Żydzi hiszpańscy - prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF

o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
51-611 Wrocław, ul. Wieniawskiego 38
www.piotr-liszka.strefa.pl
+ Żydzi hiszpańscy pierwszych wieków. W pierwszych wiekach w Hiszpanii
dominowała egzegeza hebrajska. Chrześcijanie pochodzili z diaspory
żydowskiej i diasporą utrzymywali ścisły kontakt. Poza tym wielki wpływ
miał Kościół Afrykański. Grzegorz z Elwiry chciał zapobiec nadużyciom, jakie
ta egzegeza mogła spowodować, gdy była przeprowadzana przez ludzi do tego
nie przygotowanych. Największym niebezpieczeństwem z jej strony był
materializm, jak o tym będą świadczyć Listy Lucyniusza z Kartaginy w VI
wieku. Grzegorz chciał tylko zapobiec nadużyciom. Nie miał zamiaru opuścić
tego nurtu. Chciał go rozjaśnić, wytłumaczyć, umocnić. W1.1 96
+ Żydzi hiszpańscy Potomek konwertytów Rojas F. po wypędzeniu Żydów
napisał de tragikomedię Celestyna. Wiek XVI włączył Hiszpanię do nurtu
Renesansu. „Hiszpania była tak przygotowana na włączenie się w nurt
Renesansu jak każda inna z europejskich nacji. Współistnienie trzech kultur
wydało dwa wielkie dzieła, które stanowiły pożywkę dla ducha renesansu w
Hiszpanii, Pierwsze z nich to Księga dobrej miłości, opublikowana w roku
1325 przez wesołego księdza włóczęgę o imieniu Juan Ruiz, prałata z Hity.
[…] Tragikomiczna Celestyna, którą Fernando de Rojas napisał już po
wypędzeniu Żydów, jest chyba utworem jeszcze bardziej znaczącym. Rojas,
potomek konwertytów, stworzył swoje mistrzowskie dzieło jako student
uniwersytetu w Salamance. […] Niepokojące dzieło rozgrywa się na ulicach
opuszczonego miasta, bez murów, fos i zwodzonych mostów, bezbronnego
miasta czasów nowożytnych. Dla Rojasa jest ono sitem odcedzającym
historyczną rzeczywistość, gdzie wszystkie nałogi i cnoty średniowiecznej
moralności zwycięża interes, pieniądz, nienawiść i seks. Uwikłani w te
namiętności, bohaterowie Celestyny zużywają ogromną energię na odejścia,
powroty, misje i posłannictwa. Cały ich wysiłek kończy się jednak
absurdalnym bezruchem śmierci” /C. Fuentes, Pogrzebane zwierciadło,
tłum. E. Klekot, Wydawnictwo Opus, Łódź 1994, s. 80/. „Celestyna jest
produktem uniwersytetu w Salamance, największego akademickiego ośrodka
Hiszpanii, który uważał się za humanistyczną alternatywę narastającej
nietolerancji i ortodoksji Korony. […] Świat jest zmianą, obwieszcza
Celestyna, zmianą, i niczym więcej; a zmiana i przypadek doprowadza
wszystkich do żałosnego i zgubnego końca. Jest to książka, która według
Ramiro de Maeztu nauczyła lud hiszpański życia bez ideałów. […]
Europejska ekspansja, początkowo na wschód, a zarazem ku zachodowi,
stanowiła wyzwanie dla renesansowej wyobraźni. Była też zwycięstwem
hipotezy nad postrzeganiem i wyobraźni nad tradycją” Tamże, s. 81.
+ Żydzi hiszpańscy przybyli do Bizancjum w wieku XV. Racjonalizm
karaimów. B. Historia karaimów. „Ruch karaimów rozwijał się w Persji,
Babilonii, Palestynie, a następnie w Bizancjum i na Półwyspie Pirenejskim. W
wieku XV nastąpił rozkwit filozofii karaimów w państwie bizantyńskim, gdy
przybyli tu emigranci żydowscy z Półwyspu Pirenejskiego. W r. 1453
Konstantynopol zdobyli Turcy. Nowi władcy byli tolerancyjni. W r. 1640
pożar zniszczył dzielnicę żydowską w Stambule i ruch karaimów w Turcji
podupadł. Centrum tego ruchu przesunęło się na Krym i do Polski /
1
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
Głównymi ośrodkami karaimów były w następnych wiekach: Hit nad
Eufratem, Kair, Jerozolima, Konstantynopol, Krym oraz Polska (Troki)/. C.
