FRAZEOLO GIZMY W WIERSZACH HENRYKA
Transkrypt
FRAZEOLO GIZMY W WIERSZACH HENRYKA
Лингвистика и лингводидактика в контексте межкультурной коммуникации Barbara D w i l e w i c z Wiletiski Uniwersytet Pedagogiczny, Litwa FRAZEOLO GIZMY W WIERSZACH HENRYKA MAZULA WSPObCZESNEGO POETY WILENSKIEGO IDIOMATIC EXPRESSIONS IN POEMS BY A CONTEMPORARY POET FROM VILNIUS HENRYK MAZUL SUMMARY In literary texts a great number of idioms, which are used as a stylistic device of highly expressive character, are being noticed. The idiomatic expressions are also frequently employed by contemporary poets from Vilnius. The aim of the present paper is to discuss the use of set expressions by H. Mazul. The data under investigation has been drawn from two volumes: Doszukac sie orla (1991) and Niedowidze, niedoslysze i niepokoje sie (2005). The analysis of the texts reveals that the poet quite frequently adopts idiomatic expressions in the way they are traditionally used (e.g. ni przypial ni przylatal, udawac greka, grochem о sciane, glupia ges, ges drobnomieszczariska, lezec krzyzem), as well as in artistically modified forms (e.g. rozmieniac sie na drobne na bilon tak mialki, sypiac na waleta z wiecznoscia, zapomniawszy na zycie). The use of idioms in H. Mazuls poetry reveals that set expressions are a stylistic device with endless possibilities. With the help of an appropriate context as well as formal and semantic modifications, the poet encourages the reader to reread idioms, contemplate on them and become a co-author of the text. Key words: poet from Vilnius, literary text, idiom, idiomatic modification. Frazeologizmy odgrywaja w jezyku doniosla role, sluza bowiem nie tylko do wzbogacania systemu nominatywnego jezyka i pomnazania zasobu synonimicznych srodkow leksykalnych, lecz rowniez sprawiaja, ze nasza wypowiedz staje sie, zywsza, bardziej plastyczna oraz emocjonalnie nacechowana. Nieprzypadkowo wife w tekstach artystycznych obserwujemy duza frekwencje frazeologizm6w, ktore pefnia funkeje srodkow stylistycznych zabarwionych silna ekspresja . Sa nimi zarowno frazeologizmy w swej klasycznej, tradycyjnej postaci, jak tez zwiazki wyrazowe, w kt6rych dokonano modyfikacji formalnych i semantycznych. Po zwiazki frazeologiczne jako tworzywo artystyczne siegaja r6wniez czesto wsp61czesni poeci wileriscy. Calosciowy opis sposob6w wykorzystania frazeologizm6w we wspolczesnej polskiej poezji tworzonej na Litwie wymagalby opracowania daleko 1 1 Obszcrnq bibliografic dotycz^cq prac poSwicconych roli frazcologizm6w w tekstach poctyckich podajc Л . Pajdzinska wksiazce Frazeologizmy jako tworzywo wspulczesncj poczji. 126 LINGVISTIKA IR UNGVODIDAKTIKA TARPKULTŪRINĖS KOMUNIKACIJOS KONTEKSTE wykraczającego poza ramy danego artykulu, w związku z czym ograniczc sic tylko do jednego tvvorcy i dvvoch jego zbiorkovv poetyckich. Z došč pokažnego grona piszących vvybralam Henryka Mažula . W trakcie moich rozvvažari postaram sic ukazač rožne možliwošci tvvorczego vvykorzystania utartych polączeri vvyrazovvych przez tego poetę. 