docPrawo spadkowe
download 
Reklamacja Transkrypt
Prawo spadkowe
PRAWO NA CO DZIEÑ Spadek to prawa i obowi¹zki maj¹tkowe zmar³ego, które przechodz¹ z chwil¹ jego mierci na jedn¹ lub kilka osób stosownie do przepisów prawa spadkowego (Art. 922 Kc.). Prawo spadkowe (podstawowe instytucje czêæ I) Podstawa prawna: Dwie rzeczy w ¿yciu s¹ pewne mieræ i podatki. P rzywo³uj¹c powy¿sz¹ sentencjê Benjamina Franklina blisko rok temu (w Vitaminie nr 10/2002) pisalimy o zagadnieniach zwi¹zanych z prawem podatkowym. Niniejszy artyku³ powiêcony jest przepisom prawa spadkowego, które znajduj¹ zastosowanie z chwil¹ mierci cz³owieka. Regulacje prawne zwi¹zane miêdzy innymi z zasadami sporz¹dzania testamentów czy z zasadami dziedziczenia znajduj¹ siê w Kodeksie cywilnym, w Ksiêdze IV Spadki. mieræ bliskiej nam osoby prawie zawsze jest dla nas trudnym dowiadczeniem, rodz¹cym ró¿ne, silne emocje. Z punktu widzenia prawa mieræ cz³owieka jest tylko zdarzeniem wywo³uj¹cym okrelone skutki prawne. Poni¿szy artyku³ (czêæ pierwsza) jest powiêcony podstawowym zagadnieniom prawa spadkowego, miêdzy innymi zasadom dziedziczenia ustawowego, zasadom sporz¹dzania testamentów, itp. Spadek Spadek to prawa i obowi¹zki maj¹tkowe zmar³ego, które przechodz¹ z chwil¹ jego mierci na jedn¹ lub kilka osób stosownie do przepisów prawa spadkowego (Art. 922 Kc.). Otwarcie spadku nastêpuje z chwil¹ mierci spadkodawcy (Art. 924 Kc.). W tym miejscu nale¿y szczegó³owo wskazaæ, które prawa wchodz¹ w sk³ad spadku, a które z mocy ustawy s¹ z niego wy³¹czone. Do spadku wchodz¹ przede wszystkim: w³asnoæ rzeczy albo udzia³y we wspó³w³asnoci, prawa i obowi¹zki 1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Z 18 maja 1964 r., nr 16 poz. 93 z pón. zmian.) wynikaj¹ce z umów, których zmar³y by³ stron¹ (np. roszczenie o wyp³atê zaleg³ego wynagrodzenia), udzia³ w maj¹tku dorobkowym (stanowi¹cym wspólnoæ ustawow¹ miêdzy ma³¿onkami), maj¹tek odrêbny zmar³ego, jeli maj¹tek taki zmar³y posiada³, itp. Ze spadku wy³¹czone s¹ przede wszystkim prawa i obowi¹zki cile zwi¹zane z osob¹ zmar³ego, np.: prawo do renty, alimenty, s³u¿ebnoci osobiste. Do spadku nie zalicza siê równie¿ praw i obowi¹zków wynikaj¹cych ze stosunków karnoprawnych, administracyjnych, dóbr osobistych, praw maj¹tkowych zwi¹zanych cile z osob¹ zmar³ego, np. obowi¹zki wynikaj¹ce z umowy o dzie³o (której wykonanie zale¿y od osobistych przymiotów przyjmuj¹cego wykonanie dzie³a). Nale¿y podkreliæ, ¿e do spadku wchodz¹ nie tylko okrelone prawa, o których mowa powy¿ej, ale równie¿ d³ugi spadkowe, które pozostawi³ po sobie zmar³y. S¹ to przede wszystkim zobowi¹zania zmar³ego. Zgodnie z art. 922 § 3 Kc. do d³ugów spadkowych nale¿¹ tak¿e koszty pogrzebu spadkodawcy, w takim zakresie, w jakim pogrzeb odpowiada zwyczajom przyjêtym w danym rodowisku, koszty postêpowania spadkowego, obowi¹zek zaspokojenia roszczeñ o zachowek oraz obowi¹zek wykonania zapisów i poleceñ, o czym poni¿ej. (O odpowiedzialnoci spadkobiercy za d³ugi spadkowe napiszemy w drugiej czêci artyku³u.) Powo³anie do spadku Powo³anie do spadku wynika z ustawy lub z testamentu. Zasad¹ jest dziedziczenie na podstawie testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do ca³oci spadku nastêpuje tylko wtedy, gdy spadkodawca nie powo³a³ spadkobiercy albo gdy ¿adna z osób, które powo³a³, nie chce lub nie VITAMINA C++ 8/2003 23 PRAWO NA CO DZIEÑ mo¿e byæ spadkobierc¹ (Art. 926 § 2 Kc.). Dziedziczenie ustawowe co do czêci spadku nastêpuje