Przedstawiciele / Poglądy teologiczne i filozoficzne karaimów rozwijały się
stopniowo i niesystematycznie. Świadczy o tym fakt, że Anan ben Dawid (VIII
w.) postulował tylko dwie zasady: indywidualizm w interpretacji Biblii oraz
ascezy. Rychło odrzucono autorytet rabinów i tradycję rabiniczną. Beniamin
ben Mojżesz Nahawendi (IX w.) ustanowił podwaliny karaimskiej
hermeneutyki biblijnej i głosił koncepcję „stworzenia przez pośrednika”
/napisał Księgę praw oraz Księgę przykazań; głosił poglądy w wielu
sprawach zbieżne z poglądami Filona z Aleksandrii, wiadomo jednak, że nie
czerpał z Filona/. Jafet ben Ali Halewi z Basry napisał racjonalistyczny
komentarz do Księgi Rodzaju /ponadto przetłumaczył Torę na język arabski i
był autorem Księgi przykazań/, a Jakub al-Kirkisani (X w.) opracował
podwaliny karaimskiej hermeneutyki biblijnej /zwany również Jakub
Chasdaj ben Izaak, napisał dzieło Księga świateł i wież zegarowych, uważane
za kodeks prawa karaimów. Mowa w niej o potrzebie korzystania z rozumu w
sprawach religii oraz uznania rozumu jako kryterium religii; zawiera również
bogaty materiał na temat różnych religii i sekt. Ponadto al-Kirkisani napisał
Księgę ogrodów i parków, Księgę o jedności Boga oraz komentarze do Księgi
Rodzaju, do Księgi Hioba i do Eklezjastesa/” /J. Ochman, Średniowieczna
filozofia żydowska, (Historia filozofii żydowskiej, t. 2), Universitas, Kraków
1995, s. 32/ (informacje w nawiasach z przypisów na s. 333 i 334).
+ Żydzi hiszpańscy średniowieczni Awicebron wpłynął na scholastykę
chrześcijańską. Źródło filozofii muzułmańskiej w Hiszpanii to Abenmasarra i
jego szkoła, nurt zwany masarríes, system heretycki wewnątrz islamu,
neoplatoński, mistyczny, panteistyczny. Tendencje te zawsze tkwiły w duszy
hiszpańskiej. Poprzez żydowskiego filozofa – Awicebron i muzułmańskiego
Abenarabi, nurt ten stał się znany w scholastyce chrześcijańskiej. Do dzisiaj
tkwi w spekulacjach teozoficznych sufíes i heterodoksyjnych mistyków
islamskich, od Afryki aż po Indie. Menendéz y Pelayo umieścił na linii myśli
panteistycznej gnozy Pryscyliana, chrześcijańskiego myśliciela IV wieku
/Miguel Asín Palacios, Abenmasarra y su escuela. Origenes de la filosofia
hispano-musulmana, Imprenta Ibérica. R. Maestre, Madrid 1914, s. 3/.
Wcześniej ośrodkiem myślenia jednoczącego była Aleksandria, mózg
ówczesnego świata. Sprzyjało temu położenie geograficzne oraz olbrzymia
biblioteka. Tam pojawiały się najbardziej ekstrawaganckie synkretyzmy
filozoficzne i religijne. Tradycja hellenistyczna tworzona była kolejno przez
platonizm, pitagoreizm i perypatetyzm (arystotelizm). Z czasem starożytna
myśl helleńska została wykrzywiona i zdradzona. Zamiast czystych intuicji
wspieranych zdrowym rozsądkiem, pojawiły się: nowe wersje dawnych
teogonii egipskich, hermetyczna teozofia, doktryny ezoteryczne zmieszane z
misteriami orfickimi i eleuzyńskimi. Żydzi helleńscy Arystobul i Filon, pod
wpływem Platona i Arystotelesa, zmieszali swoje idee z dogmatami
żydowskimi [Dwa bieguny powinny być wzajemnie dla siebie światłem, w
którym widziane są lepiej. Błędem jest nie dostrzegać związków miedzy nimi,
błędem jest też mieszać obie płaszczyzny]. Esseńczycy, terapeuci i kabaliści
hebrajscy przenoszą myśl wschodnią na zachód. Są to przede wszystkim
dyscyplina ascetyczna oczyszczająca duszę oraz panteistyczna teoria
emanacyjna. W kontakcie z heterogenicznymi elementami istniejącymi na
2
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
zachodzie już wcześniej, w pierwszym wieku naszej ery wyłoniły się na
zachodzie dwie nowe doktryny, silnie oddziałujące na chrześcijaństwo:
gnostycyzm, czyli chrześcijański zoroastrianizm oraz chrześcijański
neoplatonizm. Mędrcy nestoriańscy przetłumaczyli na język syryjski
podstawowe dzieła filozofów greckich. Gdy imperatorzy Zenon i Justynian
zamknęli szkoły neoplatońskie w miastach Edessa i Ateny, ich mistrzowie
uciekli do Persji, gdzie zapoznali się z perską myślą starożytną. Zasiali oni
ziarno, z którego wyrosły szkoły w Nisibe i Chondisapur. Były to szkoły
chrześcijańskie, nestoriańskie, z silnym zabarwieniem neoplatońskim,
utworzone przez Syryjczyków i Persów. Później nastąpiła zamiana
chrześcijaństwa na islam. Wszelkie naleciałości starożytnego platonizmu
oraz zoroastrianizmu pozostały /Tamże, s. 4. Arabowie przed islamem nie
interesowali się filozofią, byli ateistami albo czcili bożki. Tylko niektóre
plemiona miały kontakt z judaizmem, zoroastrianizmem albo z jakimiś
wersjami heretyckimi chrześcijaństwa /Tamże, s. 5.