2 Material badavvczy pochodzi z dvvu tomikovv: Doszukač się oria (1991) i niedowidzę, niedoslyszę i niepokoję się (2005). Navvet pobiežny ich przegląd pozvvolil zuvvažyč, že poetą stosunkovvo często posluguje się frazeologizmami zarovvno w postaci kanonicznej (niezmienionej), jak tež postaciach artystycznie przetvvorzonych (zmodyfikovvanych). Naležy przy tym zaznaczyč, že w vvierszach H. Mažula, podobnie jak i w poezji krajowej tj. tvvorzonej vv Polsce, występują przevvažnie frazeologizmy potoczne. A. Pajdziriska uwaža, že przyczyna takiego stanu rzeczy kryje się nie tylko w tym, iž mają one znaczną przevvagę w zasobie frazeologicznym polszczyzny, lecz przede vvszystkim przejavvia się tu tendencja do zniesienia opozycji między językiem poezji a językiem niepoezji, odchodzenie od konwencjonalnošci, sztucznošci mowy poetyckiej (Pajdziriska 2005:27). Frazeologizmovv artystycznych o zasięgu ogolnoeuropejskim, navviązujących do Biblii, kultury antycznej, do Yvydarzeri historycznych i literatury šwiatowej poetą užywa došč rzadko. W piervvszej kolejnošci przywolam przyklady užycia frazeologizmovv w tradycyjnej, kanonicznej postaci.W tym miejscu vvarto zaznaczyč, iž každy frazeologizm, a vvięc tež 1 taki, vv ktorym nie doszlo do žadnych przeksztalceri, vv tekšcie poetyckim nabiera odmiennego, nietypovvego znaczenia vv odrožnieniu od každego innego tekstu. Dzieje się to za spravvą odpovviedniego otoczenia leksykalno-skladniovvego. W jednym z vvierszy zatytulovvanym kominy H.Mažul pisze: tkwiq w dachach takie niprzypial niprzylatal {Doszukač się oria) Frazeologizm ni przypiąl ni przylatal znaczy 'bez sensu, od rzeczy, bez zvviązku z calošcią' . Przypuszczam, že autor užyl go z dvvoch povvodovv. Po piervvsze, žeby podkrešlič, iž kominy (a vvynika to z trešci vviersza) są niechcianymi, nievvygodnymi švviadkami vvielu sytuacji žyciovvych. Gdyby poetą vvprovvadzil vv miejsce tego frazeologizmu i n n e okrešlenia, na pevvno nie uzyskalby tak sugestyvvnego obrazu kominovv-intruzovv. Po drugie, o užyciu tego zvvrotu, na ktory skladają się takie vvyrazy, jak przypiąl i przylatal, zadecydovval nie tylko ten fakt. Autor dostrzega tutaj logiczną vvięž pomiędzy kominem i latq. Lata, jak vviadomo, jest kavvalkiem materialu naszytym na dziuravve miejsce, komin zaš to otvvor vv dachu, czyli tež dziuravve miejsce, lecz komin jest takže zarazem lata, ponievvaž jak lata vvydziela się z jednobarvvnej povvierzchni dachu. 3 2 Hcnryk Mažul urodzil się 1 stycznia 1853 r. Studiowal filologic polską w\ViIeriskim Paiistwowym Instytucic Pcdagogicznym (obccnic VVilcriski Uniwcrsytct Pedagogiczny). Po ukonczcniu studi6w rozpocząt pracc jako dzicnnikarz w prasie polskojęzycznej na Lil\vic i do dzisiaj pracuje w tym zawodzic. Debiutowal w roku 1972. Swojc \vicrszc publikowal w kilku antologiach poetyckich, a takže w tomikach: Doszukač się oria (1991), Kady (1991), 22 wkrszc (2000), mcdowidzc, niedoslyszę, niepokoję się (2005). ' Znaczcnie frazeologizmovv w postaci kanonicznej podaje wcdlug Slownika frazcologicznego języka polskicgo S. Skorupkl (197-1) oraz Slownika fruzcologiczncgo wspdlczcsnej polszczyzny S. Baby i J. Liberka (2002) 127 Лингвистика и лингводидактика в контексте межкультурной коммуникации W innym wierszu pod tytulem bale cownas rosna poeta stara sic oswoié, udobruchač bol fizyczny i psychiczny, zawrzec z nim pokojowe przymierze. cip-cip im mówimy udają greka baz-bazje wabimy jak grochem o icianę (niedowidze, niedoslyszę, niepokoję sie) Poeta kokietuje bóle, przymila się do nich, zwracajac sic tak, jak sic zwracamy do kur i owiec. Uwaza bowiem, iž w taki sposób zdola je ulagodzič, jednakže one pozostają gluche i obojçtne. Tç ich obojętnošč, nieczutošc na ludzkie prošby, blagania niezwykle trafnie oddają przywolane frazeologizmy udawac Greka udawac glupiego, naiwnego, udawac, že sic o czymš nie wie, czegos nie rozumie', a takže (rzucač) grochem