wtedy, gdy spadkodawca nie powo³a³ do tej czêci spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powo³a³ do ca³oci spadku, nie chce lub nie mo¿e byæ spadkobierc¹. rz¹dzany testament jest niewa¿ny. Za niewa¿ny nale¿y uznaæ testament, który zosta³ sporz¹dzony: W tym miejscu kilka s³ów o tym, kto mo¿e zostaæ spadkobierc¹. Spadkobierc¹ mo¿e zostaæ zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. Osoba prawna, aby zostaæ spadkobierc¹, musi istnieæ w chwili otwarcia spadku, z zastrze¿eniem, ¿e fundacja powo³ana przez spadkodawcê w testamencie mo¿e byæ spadkobierc¹, pod warunkiem ¿e zostanie zarejestrowana w ci¹gu 2 lat od og³oszenia testamentu (Art. 927 Kc.). pod wp³ywem b³êdu uzasadniaj¹cego przypuszczenie, ¿e gdyby spadkodawca nie dzia³a³ pod wp³ywem b³êdu nie sporz¹dzi³by testamentu tej treci, w stanie wy³¹czaj¹cym wiadome i swobodne podjêcie decyzji i wyra¿enie woli (np. pod wp³ywem dzia³ania narkotyków), pod wp³ywem groby. Na niewa¿noæ z powy¿szych przyczyn nie mo¿na siê powo³aæ po up³ywie trzech lat od dnia, w którym osoba maj¹ca w tym interes dowiedzia³a siê o tej przyczynie oraz póniej ni¿ po up³ywie 10 lat od otwarcia spadku. W przypadku osób fizycznych, spadkobiercami mog¹ byæ Inne przyczyny niewa¿noci testamentu to: tylko osoby ¿yj¹ce w chwili otwarcia spadku. Dziecko testament zawiera rozrz¹dzenie poczête, ale nie narodzone w chwili wiêcej ni¿ jednego spadkodawcy otwarcia spadku mo¿e byæ spadkoSpadkobierca, (np. ma³¿onkowie nie mog¹ wspólbierc¹, pod warunkiem ¿e urodzi siê na podstawie orzeczenia nie spisaæ testamentu), ¿ywe. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, spadkobierca mo¿e zostaæ uznany za niegodnego (Art. 928 Kc). Ka¿dy kto ma w tym interes prawny mo¿e ¿¹daæ uznania spadkobiercy za niegodnego, w okresie jednego roku od dnia kiedy dowiedzia³ siê o przyczynie niegodnoci spadkobiercy, nie póniej jednak ni¿ w ci¹gu trzech lat od otwarcia spadku, je¿eli spadkobierca: s¹du, mo¿e zostaæ uznany za niegodnego, wywo³uje to taki skutek, ¿e zostaje on wy³¹czony od dziedziczenia, tak jakby nie do¿y³ otwarcia spadku. 1. dopuci³ siê umylnie ciê¿kiego przestêpstwa przeciwko spadkodawcy, 2. podstêpem lub grob¹ nak³oni³ spadkodawcê do sporz¹dzenia lub odwo³ania testamentu lub w taki sam sposób przeszkodzi³ mu w dokonaniu jednej z tych czynnoci, 3. umylnie ukry³ lub zniszczy³ testament spadkodawcy, podrobi³ lub przerobi³ jego testament albo wiadomie skorzysta³ z testamentu przez inn¹ osobê podrobionego lub przerobionego. Spadkobierca mo¿e zostaæ uznany za niegodnego na podstawie orzeczenia s¹du w postêpowaniu procesowym. Powy¿sze orzeczenie wywo³uje taki skutek, i¿ niegodny spadkobierca zostaje wy³¹czony od dziedziczenia, tak jakby nie do¿y³ otwarcia spadku. Niegodnemu spadkobiercy nie przys³uguje równie¿ roszczenie o zachowek. Testament Jak ju¿ wskazalimy powy¿ej, zasad¹ jest dziedziczenie na podstawie testamentu. Zgodnie z art. 941 Kc. rozrz¹dziæ maj¹tkiem na wypadek mierci mo¿na jedynie przez testament. Testament jest dokumentem, który mo¿e zawieraæ rozrz¹dzenia jednego spadkodawcy, który jest osob¹ posiadaj¹c¹ pe³n¹ zdolnoæ do czynnoci prawnych. Przy sporz¹dzaniu testamentu spadkodawca w ¿adnym wypadku nie mo¿e pos³ugiwaæ siê przedstawicielem. Art. 945 Kc. wskazuje na okolicznoci, w których spo24 VITAMINA C++ 8/2003 testament zosta³ sporz¹dzony przez osobê nie maj¹c¹ zdolnoci do czynnoci prawnych lub przez przedstawiciela, treæ testamentu jest sprzeczna z obowi¹zuj¹cym