+ Żydzi hiszpańscy wieku XI Dero Alfonso. Metoda racjonalna Dialogu Piotra
Alfonso wyraźnie wskazuje na to, że dzieło włączone było w tradycję
islamożydowską. Chciał on zniszczyć argumenty przeciwników prawa
chrześcijańskiego „ratione et auctoritate”. Jego metoda różniła się wyraźnie
od metody apologetów chrześcijańskich poprzedzających go. Piotr Damiani
był wrogo nastawiony do dialektyki i retoryki, opierając się jedynie na
autorytecie Pisma Świętego. Tego rodzaju nieufność widoczna jest też u
myślicieli muzułmańskich i żydowskich. Ibn Masara, Algacel i Jahuda ha
Levi polemizowali ze swoimi współwyznawcami Alfarabim i Avicennną,
zwolennikami pogodzenia rozumu z wiarą. Pedro Alfono korzystał z rozumu
stale i w sposób niezależny, jednocześnie odrzucał całą tradycję
rabinistyczną, wykraczającą poza treść ksiąg świętych. Jedynym źródłem dla
niego było Pismo Święte a jedynym narzędziem rozum. Wykorzystywał
metodę alegoryczną i literalną. Alegorię stosuje tam, gdzie interpretacją
literalna mogłaby prowadzić do absurdów, których rozum nie może
zaakceptować, albo byłaby sprzeczna z innymi tekstami biblijnymi /B.
Palacios, La teología española del año 1000 A 1250, w: Historia de la Teología
Española, t. I: Desde sus orígenes hasta fines del siglo XVI, M. Andrés
Martinez (red.), Fundación Universitaria Española: Seminario Suarez,
Madrid 1983 s. 409-446 (r. IV), s. 419/. Rozum nie ma rangi różnorzędnej z
autorytetem Pisma Świętego, lecz spełnia rolę służebną. Pedro Alfonso
przyjmuje jako punkt wyjścia refleksji rozumowych wiarę. W piśmie Świętym
są prawdy, które przekraczają możliwości poznawcze ludzkiego rozumu i
trzeba je przyjąć jedynie na mocy autorytetu. Celem Dialogus Petri,
cognomento Alphonsi, ex Judeo christiani, et Moysi była obrona dogmatów
wiary chrześcijańskiej. W wyjaśnieniu tajemnicy Trójcy Świętej Pedro Alfonso
posługiwał się metafizycznym pojęciem substancji boskiej, z którą są
złączone mądrość i wola. Mądrość, czyli Verbum jest Synem a wola jest
Duchem Świętym. Ta refleksja rozumu ludzkiego jest następnie podparta
tekstami Pisma Świętego. Nie była to egzegeza biblijna, lecz metoda typowa
dla scholastyki. Metoda egzegetyczna została zastosowana w traktacie
chrystologicznym, w którym Pedro Alfonso wykazał, że orędzie Jezusa nie
jest przeciwstawne wobec prawa Mojżeszowego, lecz uzupełnia je /Tamże, s.
420.