o icianę 'daremnie przekonywac, pouczač, upominac kogo'. Interesującym przykladem wyzyskania frazeologizmów w postaci kanonicznej jest wiersz Gęsi domowe. Sam tytul može nasuwac skojarzenie z frazeologizmem kura domowa 'kobieta, której podstawowym zajçciem jest prowadzenie domu i wychowywanie dzieci', jednakže tak nie jest, chociaž niewykluczone, že autor mial zamiar takie asocjacje u czytelnika wywolac, nastepnie zas go zaskoczyc, gdyž wiersz jest odą do zwyklej gęsi domowej. I ten fakt otwiera przed poetą možlhvošč wykorzystania licznych frazeologizmów о bardzo potocznym charakterze (glupia gęš, gęš drobnomieszczanskajak gęš z prosięciem, rządzic się jak szara gęš, a niech to gęš kopnie ) zwiazanych z tym ptakiem, które odsylają odbiorcę do swiata ludzi, do ludzkich zachowari i ludzkich cech: ilež pogardy w gęsi tobte paie tylko w glupia gęš w gęš drobnomieszczañska w rozmowie w rzadzič się iak szara gęš ilež dobrodusznej ironii w a niech to gęš kopnie (niedowidze, niedoslyszę, niepokoję się) Každa jednostka leksykalna, a wiçc równiez i frazeologizm, može sic lączyč nie ze wszystkimi innymi jednostkami, leez tylko z okrešlonymi. Kiedy dochodzi do nierespektowania, przekroczenia regut laczliwosci, wówczas powstaje niespotykana, nowa jakošč. H. Mažul došč często stosuje dany zabieg stylistyczny. Sięgnijmy do przykladów. W wierszu zurawie (w tomikach: Doszukač się orla; niedowidze, niedoslyszę, niepokoję się) pisze, že one tzn. zurawie ležq krzyžem na niebie. Frazeologizm ležeč krzyžcm tj. 'ležeč twarza do ziemi z rozpostartymi ramionami' užyty przez poetę w kontekšeie z zurawiami i niebem nabiera innego wymiaru, innego znaezenia. Po pierwszc, ležeč krzyžcm može jedynie czlowiek, tutaj zas zurawie, po drugie, frazeologizm ležeč krzyžcm raczej kojarzy się z ziemią, nie zaš z niebem. Jednakže poprzcz umieszczenic powyzszego zwiazku frazeologiczncgo w nietypowym kontekšeie autor uzyskuje siclankowy, napawajacy spokojem 128 LINGVISTIKA IR LINGVODIDAKTIKA TARPKULTŪRINĖS KOMUNIKACIJOS KONTEKSTE i otuchą vvidok lecących po niebie, a raczej ležących na niebie žuravvi z rozpostartymi skrzydtami. Inny przyklad nieprzestrzegania ograniczeii selekcyjnych frazeologizmu mamy w vvierszu pytanie do žywych: czy umarli mieč muszą wyrzuty sumienia že stypa nam vv przelyku w zgagę się przemienia (Doszukač się oria; niedowidzę, niedoslyszę, niepokoję się) Frazeologizm mieč wyrzuty sumienia 'mieč poczucie vviny' može byč užyty jedynie w odniesieniu do ludzi žywych. Poetą natomiast lączy ten utarty zvviązek vvyrazovvy z ludžmi, ktorzy švviat žyvvych opušcili, czyli z umarlymi. W taki sposob chce zapevvne podkrešlič, iž vvraz ze šmiercią ciala nie koriczy się nasze istnienie, natomiast žywi, nie muszą czuč się vvinni vvobec tych, ktorzy padol ziemski opušcili. W tekstach artystycznych, zvvlaszcza vv poezji, bardzo często spotykamy się z zamierzonym naruszeniem normy frazeologicznej vv celu uzyskania niepovvtarzalnego, oryginalnego ksztaltu vvypovviedzi, odšvvieženia kanonicznej postaci stalego zvviązku vvyrazovvego, zaskoczenia tą innošcią czytelnika. W badanym materiale znajdujemy niemalo przykladovv innovvacji rozvvijających, ktore povvstają poprzez rozbudovvanie frazeologizmu o dodatkovvy element leksykalny (Bąba 1986: 24). W jednym ze svvoich vvierszy zatytulovvanym na drobne (niedomdzę, niedoslyszę, niepokoję się) poetą dokonuje modyfikacji znanego frazeologizmu rozmieniač się na drobne czyli 'vvykonyvvač drobne prace