SCENARIUSZ CYKLU LEKCJI "Czas przemian"

Opracowała Monika Światłoń
SP 107 Kraków
OPIS I ANALIZA PRZYPADKU ROZPOZNAWANIA I ROZWIĄZYWANIA
PROBLEMU EDUKACYJNO-WYCHOWAWCZEGO
POTRZEBA OMÓWIENIA TEMATYKI ZWIĄZANEJ Z OKRESEM DOJRZEWANIA DZIECI
I MŁODZIEŻY
wraz ze scenariuszem
1. Identyfikacja problemu.
W trakcie pełnienia funkcji wychowawcy w klasie IV i na początku V zaobserwowałam
następujące zjawiska:
• natężenia zainteresowania płcią przeciwną zarówno u chłopców jak i dziewcząt
przejawiające się:
-komentowaniem, często w wulgarnej formie zmian fizycznych, szczególnie u dziewcząt;
-tworzenie się par, które „chodziły ze sobą”, przy czym zauważalna była tendencja
publicznego proponowania „chodzenia” i komentowania wydarzeń;
-czytanie i pokazywanie sobie artykułów i listów w prasie młodzieżowej dotyczącej
dojrzewania i relacji chłopcy – dziewczyny;
- zwiększone zainteresowanie modą;
• sygnalizowanie w rozmowach indywidualnych z rodzicami problemów
emocjonalnych i wychowawczych z dziećmi, związanymi z okresem dorastania oraz
potrzeby szerszego omówienia tych problemów;
• nasilenie przezwisk oraz wulgaryzmów dotyczących życia seksualnego ludzi,
• obserwowane przeze mnie i sygnalizowane przez nauczycieli nieodpowiednie
zachowania na lekcji, m.in. krnąbrność, braku szacunku dla uczących oraz brak
koncentracji.
2. Geneza i dynamika zjawiska
Opisane zachowania nasiliły się pod koniec klasy IV i na początku V, o czym
wnioskowałam w oparciu przede wszystkim o własne obserwacje, rozmowy z uczniami, na
podstawie rozmów z nauczycielami i ich uwag ustnych i pisemnych oraz wielokrotnych
rozmów z rodzicami. Wobec tych faktów doszłam do przekonania, że celowe będzie
rozpoznanie u rodziców i uczniów potrzeby zgłębienia tematyki dojrzewania i ewentualne
zrealizowanie cyklu lekcji wychowawczych podejmujących tych temat.
3. Znaczenie
Przemiany fizyczne i psychiczna uczniów szkół podstawowych mogą przebiegać w
sposób nierównomierny i odmienny od rówieśników. Młodzi ludzie mają ogromną potrzebę
porównywania się i identyfikowania z grupą, stąd te dysharmonie mogą być źródłem
kompleksów i poczucia niższości. Często ich reakcje emocjonalne są dla nich niezrozumiałe,
nie potrafią racjonalnie wytłumaczyć swoich gwałtownych reakcji, zniechęcenia, zmęczenia
bądź rozdrażnienia. Te niepokoje wydają się przybierać poważne rozmiary w przypadku
braku rzetelnej wiedzy o specyfice dojrzewania, co utrudnia zaakceptowanie i zrozumienie
przemian fizycznych i psychicznych. Uczniowie nadrabiają braki wiedzy udając rzekomą
znajomość tematu za pomocą wulgaryzmów i słownictwa świadczącego o lekceważeniu czy
wykpiwaniu kontaktów seksualnych. Dodatkową cechą tego okresu jest skłonność do
przekory, krnąbrności i nieposłuszeństwa wobec rodziców, nauczycieli i innych osób
dorosłych. Duże znaczenie w tym okresie ma wiedza o dojrzewaniu i relacjach w związku
oraz postawy wyniesione z domu, a ta sfera życia rodzinnego pozostawia często wiele do
życzenia.
Obserwowane zachowania wpływały negatywnie na zachowania pojedynczych
uczniów jak i całej klasy, generując wiele konfliktów, a czasami i agresję słowną lub/i
fizyczną. Wzajemne relacje między dziewczętami i chłopcami w bardzo wyraźny sposób
rzutowały na integrację zespołu klasowego, stąd ważne stało się lepsze zrozumienie przez
uczniów zmian fizycznych i psychicznych okresu dojrzewania. Duże znaczenie dla mnie
miało też oczekiwanie rodziców na moją reakcję jako wychowawcy klasy. Tematyka
dojrzewania i rozmnażania omawiana jest szczegółowiej na lekcjach przyrody dopiero w
klasie VI, co wobec zaawansowanych objawów dojrzewania uczniów wydaje się nieco
spóźnione.