3
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
+ Żydzi hiszpańscy wieku XI ochrzczeni. Już pod koniec wieku XI żyd
Mojżesz ha-Sefardi (ur. 1062), który przyjął imię Pedro Alfonso od swego ojca
chrzestnego króla Alfonsa I Aragońskiego, napisał Dialogus Petri cognomenti
Alphonsi ex iudeo christiani et Moysi iudei /E. Colomer, La Apologética
cristiana medieval, w: Cristianismo y culturas. Problemática de inculturación
del mensaje cristiano, Actas del VIII simposio de teología histórica, Facultad
de teología San Vicente Ferrer, Series Valentina XXXVII, Valencia 1995, 7793, s. 78/. Dwaj rozmówcy dialogu są personifikacją samego autora przed i
po przyjęciu chrztu. Piotr Alfons wyjaśnia, dlaczego chrześcijaństwa jest
bardziej zgodne z racjonalną formą filozofii. Waga tego traktatu dla historii
kontrowersji chrześcijańsko-żydowskiej wynika stad, że w wypowiedziach
przeciwko judaizmowi po raz pierwszy użyto źródeł talmudycznych. Źródła te
wcześniej były stosowane w literaturze chrześcijańskiej poza Półwyspem
Pirenejskim (Piotr Damiani, Gilbert Crispinus, Odon de Cambrai, na uwagę
zasługuje Rupert z Deutz (zm. 1135) i jego Annulus sive dialogus inter
Christianum ey Judaeum, oraz Piotr Abelard (1079-1142) i jego Dialogus inter
philosophum, iudeam et christianum). Abelard przedstawił wierzącego żyda
jako kogoś, kto nie przekroczył stadium wiary infantylnej. Relacja żydów z
Bogiem to relacja niewolników z panem. Chrześcijanin, aczkolwiek jego wiara
opiera się fundamentalnie na autorytecie (auctoritas), to jednak jest zdolny
do otwarcia się na światło rozumu (ratio). W dziele Abelarda Dialogus inter
philosophum, iudeam et christianum filozof jest kimś z boku, kto słucha
rozmowy żyda z chrześcijaninem. Okazuje się jednak, że „filozof” (którym jest
sam autor, jako arbiter) posiada cechy chrześcijanina ale też posiada rysy
islamskie. Abelard pisał to dzieło w Cluny, gdzie protektorem był opat Piotr
Czigodny, który interesował się islamem, a nawet zlecił tłumaczenie Koranu
na łacinę /Tamże, s. 79.
+ Żydzi hiszpańscy wieku XII badali Stary Testament. Kultura islamu w
Hiszpanii w pierwszych wiekach drugiego tysiąclecia była synkretyczna,
spleciona z nurtów greckich, perskich i indyjskich. Filozofia arabska znała
arystotelizm i platonizm. Awerroes z Kordoby zburzył neoplatoński system
Awicenny. Oba kierunki myśli były kultywowane przez arabów i przez żydów,
którzy rozwijali również badania nad Starym testamentem. Ben Ezra w
prologu do komentarza Tory zauważył, że chrześcijanie preferowali egzegezę
alegoryczną, natomiast żydzi woleli egzegezę literalną, opartą o analizę
gramatyczna świętego tekstu. Majmonides interpretował Biblię metodami
filozoficznymi, jak później Hegel /B. Palacios, La teología española del año
1000 A 1250, w: Historia de la Teología Española, t. I: Desde sus orígenes
hasta fines del siglo XVI, M. Andrés Martinez (red.), Fundación Universitaria
Española: Seminario Suarez, Madrid 1983 s. 409-446 (r. IV), s. 414/. Na
terytorium chrześcijańskim w Hiszpanii żydzi tworzyli, począwszy od XI
wieku, tzw. „Szkoły Tłumaczy”. Tłumaczono w nich teksty arabskie na łacinę.
Wśród nich było wiele tłumaczeń z greki. Szkoły te one zwłaszcza w Toledo i
w Dolinie Ebro. Zasilali je żydzi, którzy uciekali z terenów muzułmańskich
wtedy, gdy byli tam prześladowani. Docierali aż do Prowansji. W szkołach
tłumaczy pojawiło się zjawisko mimetyzmu: naśladowanie dosłowne lub w
sposobie myślenia. W wieku XII istniała również szkoła żydowska, która
tłumaczyła na język hebrajski łacińskie teksty filozoficzne, wcześniej
przetłumaczone na łacinę z arabskiego /Tamże, s. 415/. Chrześcijanie
4
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
naśladowali sposób myślenia muzułmanów, przejmowali nie tylko ich
schematy myślenia filozoficznego, lecz również ich sposób mówienia o Bogu.