prawem, zasadami wspó³¿ycia spo³ecznego lub ma na celu obejcie ustawy. Spadkodawca mo¿e w ka¿dej chwili odwo³aæ sporz¹dzony testament (Art. 946 Kc.). Spadkodawca mo¿e to uczyniæ w ten sposób, ¿e: sporz¹dzi nowy testament, lub w ten sposób, ¿e w zamiarze odwo³ania testamentu zniszczy lub pozbawi go cech, od których zale¿y jego wa¿noæ, mo¿e równie¿ w testamencie dokonaæ zmian, z których wynika wola odwo³ania jego postanowieñ. Fakt posiadania testamentu innej osoby obliguje do z³o¿enia go w s¹dzie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy zaraz po tym, jak osoba posiadaj¹ca testament dowie siê o mierci spadkodawcy. S¹d otwiera i og³asza testament, gdy ma dowód mierci spadkodawcy (z czynnoci tej sporz¹dza siê protokó³). O dokonanym otwarciu i og³oszeniu testamentu s¹d spadku zawiadamia w miarê mo¿noci osoby, których dotycz¹ rozrz¹dzenia testamentowe. Ze wzglêdu na formê, w jakiej mo¿na sporz¹dziæ testament, testamenty dziel¹ siê zwyk³e i szczególne. Testamenty zwyk³e Najprostszy sposób sporz¹dzenia testamentu to testament w³asnorêczny. Spadkodawca sporz¹dza go w ca³oci pismem rêcznym, podpisuje testament i umieszcza w tekcie datê, z tym jednak zastrze¿eniem ¿e brak daty nie czyni testamentu niewa¿nym, je¿eli nie wywo³uje w¹tpliwoci co do zdolnoci spadkodawcy do sporz¹dzenia testamentu, co treci testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów (Art. 949 Kc.). Testament mo¿e zostaæ sporz¹dzony równie¿ w formie aktu notarialnego (Art. 950 Kc.). PRAWO NA CO DZIEÑ Spadkodawca mo¿e równie¿ sporz¹dziæ testament w ten sposób, ¿e ustnie owiadczy swoj¹ ostatni¹ wolê wobec okrelonego urzêdnika (np. kierownika urzêdu stanu cywilnego) w obecnoci dwóch wiadków. Nastêpnie owiadczenie spadkodawcy powinno zostaæ spisane w protokole z podaniem daty jego sporz¹dzenia. Protokó³ powinien zostaæ podpisany przez wszystkie osoby, w obecnoci których dosz³o do jego spisania. W przypadku niemo¿noci podpisania protoko³u przez spadkodawcê powinna zostaæ podana przyczyna braku jego podpisu (Art. 951 Kc.). Testamenty szczególne Testamenty szczególne mog¹ zostaæ sporz¹dzone przez spadkodawcê, w przypadku gdy istnieje obawa rych³ej mierci spadkodawcy lub je¿eli z powodu szczególnych okolicznoci zachowanie zwyk³ej formy testamentu jest niemo¿liwe lub mocno utrudnione. Wówczas spadkodawca mo¿e owiadczyæ swoj¹ ostatni¹ wolê ustnie w obecnoci co najmniej trzech wiadków (Art. 952 Kc.). Treæ powy¿szego testamentu mo¿e zostaæ stwierdzona w taki sposób, ¿e jeden ze wiadków albo osoba trzecia spisze owiadczenie spadkodawcy przed up³ywem roku od jego z³o¿enia, z podaniem miejsca i daty owiadczenia oraz miejsca i daty sporz¹dzenia pisma, a pismo to podpisz¹ spadkodawca i dwaj wiadkowie albo wszyscy wiadkowie. Je¿eli treæ testamentu nie zostanie stwierdzona w powy¿szy sposób, mo¿na j¹ stwierdziæ w ci¹gu szeciu miesiêcy od dnia otwarcia spadku przez zgodne zeznanie wiadków z³o¿one przed s¹dem (w wyj¹tkowych okolicznociach s¹d mo¿e poprzestaæ na przes³uchaniu dwóch wiadków). Kolejn¹ szczególn¹ form¹ testamentu jest testament sporz¹dzony podczas podró¿y na polskim statku morskim lub powietrznym przed dowódc¹ statku lub jego zastêpc¹, w ten sposób, ¿e spadkodawca owiadcza swoj¹ wolê dowódcy statku lub jego zastêpcy w obecnoci dwóch wiadków. Dowódca statku lub jego zastêpca spisuje wolê spadkodawcy podaj¹c datê jej spisania, i pismo to w obecnoci wiadków odczytuje spadkodawcy, po czym pismo podpisuj¹ spadkodawca, wiadkowie oraz dowódca