożliwia odkrycie źródeł
jej współczesnego rozumienia.
Brak jednej, uznanej definicji wartości skłania do prowadzenia dalszych
badań dotyczących jej sformułowania. Nadal jest więc konieczne wykorzystywanie całej dostępnej wiedzy o elementach składowych dotychczasowych koncepcji wartości, i z ich zastosowaniem formułowanie pojęcia wartości w sposób
Th
-
-
również pracowników (w organizacjach o wysokim stopniu powiązania celów
przedsiębiorstwa z celami pracowników). Odmienna podstawa oceny wartości
może występować w przypadku organizacji pozarządowych, dla których wartość przedsiębiorstwa jest proporcjonalna do stopnia wspierania (lub niezakłócania) realizacji ich celów (np. ochrony środowiska naturalnego, walki o prawa
człowieka), oraz w przypadku niektórych inwestorów na rynkach kapitałowych, dla których wartość przedsiębiorstwa przejawia się jedynie w możliwości
uzyskania wymiernych korzyści poprzez spekulację.
Pomimo rozbieżności w rozumieniu pojęcia wartości między poszczególnymi interesariuszami, przyjęcie jej zgodnie z koncepcją M.E. Portera skojarzoną z koncepcją stakeholders wydaje się rozwiązaniem, które pozwala zdefiniować wartość w sposób najlepiej odpowiadający współczesnym uwarunkowaniom gospodarczym.
120
ibu
tio
np
roh
dis
tr
-
se
lu
na
Collinson D. (1998), Pięćdziesięciu wielkich filozofów, Zysk i S-ka, Poznań.
rso
Fine B., Jeon H., Gimm G.H. (2010), Value is as value does: Twixt knowledge and the
world economy, „Capital & Class”, Vol. 34(1), s. 69–83.
pe
Garegnani P. (1984), Value and distribution in the classical economists and Marx,
„Oxford Economic Papers”, Vol. 36, s. 291–325.
for
Holthausen R.W., Watts R.L. (2001), The relevance of the value-relevance literature
for ﬁnancial accounting standard setting, „Journal of Accounting and Economics”,
Vol. 31, s. 3–75.
y is
Ittner Ch.D., Larcker D.F. (2001), Assessing empirical research in managerial accounting: a value-based management perspective, ,,Journal of Accounting and
Economics”, Vol. 1(32), s. 349–410.
op
Ignatowski, R. (1992), Czym jest wartość firmy?, „Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej”,
tom 21, SKwP, Warszawa, s. 5–16.
is c
Jarugowa A. (1991), Niektóre wyznaczniki rozwoju rachunkowości, [w:] Współczesne
problemy rachunkowości, pr. zbiorowa pod red. A. Jarugowej, PWE, Warszawa,
s. 12–39.
Kołakowski L. (2000), Główne nurty marksizmu, Zysk i S-ka, Poznań.
Landreth H., Colander D.C. (1998), Historia myśli ekonomicznej, PWN, Warszawa.
Th
-
Burzym E. (2008), Rola i funkcje rachunkowości w roku 2000, „Zeszyty Teoretyczne
Rachunkowości”, tom 45 (101), SKwP, Warszawa, s. 23–70.
Littleton A.C. (1929), Value and price In accounting, „The Accounting Review”, Vol. IV,
Number 3.
-
on
ly -
Literatura
-
najlepiej odpowiadający celom jego wykorzystania oraz konkretnym uwarunkowaniom gospodarczym.
Kompleksowe podejście do istoty pojęcia wartości jest bezsprzecznie nieodzownym elementem współczesnej rachunkowości. Zdaniem autora, świadomość historycznego kontekstu pojęcia wartości, jak również innych fundamentalnych pojęć z zakresu ekonomii, (w tym również rachunkowości) są niezbędne do prawidłowego ich wykorzystywania w praktyce. Tak jak wiedza
o założeniach rachunkowości i ich rozwoju w poszczególnych krajach umożliwia, przynajmniej częściową, porównywalność kategorii ekonomicznych zawartych w sprawozdaniach finansowych, tak znajomość ewolucji kluczowych
pojęć, takich jak wartość, umożliwia poznanie różnic w jej rozumieniu zarówno