Stąd zanik teologii trynitarnej. Pojawiła się scholastyka, której znanymi
przedstawicielami są Pedro Alfonso, Domingo Gundisalvo i Juan Hispano.
Okres rozwoju teologii hiszpańskiej od wieku IX do wieku XII jest w teologii
europejskiej czasem walki między dialektykami i antydialektykami. W tym
czasie pojawił się św. Anzelm, szkoła Abelarda i szkoła w Laón /Tamże, s.
416.
+ Żydzi hiszpańscy wieku XII przekazywali nauki mistyczne w postaci tzw.
kabały. Nauka mistyczna w epoce Talmudu zachowywana była w tajemnicy.
„Przekazywanie jej dokonywało się przede wszystkim przez osobiste kontakty,
a jedynym spisanym źródłem była najpierw tzw. Księga Stworzenia (Iecira)
powstała między VII i IX w. Dopiero w XII w. wśród żydów hiszpańskich
przekaz nauki mistycznej przybrał wyraźniejszą postać tzw. kabały (z
hebrajskiego kabbala – przekaz, tradycja), zebranej pod koniec XIII w. w
Księdze Blasku (Zohar). Nowe elementy pojawiły się w kabale po wygnaniu
żydów z Hiszpanii w 1492 r. Przede wszystkim zmienił się charakter – z
ezoterycznej nauki dostępnej tylko nielicznym przekształciła się w system
zmierzający do religijnego przeobrażenia całej wspólnoty żydowskiej.
Wygnanie z kraju, w którym żydzi szczególnie się zadomowili, tworząc własną
kulturę i znajdując duchową ojczyznę, wywołało szok. Pod jego wpływem
odżyła świadomość wyobcowania związanego z wcześniejszym jeszcze
wygnaniem z Ziemi Świętej, a zarazem ożywiła się tęsknota mesjańska za
królestwem Bożym na ziemi” B2 126.
+ Żydzi hiszpańscy wieku XIII Alfons X Kastylijski chciał w wieku XIII zebrać
całą wiedzę dostępną w owym czasie. „Była to więc kontynuacja pracy
podjętej uprzednio w Sewilli przez świętego Izydora. W ten sposób powstał
rodzaj leksykonu starszego niż encyklopedie, które weszły w modę w wieku
XVIII. Najbardziej rzuca się w oczy fakt, że król Kastylii do wykonania tego
zadania wezwać musiał uczonych żydowskich i arabskich. Jeszcze bardziej
wymowne jest, że to właśnie pisarze żydowscy nalegali, by dzieła spisano po
hiszpańsku, a nie po łacinie, jak nakazywał wówczas akademicki zwyczaj,
ponieważ łacina była językiem chrześcijaństwa. Żydzi pragnęli, by wiedza
rozpowszechniana była w języku wspólnym dla wszystkich mieszkańców
Hiszpanii: Żydów, chrześcijan i konwertytów. Hiszpańska proza także na
dworze Alfonsa ma swój początek i jest, w istocie, językiem trzech kultur.
Dwa wieki po mądrym królu Żydzi nadal w języku pospolitym czytali, pisali
komentarze, dzieła filozoficzne oraz studiowali astronomię. Można
powiedzieć, że to Żydzi utrwalili użycie języka hiszpańskiego i pobudzali jego
obieg w Hiszpanii. A jednak w tym współzawodnictwie trzech kultur, z całą
jego tolerancją i nietolerancją, nikt nie ucierpiał więcej od hiszpańskich
Żydów sefardyjskich. Pierwsi Żydzi przybyli do Hiszpanii w II wieku za
panowania cesarza Hadriana i zostali nie tylko uczonymi, ale także
rzemieślnikami, rolnikami, kupcami i lekarzami. W czasach wizygockich
Żydów okrutnie prześladowano za panowania Sisebuta. Oskarżano ich, że są
przyczyną załamań gospodarczych, stwarzając w ten sposób pretekst, by
odebrać im własność. Hiszpański święty, Izydor z Sewilli, nie mógł sobie
poradzić z anachronicznym i nielogicznym uzasadnieniem społecznego
odrzucenia Żydów, którzy za winy ojców mają być skazani na rozproszenie i
5
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
prześladowania” C. Fuentes, Pogrzebane zwierciadło, tłum. E. Klekot,
Wydawnictwo Opus, Łódź 1994, s. 71.