4. Prognoza szczegółowa
-prognoza negatywna: pogłębienie problemów wychowawczych w klasie (agresja,
krnąbrność, wulgaryzmy, konflikty, problemy psychiczne związane z okresem
dojrzewania, przyswajanie błędnej, wypaczonej lub niekompletnej wiedzy lub w sytuacji,
gdy tematyka ta jest w centrum zainteresowania uczniów;
-prognoza pozytywna: po zapoznaniu uczniów w formie skonsultowanej i zaakceptowanej
przez rodziców ze specyfiką okresu dojrzewania uczniowie będą czuli się spokojniejsi
wiedząc, czego mogą się spodziewać w tym czasie, chętniej będą szukali odpowiedzi na
swoje pytania u rodziców i dorosłych ogólnie. W dalszej perspektywie ich zachowania
ulegną poprawie wynikającej z większej kompetencji w tym temacie i zrozumienia
przemian u siebie i kolegów.
5. Propozycja rozwiązania
po przeprowadzeniu rozpoznania oczekiwań uczniów oraz rodziców wypracowanie formy
i przeprowadzenie cyklu lekcji wychowawczych dotyczących okresu dojrzewania.
6. Wdrażanie oddziaływań i analiza wyników
a) Dyskusja z rodzicami na zebraniu na temat tej propozycji
b) Opracowanie i przeprowadzenie ankiety nr 1 wśród uczniów na temat potrzeby
omówienia opisanej tematyki na lekcjach wychowawczych
c) Analiza ankiety
d) Przeprowadzenie cyklu lekcji wg mojego scenariusza
e) Dyskusja na zebraniu rodziców podsumowująca cykl lekcji oraz pedagogizacja
rodziców
f) Opracowanie i przeprowadzenie ankiety wśród uczniów (nr 2) i rodziców (nr 3)
oceniających ten cykl
Ad.a)
Na zebraniu z rodzicami przedstawiłam swoją propozycję oraz przeczytałam scenariusz
cyklu lekcji i poprosiłam rodziców o wyrażenie swojej opinii. Reakcja, z którą się
spotkałam, była bardzo żywa w porównaniu z atmosferą na innych zebraniach, wielu
rodziców się wypowiadało, często odnosząc się do swoich doświadczeń z okresu
dorastania i znaczenia w tym czasie kompetentnych informacji. Rodzice poparli moją
propozycję, często szczegółowo komentując lub proponując rozszerzenie niektórych
treści. Istotnym punktem dyskusji było też wypracowanie stanowiska, w jaki sposób mam
odpowiadać na ewentualne pytania dotyczące życia seksualnego ludzie. Postanowiliśmy,
mam udzielać odpowiedzi na pytania uczniów, o ile uznam, że nie wykraczają one poza
dyktowane rozsądkiem treści odpowiednie dla tego wieku rozwojowego.
Ad.b)
Ankieta nr 1została przeprowadzona wśród 20 uczniów klasy VB, której jestem
wychowawcą. Przed przeprowadzeniem ankiety poinformowałam uczniów o swoim
pomyśle przeprowadzenia cyklu lekcji o dojrzewaniu i poprosiłam o anonimowe
odpowiedzi tak lub nie na pytania zawarte w ankiecie:
Treść ankiety i zbiorcze wyniki:
Treść pytania
Odpowiedzi Odpowiedzi
TAK
NIE
1 .Czy interesuje cię tematyka związana z dojrzewaniem
13
6
płciowym chłopców i dziewcząt?
2. Czy rozmawiałeś/-aś na ten temat z
10
9
rodzicami/rodzicem?
3. Czy rozmawiałeś/-aś na ten temat z rówieśnikami?
9
10
4. Czy czytałeś/-łaś artykuły lub książki dotyczące tej
5
14
tematyki?
14
5
5. Czy jesteś zadowolony/-a, że problemy związane z
okresem dorastania zostaną poruszone w cyklu lekcji
wychowawczych?