zamiast skupič się na vviększej', nadając mu następującą postač od lat rozmieniam się na drobne na bilon tak mialki poprzez vvzbogacenie danego frazeologizmu nie tylko o vvyraz bilon, ktory, podobnie jak drobne, oznacza monety o malej vvartošci, lecz vv celu vvzmocnienia sugestyvvnošci novvo povvstalego zvviąz ku rzeczovvnik bilon zostal dopelniony okrešleniem tak mialki. Poetą tvvorzy vvięc celovvo konstrukcję tautologiczną, ažeby pokazač marnošč vvykonyvvanej pracy, zajmovvanie się spravvami blahymi, nieistotnymi, zamiast koncentrovvania się na spravvach vvažnych. W vvierszu Wilenszczyzna poetą dokonuje modyfikacji frazeologizmu sypiač na waleta, czyli 'nielegalnie, niepravvnie", uzupelniając go rzeczovvnikiem vviecznošč: wzrok w ziemię wbijam tak glęboko sięga jak na waleta z wiecznošciq špiq rodzice. (niedowidzę, niedoslyszę, niepokoję się) Dodany element pozvvala poecie vvyrazič protest przecivvko odchodzeniu ludzi, vv tym najbližszych, do vviecznošci, a vviecznošč przeciež vv tym kontekšcie jest niczym innym tylko zvvyklym umicraniem, šmiercią. Zabieg modyfikacyjny frazeologizmu sypiač na waleta dal možlivvošč autorovvi podkrešlič, uvvypuklič tę bezpravvnošč odchodzenia do vviecznošci. Došč częstym zabiegiem modyfikacyjnym stosovvanym vv vvierszach H. Mažula są innovvacje vvymieniające, kt6re povvstają vv vvyniku vvymiany pcvvnego komponentu zvviązku frazcologieznego na inny, ktčry pisząccmu može się vvydavvač lcpszy, atrak- 129 Лингвистика и лингводидактика в контексте межкультурной коммуникации cyjniejszy (Bąba 1986: 24). Warto przy tym zaznaczyč, že zmiana tradycyjnego skladu leksykalnego frazeologizmu nigdy nie bywa posunicta tak daleko, aby odbiorca nie mógl przywolac w pamicci pierwowzoru. Przyklad takiej modyfikacji znajdujemy w vvierszu metamorfozy. Poeta dokonuje przeksztalcenia znanego frazeologizmu zapomnieč na šmierč 'zapomnieč zupelnie, calkowicie' w postac zapomniawszy na žycie: že šwit zaraz niewód podniesie i trza będzie milczkiem w ssaki swiatlozerne się odmienič o czlowieku со brzmi dumnie zapomniawszy na žycie {Doszukač się orla; niedowidze, niedoslyszę, niepokoję się) H. Mažul nie tylko dokonuje wymiany komponentu šmierč na komponent žycie, lecz wprowadza równiez imieslów przyslówkowy uprzedni zapomniawszy zamiast formy osobowej czasownika zapomnial. Так przeksztalcony frazeologizm powinnismy zapewne odbierač jako jednostkc o znaczeniu antonimicznym w stosunku do kanonicznej postaci frazeologizmu. Wybiórcza i oszczcdna prezentacja wykorzystania w wierszach H. Mažula frazeologizmów áwiadczy o ich ogromnych mozliwosciach jako srodków stylistycznych. Poeta dzieki odpowiedniemu kontekstowi oraz przeksztalceniom formalnym i semantycznym pozwala czytelnikowi na nowo, inaczej odczytač zmodyfikowany zwiazek frazeologiczny, zmusza go do wysitku umyslowego, do wspóltworzenia tekstu. Odšvviežone w wyniku modyfikacji frazeologizmy równiez wplywaja na obrazowoác tekstu, sprzyjają powstawaniu wyrazístych przedstawieñ plastycznych. BIBLIOGRAFÍA 1. 2. Mažul H., Doszukač się orla, Wilno, 1991. Mažul H., niedowidze, niedoslyszę, niepokoję się, Wilno, 2005. 3. Bąba S., Twardy orzech do zgryzienia czyli o poprawnoscifrazeologicznej. - Poznari, 1986. 4. Bąba S., Liberek J. Slownik frazeologiczny wspólczesnej polszczyzny. - Warszawa, 2002. 5. 6. Pajdziñska A., Frazeologizmy jako tworzywo wspólczesnej poezji. - Lask, 2005. Skorupka S. Slownik frazeologiczny języka polskieg. - Warszawa, 1974. 130