+ Żydzi hiszpańscy wieku XIII bronieni przez króla hiszpańskiego
Ferdynanda III. Ferdynand III odebrał Sewillę Maurom w roku 1248.
Splądrował miasto, wymordował wielu jego mieszkańców, a gdy miasto
upadło, wygnał zeń sto tysięcy muzułmanów. Na łożu śmierci przyjął
komunię święta klęcząc, z powrozem u szyi, na znak pokory wobec Boga i
głębokiego przekonania o własnych grzechach. Król ten w głębi serca chciał
pojednania między religiami. Odwoływał się do papieża w obronie
hiszpańskich Żydów, chcąc uchronić ich od upokarzającego obowiązku
noszenia znaków na odzieży /C. Fuentes, Pogrzebane zwierciadło, tłum. E.
Klekot, Wydawnictwo Opus, Łódź 1994, s. 69/. „Grobowiec świętego
Ferdynanda nosi napisy w czterech językach, stale obecnych w hiszpańskiej
kulturze: po łacinie, hiszpańsku, arabsku i hebrajsku. […] Ferdynandowi
podobało się, gdy nazywano go panem trzech religii, szanującym na równi
wszystkie „ludy księgi”: Testamentów, Koranu i Talmudu. W ten sposób,
jakkolwiek polityka skłaniała go do walki z Maurami, jego duchową misją
było wydobycie specyfiki sytuacji Hiszpanii, jedynego Kraju w Europie, w
którym obok siebie żyli Żydzi, chrześcijanie i muzułmanie. Uprawiana przez
hiszpańskich monarchów polityka współistnienia kultur osiągnęła prawdziwy
szczyt podczas panowania syna świętego Ferdynanda, Alfonsa X
Kastylijskiego. Król ten w roku 1254 dokonał nadania na rzecz największego
hiszpańskiego uniwersytetu w Salamance i stworzył uniwersytecką
bibliotekę, przekształcając ja w instytucję państwową z bibliotekarzem
opłacanym przez władze. […] Król Alfons sprowadził na dwór żydowskich
intelektualistów, arabskich tłumaczy, francuskich truwerów. Żydowskim i
arabskim mędrcom zlecił przełożenie na hiszpański Biblii, a także Koranu,
Talmudu i baśni hindustańskich. Wraz z myślicielami żydowskimi napisał
monumentalną summę hiszpańskich Wieków Średnich. Która zawiera
kompilację prawa Las siete partidas (”Siedem Ksiąg”). Traktat poświęcony
sądownictwu El fuero real („Prawo królewskie”), traktaty o astronomii oraz
dwie wielkie historie: Hiszpanii i świata” Tamże, s. 70.
+ Żydzi hiszpańscy wieku XIII zobowiązani do uczestniczenia w kazaniach,
jakie głoszono dla ich nawrócenia. Wiek XII rozwinął centra naukowe:
„Orlean słynął z gramatyki i literatury, kwitły tam zwłaszcza ars dictaminis i
retoryka epistolarna; w Chartres preferowano quadrivium, uprawiano tam
nauki przyrodnicze, a także literaturę klasyczną; Wzgórze św. Genowefy za
czasów Abelarda słynęło z dialektyki; Notre Dame – z teologii, początkowo
wierne linii augustyńskiej, potem stopniowo przejmującej metody dialektyki
arystotelesowskiej; Reims i Laon – to również centra studiów teologicznych,
podobnie zresztą jako Oxford i Exeter; w Hereford i Londynie rozwijały się
nauki z zakresu trivium /S. Wielgus, Badania nad Biblią w starożytności i w
średniowieczu, TNKUL, Lublin 1990, s. 306. Dominikanin Theobald z
Szanse, konwertyta z judaizmu, działał „w komisji złożonej z 41 teologów i
kanonistów (między innymi działał w niej Albert Wielki), powołanej przez
kardynał legata Odona z Châteauroux, która 15 maja 1248 r. potępiła
Talmud. […] Pod koniec XIII w. a ściśle 27 sierpnia 1296 r., aragoński król
Jakub II wydał zarządzenie, na mocy którego żydzi i muzułmanie z jego
królestwa mieli obowiązek uczestniczyć w kazaniach, jakie głoszono dla ich
6
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
nawrócenia, mieli też przedłożyć na żądanie kompetentnych władz
kościelnych swoje pisma w celu ich zbadania” /Tamże, s. 343.