6. Czy zauważyłeś/-łaś u siebie jakieś oznaki dojrzewania?
12
7
Ad.c)
Wyniki ankiety pokazały, ze większość klasy , około 68% jest zainteresowana tematyką
dojrzewania, co, wraz z wynikami odpowiedzi na pytanie 5, gdzie 73% uczniów wyraziło
zadowolenie z propozycji przeprowadzenia cyklu lekcji i poparciu rodziców, stanowiło
wystarczającą motywację do wcielenia tego pomysłu w życie. Dane pokazują też, że , że
tylko około 50% uczniów miało okazję rozmawiać na ten temat z rodzicami, co
potwierdza stereotyp o trudnościach nawiązywania rozmowy na tematy dojrzewania
płciowego i ogólnie życia intymnego. W podobnej proporcji rozmowy miały miejsce z
rówieśnikami, co może wynikać z wielu przyczyn, m.in. nieśmiałości, czy różnicy w
rozwoju fizycznym. Niewielu uczniów czytało artykuły czy książki na ten temat, co może
być związane z faktem, że niewiele osób kupuje czasopisma młodzieżowe oraz
nieśmiałości (w bibliotece czy księgarni trzeba sformułować, o jaką książkę chodzi). Aż
63% uczniów zauważyło już u siebie oznaki dojrzewania, tak więc temat ten jest
niezwykle na czasie, jeśli nawet nie poruszany zbyt późno
Ad. d)
Lekcje wychowawcze zostały przeprowadzone na podstawie scenariusza, niektóre
zagadnienia zostały jednak potraktowane bardziej szczegółowo, co było spowodowane
dużym zainteresowaniem uczniów i potrzebą powtórzenia trudniejszych treści.
Ad. e)
Na zebraniu rodziców przedstawiłam swoje refleksje dotyczące nastawienia i reakcji
uczniów na przedstawiane treści, problemów, które szczególnie ich zainteresowały, pytań,
jakie zadawały jak i moich osobistych obserwacji i wniosków. Rodzice podzielili się
swoimi komentarzami i uwagami dotyczącymi relacji dzieci o lekcjach. Istotną częścią
zebrania była pedagogizacja dotycząca trudności wychowawczych w okresie dorastania.
Każdy rodzic otrzymał streszczenie tego tematu na odbitce ksero.
Ad.f)
Ostatnim etapem było podsumowanie opinii rodziców i dzieci (ankieta 2 i 3). Oto treść
ankiet i analiza wyników:
Ilość
Ilość
Inne odpowiedzi
odp.
odp.
NIE
TAK
Czy po ukończonym cyklu lekcji wychowawczych na temat dojrzewania uważasz, że:
19
1
0
1. Uzasadnione było
przeprowadzenie lekcji o tej
tematyce?
2. Czy materiał prezentowany był
2
18
0
zbyt szczegółowo, obszernie?
3. Czy wiadomości podawane były
19
0
1
w przystępny/zrozumiały sposób?
19
1
0
4. Czy nauczyciel zachowywał się
we właściwy sposób, stwarzał
właściwą atmosferę pracy?
5. Czy temat był dla ciebie
13
2
Nie wiem, a skąd mam
interesujący?
wiedzieć, częściowo, a bo
ja wiem, trochę,
6. Czy uczniowie mieli możliwość
20
0
0
zadawania pytań?
7. Czy znalazłeś odpowiedzi na
13
3
Niektóre, czasem, nie
swoje pytania?
miałem takich, nie wiem
20
0
0
8. Czy materiały pomocnicze
(filmy, plansze ćwiczenia, ) były
zrozumiałe?
9. Czy materiały pomocnicze były
11
4
Trudno określić, czasami,
interesujące/ciekawe?
nie wiem, częściowo
18
1
obojętnie
10. Czy uważasz, że ta tematyka
powinna być omawiana na
lekcjach wychowawczych?
11. Jeżeli tak, to w której klasie
najwięcej wskazań na kl. IV
12. Czy rozmawiałeś z rodzicami o
12
6
dwa razy odp. czasem
tych lekcjach?
14
6
13. Czy czujesz się spokojniejszy,
wiedząc jakich zmian możesz
oczekiwać w okresie dojrzewania
po tym cyklu lekcji?
14. Stosując oceny szkolne, oceń
śr. 4.95
cały cykl lekcji.