w przekroju czasowym, jak i przestrzennym.
121
ibu
tio
np
roh
Porter M.E. (1985), Competitive Advantage, Creating and Sustaining Superior Performance, The Free Press, New York.
dis
tr
Porter M.E. (1990), The Competitive Advantage of Nations, Macmillan Press, London.
Ricardo D. (1957), Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, PWN, Warszawa.
on
ly -
Schweitzer M. (2001), Ambiwalencja teorii rachunkowości: wartość dla akcjonariusza
czy wartość dla interesariusza, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”, tom 6 (62),
SKwP, Warszawa.
Sinha A. (2010), In defense of Adam Smith's theory of value, „European Journal of
the History of Economic Thought”, Feb 2010, Vol. 17, Issue 1, s. 29–48.
se
Skodlarski J., Matera R. (2004), Gospodarka światowa. Geneza i rozwój, PWN, Warszawa.
lu
Smith A. (2007), Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, PWN, Warszawa.
Stankiewicz W. (2000), Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa.
na
Szychta A. (2008), Etapy ewolucji i kierunki integracji metod rachunkowości zarządczej, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
rso
Tatarkiewicz W. (2005), Historia filozofii, PWN, Warszawa.
Witecka J. [red.], (2007), Biznes, zarządzanie firmą. Część 1, PWN, Warszawa.
pe
Zabieglik S. (2003), Adam Smith, Wiedza Powszechna, Warszawa.
for
-
Mazur A. (2007), Konkretyzacja filozoficznego znaczenia wartości oraz jej pomiar w rachunkowości, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”, tom 41 (97), SKwP, Warszawa,
s. 143–154.
-
y is
Streszczenie
is c
op
Wartość jest pojęciem kluczowym we wszystkich dyscyplinach nauki ekonomii, a jej
znaczenie jest szczególnie widoczne w finansach i rachunkowości, gdzie kwestie szeroko rozumianej wyceny, czyli szacowania wartości, są niezwykle istotne. Artykuł
prezentuje w zarysie analizę ewolucji rozumienia pojęcia wartości. Poczynając od okresu antycznego i pierwszych wzmiankowań o wartości, poprzez kluczowe koncepcje
średniowiecza, szkoły klasycznej, jak również koncepcję Karola Marksa został zarysowany kierunek zmian w rozumieniu istoty wartości, którego zwieńczeniem jest
krótka charakterystyka najpowszechniejszych koncepcji współczesnych. Celem rozważań jest zwrócenie uwagi Czytelników na znaczenie pojęcia wartości oraz ewolucyjny charakter jego rozwoju, zarówno w sferze teoretycznej, jak i w praktyce rachunkowości.
Th
-
Mattessich R. (1995), Critique of Accounting, Quorum Books, Westpon, ConnecticutLondon.
122
dis
tr
on
ly -
Th
is c
op
y is
-
for
pe
rso
na
lu
se
-
Value is a key concept in all the disciplines of economics and its meaning is particularly evident in finance and accounting, where the issues of valuation are extremely important. The article presents a brief analysis of the evolution of the concept of value. Starting from the ancient period and the first mentions of value,
through the key concepts of the Middle Ages, the classical school, and Karl Marx's
concept, it outlines the direction of change in the meaning of value, which culminates
in a short description of the most common present approaches. The aim of the analysis is to draw the attention of readers to the significance of value and evolutionary
nature of its development, both in theory and in practice of accounting.
-
ibu
tio
np
roh
Analysis of the evolution of the value concept
-
Summary
123
124
-
op
is c
Th
y is
-
pe
lu
na
rso
se
for
dis
tr
-
ibu
tio
np
roh
on
ly -
-

This copy is for personal use only - distribution prohibited

Transkrypt

Podobne dokumenty