+ Żydzi hiszpańscy wieku XIV prześladowani przez chrześcijan. Teologia
narodu rozwinęła się w Hiszpanii w wieku XV, w tworzącej się nowej sytuacji
społeczno-politycznej. Od połowy XIV wieku relacje między chrześcijanami a
żydami stopniowo się pogarszały. W roku 1391 Fernán Martínez
sprowokował zamieszki antyżydowskie, które przeszły przez cały kraj,
powodując masowe przyjmowanie chrztu, bardziej z lęku niż z przekonania
W1.5 530. W tym kontekście trzeba usytuować działalność św. Wincentego
Ferrer, pokojowego przekonywania do chrześcijaństwa. Sławna była dysputa
w Tortosa 7 lutego 1413 roku, w której nawrócony żyd Jerónimo de Santa
Fe, dyskutował z rabinem królestwa Aragón w obecności papieża,
doprowadzając do nawrócenia prawie wszystkich obecnych tam żydów.
Argumentacja Hieronima skoncentrowała się na demonstrowaniu spełnienia
się w Jezusie Chrystusie proroctw mesjanicznych, zwłaszcza powiązanych z
dwudziesto czterema warunkami, które według tradycji talmudycznej
powinien spełniać Mesjasz. Podobnie argumentował inny żyd nawrócony
przez św. Wincentego, Juan El Siego de Toledo, który przekonywał, że Król
Mesjasz już przyszedł. Literatura teologiczna dotycząca problemu
nawracania żydów dzieli się na trzy grupy: Teología de la sangre, apologie,
oraz traktaty teologiczne dotyczące Inkwizycji W1.5 531.
+ Żydzi hiszpańscy wieku XVI nawróceni na chrześcijaństwo nauczali dzieci
o prawie Mojżeszowym za pomocą wersji Biblii pisanych w formie opowieści.
Średniowiecze podkreślało teorię a nie to, co praktyczne, podkreślało bardziej
ortodoksję idei niż praktykę. W Hiszpanii XVI wieku postawa taka była
jeszcze dość silna. Reprezentowana była przez inkwizycję, aczkolwiek jej
działanie było mało efektywne. W każdym razie optymizm zawarty w
renesansowych założeniach nie mógł się w pełni realizować, a nawet
ustępował pesymizmowi. Podstawowym źródłem pesymizmu było samo życie,
codzienna egzystencja, pełna niebezpieczeństw. Sytuacja wymagała postawy
gotowości i podejmowania nowych inicjatyw. To też powodowało oczekiwanie
religijności bardziej pewnej, bardziej oczywistej, bliższej życiu. Pobożność ma
być odpowiedzią na cierpienia i troski, dlatego kieruje się ku Jezusowi
Chrystusowi ukrzyżowanemu. Smutek i pesymizm religijny umacniał się w
lęku przed herezją. Hiszpania przyzwyczajona była do współistnienia obok
siebie trzech religii: chrześcijaństwa, judaizmu i islamu. W tym duchu pisane
były hiszpańskie powieści. Wśród nich były też wersje Biblii pisane w formie
opowieści. W XVI wieku książki te zostały zakazane. Obawiano się, że mogły
one służyć, w rodzinach żydów nawróconych na chrześcijaństwo, do
nauczania dzieci o prawie Mojżeszowym W053.5 183. Franciszek de Enzinas
dążył do poznania początków chrześcijaństwa i realizacji społecznych ideałów
pierwszych wspólnot chrześcijańskich. Chciał założyć kolonię ewangeliczną w
tolerancyjnej Turcji. Hiszpanie powszechnie pragnęli tworzenia wspólnot
chrześcijańskich naśladujących wspólnoty z I wieku. Jedni czynili to w
najbliższym otoczeniu, inni opuścili Hiszpanię, aby czynić to na nowo
odkrytych ziemiach. Najwspanialszym tego owocem były redukcje
Paragwajskie zakładane przez Jezuitów. W tej konwencji Bartłomiej Carranza
de Miranda chciał napisać katechizm zawierający orędzie, które Kościół
7
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
posiada od swego założenia, które dokonało się w mocy Ducha Świętego i
było głoszone przez Apostołów W053.5 185.
+ Żydzi hiszpańscy wieku XVI Szkoły hebrajskie w miastach Guadalajara i
Zamora wspomagały egzegezę hiszpańską wieku XVI /M. Andrés, La teología
en el siglo XVI (1470-1580), w: Historia de la Teología Española, t. 1: Desde
sus orígenes hasta fines del siglo XVI, M. Andrés Martinez (red.), Fundación
Universitaria Española: Seminario Suarez, Madrid 1983, 579-735 (r. VII), s.