15. Czy masz propozycje tematów na Środowisko szkolne, hobby, zwierzęta, ulubione
lekcje wychowawcze?
gry, przyjaźń, ludzie źli, narkotyki
Lp
Treść pytania
Analizując wyniki ankiety można powiedzieć, że uczniowie zdecydowanie:
Uważają, że
• uzasadnione było przeprowadzenie cyklu lekcji ona temat dojrzewania
• materiał nie był przedstawiony zbyt obszernie
• wiadomości podawane były w przystępny sposób
• nauczyciel stwarzał właściwą atmosferę pracy
• uczniowie mieli możliwość zadawania pytań
• materiały pomocnicze były zrozumiałe
• tematyka ta powinna być omawiana na lekcjach wychowawczych.
65% uczniów uważało temat za interesujący, 10% przeciwnie, natomiast 3 uczniów uważało,
że temat był częściowo interesujący. Zadziwiające na to pytanie są odpowiedzi typu: „a skąd
mam wiedzieć”, „a bo ja wiem”, „nie wiem”. Dla większości uczniów prezentowane
materiały pomocnicze (filmy, plansze, środki higieniczne) były ciekawe. Cieszy fakt, że 12
uczniów (60%) rozmawiało z rodzicami o treściach lekcji w tym cyklu w domu, co znalazło
też potwierdzenie w wynikach ankiety z rodzicami. Mam nadzieję, ze było to początkiem
długofalowego dialogu rodzice- dzieci na tematy seksualności ludzi, a w niektórych
przypadkach bodźcem do podjęcia takich rozmów. Wyniki dotyczące pytania 13 bardzo mnie
satysfakcjonują, bo aż 70% uczniów odpowiedziało, że czują się spokojniejsi wiedząc, jakich
zmian oczekiwać w okresie dorastania. Wynik ten pokazuje, że osiągnęłam jeden z
założonych celów tego projektu.
Prosiłam też dzieci o wskazanie, w których klasach ta tematyka powinna być omawiana. Ich
odpowiedzi ilustruje wykres kołowy:
Najwięcej jest wskazań na klasę IV, co jest uzasadnione wynikami ankiety nr 1, gdzie aż 63%
dzieci zauważyło już u siebie pierwsze oznaki dojrzewania. Oceny wystawione przez uczniów
cyklowi lekcji kształtują się następująco:
Srednia:4.95. Myślę, że ocena mówi sama za siebie i przyznam, że sprawiła mi dużą
satysfakcję.
Odpowiadając na pyt.15 uczniowie proponowali kilka tematów, m.in.
¾ środowisko szkolne,
¾ źli ludzie,
¾ nasze hobby,
¾ zwierzęta,
¾ narkotyki
Ankieta nr 3: Ankieta skierowana do rodziców dotycząca cyklu lekcji wychowawczych o
dojrzewaniu płciowym.
Lp.
1.
2.
3.
4.
Treść pytania
Czy uważa Pan/Pani, że te lekcje
były udanym pomysłem do
realizowania na godzinach
wychowawczych?
Czy tematyka dotycząca
dojrzewania płciowego nie
została poruszona zbyt późno?
Czy uczniowie byli zadowoleni,
że mogą uczestniczyć w
lekcjach?
Czy uczniowie akceptowali
sposób przeprowadzenia lekcji i
podejście nauczyciela do tej
R A Z E M odpowiedzi
TAK
NIE
NIE WIEM
18
0
2
0
17
3
15
1
4
18
0
2
5.
6.
7.
tematyki?
Czy uczniowie dzielili się z
Państwem informacjami o
treściach realizowanych na
lekcjach?
Czy prosili o dodatkowe
informacje bądź rozmawiali z
Państwem chcąc pogłębić swoje
wiadomości?
Czy istnieje konieczność
pogłębiania tej tematyki w klasie
VI?
18
2
0
10
8
2
8
3
9
Na podstawie wyników ankiety można wnioskować, że rodzice uważali te lekcje za udany
pomysł (90%) i że tematyka lekcji nie była podjęta zbyt późno (85%). Jest to nieco
zaskakujące, wobec odp. Uczniów , gdzie 63% przyznaje się do zaobserwowania
pierwszych oznak dojrzewania. W ocenie rodziców dzieci zadowolone były z
uczestnictwa w lekcjach (75%) i akceptowali moje podejście do tego tematu(90%). Aż
90% rodziców twierdzi, że dzieci rozmawiały z nimi o treściach realizowanych na
lekcjach, co daje o 20% wyższy wynik niż podawany przez dzieci. 50% uczniów prosiło
rodziców o dodatkowe wyjaśnienia. Analiza odpowiedzi na pytanie 7 nie daje
jednoznacznej odpowiedzi, czy należy kontynuować ta tematykę w klasie VI.