lub jego zastêpca. Je¿eli spadkodawca nie mo¿e podpisaæ pisma nale¿y podaæ przyczynê braku podpisu spadkodawcy (Art. 953 Kc.). Szczególn¹ form¹ testamentu s¹ równie¿ testamenty wojskowe (Art. 954 Kc.). Testament szczególny traci sw¹ moc, z up³ywem 6 miesiêcy od ustania okolicznoci, które uzasadnia³y niezachowanie formy testamentu zwyk³ego, chyba ¿e spadkodawca zmar³ przed up³ywem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez okres czasu, w którym spadkodawca nie mia³ mo¿noci sporz¹dzenia testamentu zwyk³ego. Dziedziczenie ustawowe W przypadku gdy spadkodawca nie pozostawi³ po sobie testamentu, znajduj¹ zastosowanie przepisy prawa spadkowego dotycz¹ce dziedziczenia ustawowego. Poni¿ej najwa¿niejsze zasady dotycz¹ce dziedziczenia ustawowego (Art. od 931 do 935 Kc.). W pierwszej kolejnoci powo³ane z ustawy do spadku s¹ dzieci spadkodawcy oraz jego ma³¿onek. Dziedzicz¹ oni w czêciach równych, z zastrze¿eniem ¿e czêæ przypadaj¹ca ma³¿onkowi nie mo¿e byæ mniejsza ni¿ 1/4 ca³oci spadku. Je¿eli dziecko spadkodawcy (dotyczy to równie¿ dzieci przysposobionych) nie do¿y³o otwarcia spadku, jego udzia³ spadkowy dziedzicz¹ jego dzieci w czêciach równych, w przypadku ich braku powy¿szy przepis znajduje zastosowanie do zstêpnych dzieci spadkodawcy. W przypadku gdy spadkodawca nie ma zstêpnych (dzieci i wnuków), do spadku powo³anymi z ustawy s¹: ma³¿onek zstêpnego, rodzice i rodzeñstwo spadkodawcy. Udzia³ ma³¿onka, niezale¿nie czy dziedziczy w zbiegu z rodzicami lub w zbiegu z rodzeñstwem, czy te¿ w zbiegu z rodzeñstwem i rodzicami nie mo¿e byæ mniejszy ni¿ 1/2 spadku. Udzia³ spadkowy ka¿dego z rodziców, który dziedziczy w zbiegu z rodzeñstwem spadkodawcy wynosi 1/4 tego co przypada ³¹cznie dla rodziców i rodzeñstwa. Pozosta³¹ czeæ dziedziczy rodzeñstwo w czêciach równych. Je¿eli jedno z rodziców nie do¿y³o otwarcia spadku, udzia³ spadkowy, który by mu przypad³, przypada po po³owie drugiemu z rodziców i rodzeñstwu spadkodawcy. W przypadku gdy do spadku powo³ani, obok ma³¿onka, s¹ tylko rodzice albo tylko rodzeñstwo, dziedzicz¹ oni w czêciach równych to co przypada ³¹cznie dla rodziców i rodzeñstwa. Je¿eli którekolwiek z rodzeñstwa spadkodawcy nie do¿y³o otwarcia spadku pozostawiaj¹c zstêpnych, udzia³ spadkowy, który mu przypad³, przypada jego zstêpnym. W braku zstêpnych, rodziców, rodzeñstwa, zstêpnych rodzeñstwa spadkodawcy, ca³y maj¹tek przypada jego ma³¿onkowi. W braku zstêpnych i ma³¿onka spadkodawcy ca³y spadek przypada jego rodzicom, rodzeñstwu i zstêpnym rodzeñstwa. W przypadku braku ma³¿onka spadkodawcy i innych krewnych powo³anych do dziedziczenia, ca³y spadek przypada Skarbowi Pañstwa jako spadkobiercy ustawowemu. Powy¿szy przepis obowi¹zuje do 25 wrzenia 2003 r., wówczas zaczyna obowi¹zywaæ nowelizacja Kodeksu cywilnego, która wprowadza modyfikacjê omawianego przepisu, w wyniku której w przypadku braku spadkobierców, zamiast Skarbu Pañstwa bêdzie dziedziczy³a gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Dopiero wtedy gdy nie uda siê ustaliæ ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce albo gdy ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowa³o siê za granic¹, spadek przypada Skarbowi Pañstwa jako spadkobiercy ustawowemu. Powy¿sze zasady dostatecznie potwierdzaj¹ tezê, i¿ prawo spadkowe jest wielce skomplikowanym zgadnieniem (zw³aszcza wtedy gdy spadkodawca mia³ wielk¹ rodzinê i nie pozostawi³ testamentu). Joanna Garczyñska [email protected] VITAMINA C++ 8/2003 25