634. Szkoły żydowskie w średniowiecznej Hiszpanii były sławne począwszy
od wieku XII (Ben Ezra, 1092-1167). Założycielem szkoły hebrajskiej w Alcalá
był Alfonso de Zamora (1526). Wiek XVI przyniósł przewagę egzegezy
chrześcijańskiej Tamże, s. 637. Nowością nowej egzegezy hiszpańskiej była
egzegeza odczytująca sens literalny, a nie alegoryczny, jak to było wcześniej.
Wśród egzegetów żydowskich należy wymienić dwóch: Salomon Ben Ishaq
(Rasí) oraz Quimhi. Rasí wpłynął na egzegetów średniowiecznych takich, jak:
Pablo de Burgos, Porcio Carbonei El Tostado. W jakiś sposób korzystał z jego
myśli Nicolás de Lira: Glosa ordinaria i Postillae są przykładem egzegezy
literalnej, Moralitates przykładem egzegezy alegorycznej. Ben Ezra utworzył
nurt literalny, językowy, Majmonides nurt filozoficzno-religijny, Abulafia nurt
kabalistyczny. Poliglota Complutense faworyzuje nurt literalny, który
reprezentują: Ben Ezra, Pablo de Burgos i El Tostado. Alfonso de Zamora
rozwijał ten nurt w wykładach z języka hebrajskiego na uniwersytecie w
Alcalá. Żydzi hiszpańscy wydali w mieście Guadalajara w roku 1482 (w
mieście Zamora 1487 i 1492) komentarz do Pięcioksięgu, którego autorem
był Ben Ezra. Znajomość Pisma Świętego przez teologów hiszpańskich
okazała się bardzo przydatna na Soborze Trydenckim Tamże, s. 638.
Inkwizycja tropiła księgi zawierające opis hebrajskich ceremonii
liturgicznych; pozwalała jednak na tworzenie komentarzy, gramatyk i
publikowania książek naukowych Tamże, s. 639.
+ Żydzi hiszpańscy wieku XX Fernando de los Ríos y Urruti, wyznaczony w
rządzie Republiki Hiszpańskiej II na ministra sprawiedliwości, urodził się w
roku 1879 w Andaluzji (zmarł w roku 1949). Studiował w wielu zagranicznych uniwersytetach, jako stypendysta Institución Libre de Enseñanza,
którego dyrektorem był wtedy Francisco Giner de los Ríos, jego wujek, który
był wtedy jednocześnie kierownikiem katedry prawa politycznego na
uniwersytecie w Granadzie. Fernando po kilku latach również został
profesorem na tym uniwersytecie. Następnie wszedł na drogę kariery
politycznej; był premierem w rządzie generała Berenguer. Należał on do partii
socjalistycznej już od młodości i z jej ramienia był posłem do sejmu już w
roku 1919. W mowach poselskich stosował ton „profesorski”. Miał czarną
brodę, wygląd semicki i często odwiedzał synagogę na ul. Príncipe. Grał na
gitarze i śpiewał. W partii socjalistycznej wyróżniał się jako humanista i
apostoł laickości (J. Arrarás, Historia de la Segunda República Española, T. I,
wyd. 5, Editora Nacional, Madrid 1970, s. 44).
+ Żydzi hiszpańscy wieku XX powiązani z masonerią i komunizmem Mauricio
Carlavilla (Mauricio Karl) pisał przed II wojną światową przede wszystkim na
temat komunizmu rodzimego w Hiszpanii, o jego powiązaniach z judaizmem i
masonerią oraz o decydującej pomocy ze strony Moskwy. Po wojnie zmienił
porządek tematów według ważności: Komunizm międzynarodowy, Moskwa i
jej wasale, judaizm, masoneria, a na końcu komunizm rodzimy w Hiszpanii.
8
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
W latach od 1945 do początków lat 50 autor był przekonany, że komunizm
już nie był w stanie odnieść zwycięstwo w Hiszpanii bez wybuchu nowej
wojny światowej i obcej inwazji Półwyspu przez Armię Czerwoną
współpracującą z Cze-ka uformowaną z komunistów rodzimych. Obawiał się
on, nie bez racji, że Hiszpanii mogło by się zdarzyć to, co stało się w krajach
Europy Wschodniej H81 10. Studiując jednak wpływy masonerii w Hiszpanii
doszedł on do wniosku, że komunizm mógłby na nowo zniewolić Hiszpanię,
bez wcześniejszej inwazji Armii Czerwonej H81 11.
9