7. Efekty
Analiza ankiet potwierdziła żywe zainteresowanie uczniów i rodziców pogłębieniem
tematyki dojrzewania seksualnego i satysfakcjonującej większości dzieci dostarczyła
odpowiedzi na interesujące ich zagadnienia. Mam nadzieję, że mój otwarty stosunek do
omawianych treści i udzielanie odpowiedzi na pytania uczniów przyczyniły się do
traktowania go z mniejszym napięciem i większą naturalnością, mam na myśli
kontynuację rozmów z rodzicami i dorosłymi, zainteresowanie pogłębienia wiadomości z
literatury i czasopism.. Należałoby się zastanowić w projektowaniu tematów do realizacji
w klasie VI nad nieco innym, aczkolwiek rozszerzającym to zagadnienie podejściem do
tematyki dojrzewania p[od kątem problemów emocjonalnych i relacji dziewczętachłopcy. Długofalowe efekty lekcji są trudno mierzalne, mam nadzieję, że cykl ten
wpłynie na poprawę zachowań uczniów wynikających z nadrabiania niepewności i braku
wiadomości wulgaryzmem, agresją i popisywaniem się.
SCENARIUSZ CYKLU LEKCJI WYCHOWAWCZYCH
DOTYCZĄCYCH OKRESU WZRASTANIA I DOJRZEWANIA DZIECI I
MŁODZIEŻY pt” CZAS PRZEMIAN”
przewidziany do realizacji w klasie V
Scenariusz konsultowany był z nauczycielem prowadzącym lekcje przyrody, panią Aliną Piątosą
Cel ogólny: pogłębienie i usystematyzowanie wiadomości na temat okresu wzrastania i
dojrzewania
Cele operacyjne:
Uczeń:
1. potrafi opisać przemiany fizyczne i emocjonalne zachodzące w okresie dojrzewania i
traktuje je jako etap prawidłowo toczącego się procesu wzrastania i rozwijania się,
2. przyswoił sobie właściwą terminologię dotyczącą części ciała, wzrastania i rozwoju
3. rozumie, że wraz z dojrzewaniem wzrasta odpowiedzialność za dbałość o swoje ciało i
postępowanie,
4. uświadamia sobie konieczność wzajemnego poszanowania zmian związanych z
dojrzewaniem seksualnym,
5. szuka odpowiedzi na interesujące go zagadnienia zadając pytania na lekcji, w domu
oraz czytając literaturę i czasopisma.
Techniki pracy: dyskusja, wykład, praca indywidualna, praca w grupach, projekcja filmu
dydaktycznego.
Materiały: poradniki dla dziewcząt i chłopców, ksero ćwiczeń, ksero kwizu, filmy
edukacyjne, plansze poglądowe, czasopisma młodzieżowe, materiały higieniczne
Scenariusz oparty został o program „Czas przemian”: zeszyt ćwiczeń dla nauczyciela,
poradnik metodyczny, poradniki dla dziewcząt i chłopców.
Skróty: N – nauczyciel, UU – uczniowie
Lekcja 1: Okres wzrastania, wzorce rozwoju.
a) wstęp zapoznający UU z celami cyklu i tematyką poszczególnych lekcji
b) UU proszeni są o wypracowanie definicji dojrzewania. N uściśla ją i podkreśla
konieczność pozytywnego podejścia do nieuniknionych przemian swojego ciała w
okresie dojrzewania
c) UU wymieniają zmiany w wyglądzie ciała u dziewcząt i chłopców w tym okresie, N
uzupełnia je i wypisuje w kolejności pojawiania się, krótkie omówienie
d) N rozdaje wzorce rozwoju odbite na ksero
e) N omawia następujące zagadnienia związane z rozwojem
¾ Wzrost ciała
¾ Owłosienie i problem przetłuszczania się włosów
¾ Wypryski
¾ Aktywność gruczołów potowych (m.in. zwracając uwagę na higienę)
¾ Zmiany nastroju
f) UU wklejają do zeszytu ćwiczenie utrwalające wiadomości o wzorcach rozwoju i
rozwiązują je na lekcji, wspólne sprawdzenie
g) N rozdaje osobno przygotowane dla dziewcząt i chłopców poradniki do przeczytania
w domu, co potraktowane jest jako zadania domowe
Lekcja 2 : Dieta i ruch. Dobre samopoczucie.
•
•
•
Omówienie podstawowych zasad zachowania prawidłowej diety jako warunku
dobrego samopoczucia (m.in.. poruszenie problemu otyłości, mody na szczupłą
sylwetkę, nieprawidłowych nawyków żywieniowych obserwowanych u UU na terenie
szkoły oraz w czasie wyjść i wyjazdów). Chętni UU podają swój wczorajszy jadłospis,
reszta komentuje.
Omówienie możliwości częstej zmiany nastroju i napięcia jako nieuniknionej strony
dojrzewania. UU wypowiadają się na temat własnych odczuć. Wymienienie
symptomów ostrzegawczych stresu i sposobów radzenia sobie z nimi
N podkreśla też konieczność uprawiania ćwiczeń fizycznych jako warunku dobrego
samopoczucia. UU proszeni są o podanie ilości czasu, jaki poświęcają ćwiczeniom
fizycznym w swoim wolnym czasie oraz nawyków w rodzinie, nawiązanie do mody
na szczupłą i wysportowaną sylwetkę na podstawie artykułów i listów w prasie
młodzieżowej i dla dorosłych. Dyskusja.
•
Kwiz sprawdzający wiadomości na temat zbilansowanej diety ( jako ćw. do
rozwiązania na lekcji bądź zadanie domowe)
Lekcja 3. Budowa żeńskiego układu rozrodczego. Cykl menstruacyjny. Higiena w czasie
okresu. Na omówienie tego tematu można przeznaczyć 2 jednostki lekcyjne przy dużym zainteresowaniu UU
oraz konieczności utrwalenia terminologii omawianej na lekcji.
•
•
•
•
•
Omówienie budowy żeńskiego układu rozrodczego na podstawie tablicy poglądowej
UU rozwiązują ćwiczenie odbite na ksero: podpisanie części żeńskiego układu
rozrodczego
Omówienie cyklu menstruacyjnego u kobiet
Ksero ćwiczenia – obliczanie długości cyklu menstruacyjnego ( jako ćw. do
rozwiązania na lekcji bądź zadanie domowe)
Rozmowa na temat konieczności zachowania szczególnej higieny w czasie
menstruacji oraz dostępnych środków higienicznych. Prezentacja tych środków oraz
ich właściwości. ( wkładki, różne rodzaje podpasek, tampony)
Lekcja 4. Budowa męskiego układu płciowego. Powtórzenie wiadomości.
•
•
•
•
Omówienie budowy męskiego układu płciowego na podstawie tablicy poglądowej
Rozwiązanie ćwiczenia odbitego na ksero utrwalającego terminologię wprowadzoną
na lekcji.
Omówienie zagadnień : wzwód, polucja/wytrysk
Prezentacja filmu video pt. ”Układ rozrodczy” celem utrwalenia i powtórzenia
budowy żeńskiego i męskiego układu rozrodczego.
Lekcja 5. Przemiany wieku dojrzewania.
Lekcja poświęcona problemom związanym z okresem dojrzewania dziewcząt i chłopców na
podstawie prezentacji filmu edukacyjnego:
a) Dziewczęta – przemiany wieku dorastania: czas 19 minut;
b) Chłopcy – przemiany wieku dorastania: czas 19 minut;
Lekcja 6. Rozwój płodu Podsumowanie.
•
•
•
•
Prezentacja filmu edukacyjnego „Widziane z ukrycia” – 25 minut : zapłodnienie,
kolejne fazy rozwoju płodu na podstawie badań ultrasonograficznych
Podsumowanie i sprawdzenie zdobytych umiejętności i wiadomości na lekcjach z tego
cyklu na podstawie kwizu podsumowującego
Omówienie wyników
Podsumowanie cyklu lekcji, ankieta anonimowa, wolne wypowiedzi UU
Literatura:
1. Papis W., 1993, Wzrastam w mądrości, Warszawa: wydawnictwo TRAWERS.
2. Wędrując ku dorosłości. Wychowanie do życia w rodzinie dla uczniów klas V-VI szkoły
podstawowej. Praca zbiorowa pod redakcją Teresy Król. 1999. Kraków: wydawnictwo
Rubikon.
3. Król T., Maśnik K., Węglarczyk G., 1999. Wychowanie do życia w rodzinie. Program
nauczania dla klas V-VI szkoły podstawowej. Kraków: wydawnictwo Rubikon.
4. Braun _ Gałkowska M., 1994, Książka dla nauczycieli o wychowaniu i lekcjach
wychowawczych. Warszawa: wydawnictwo Krupski i S-ka.