Henryk Kocój, „Powstanie kościuszkowskie w
Transkrypt
Henryk Kocój, „Powstanie kościuszkowskie w
„Z Dziejów Prawa”. T. 4 (12). Katowice 2011 Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 2868, s. 349—353 Henryk Kocój, „Powstanie kościuszkowskie w świetle relacji z Warszawy posła austriackiego Benedykta de Cachégo do kanclerza Johanna Amadeusa Thuguta z 1794 roku”. Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, 165 s. Historiografia powstania kościuszkowskiego jest niezmiernie bogata. Insurekcja i jej Najwyższy Naczelnik byli obecni w literaturze, poezji i dramacie. Na podstawie złożonych w archiwach uchwał i zarządzeń władz powstańczych, raportów, sprawozdań, odezw, korespondencji dyplomatycznej i wojskowej, ale też wspomnień uczestników, powstało wiele monografii poświęconych przebiegowi działań militarnych, dziejów wewnętrznych, wymiarowi sprawiedliwości, ustrojowi organów powstańczych czy biografii najważniejszych postaci insurekcji. Niezależnie od wydawanych opracowań historycy opublikowali stosunkowo dużo materiałów źródłowych do dziejów insurekcji. Poza fundamentalnymi Aktami powstania kościuszkowskiego należy wspomnieć o korespondencji Naczelnika. Odezwy i uniwersały Kościuszki zamieszczone zostały w kilku wyborach wydanych drukiem jego pism oraz zbiorach koresponden Akty powstania Kościuszki. Protokóły i dzienniki Rady Zastępczej Tymczasowej i Rady Najwyższej Narodowej [dalej: APK]. T. 1—2. Wyd. S. A s ke n a z y, W. D z wo n kow s k i; T. 3. Korespondencja Najwyższego Naczelnika. Protokół patentów. Akces do powstania. Wyd. W. D z wo n kow s k i, E. K i p a, R. Mo r c i n e k. Kraków 1918—1955. Kościuszko. Listy, odezwy, wspomnienia. Zebrał H. Mo ś c ick i. Warszawa 1917; Tadeusz Kościuszko. Jego odezwy i raporta. Uzupełnione celniejszymi aktami odnoszącemi się do powstania narodowego 1794 r. Wyd. L. Na biel a k. Wyd. 2. Kraków 1918; Pisma Tadeusza Kościuszki. Wyd. H. Mo ś c ic k i. Warszawa 1947. 350 Henryk Kocój, „Powstanie kościuszkowskie w świetle relacji z Warszawy…” cji. Opublikowano wiele pamiętników, zbiorów raportów i korespondencji wojskowych, korespondencję prezydenta Warszawy itp. Ważnym źródłem do poznania dziejów powstania, nastrojów społecznych w stolicy, wzajemnych stosunków władz powstańczych i króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, przebiegu działań militarnych, kontaktów Rady Zastępczej Tymczasowej, a następnie Rady Najwyższej Narodowej z korpusem dyplomatycznym akredytowanym w Warszawie czy w pewnym zakresie stosunku państw ościennych do insurekcji są wydawane od wielu lat przez H. Kocója, Z. Libiszowską czy L. Posten zbiory korespondencji przedstawicieli obcych dworów w stolicy. O ile w latach osiemdziesiątych XX stulecia wspomniane zbiory korespondencji były wydawane, po ich przetłumaczeniu, w języku polskim, o tyle ostatnio H. Kocój sukcesywnie publikuje kolejne tomy korespondencji dyplomatów zagranicznych z Warszawy na przestrzeni lat 1788—1830 w językach, w jaki były pisane w oryginale. Jednym z ostatnich jest tom depesz przesłanych przez chargé d’affaires Austrii Benedykta de Cachégo do kanclerza Thuguta z okresu powstania kościuszkowskiego 1794 r. Zbiór (s. 57—150) obejmuje okres od 1 stycznia do 3 września 1794 r. i zawiera w sumie 55 depesz (49 z Warszawy, po jednej z Torunia i Gdańska oraz 4 z Karlsbadu). Opublikowany materiał źródłowy jest co do zawartości tożsamy z korespondencją, jaka ukazała się w 1985 r. Poprzedza go obszerny wstęp, w którym H. Kocój, korzystając z recenzji poprzedniej edycji, kreśli krótką biografię de Cachégo. Analizuje stosunek posła do powstania i jego przywódców. Prezentuje również oceny, jakie wystawili mu zarówno jemu współcześni, jak i historycy. W pewnym zarysie przedstawia politykę austriacką wobec Rzeczypospolitej w 1794 r., nie pomijając panujących wówczas w społeczeństwie polskim nadziei, jeśli nie na pomoc Austrii, to przynajmniej na jej życzliwą neutralność. Całość uzupełnia faksymile depeszy de Cachégo z dnia 7 maja. Benedykt de Caché przebywał w Warszawie najdłużej ze wszystkich dyplomatów akredytowanych przy Stanisławie Auguście Poniatowskim. Zjechał do Listy Kościuszki do jen. Mokronowskiego i innych osób. Zebrał Ł. Sie m ie ń s k i. Lwów 1877; Z korespondencji Kościuszki urzędowej i prywatnej 1790—1817. Wyd. A. Sk a ł kow s k i. Kórnik 1946; Kilka listów i testament Tadeusza Kościuszki. Wyd. J.K.G. Kraków 1894; A. B o ch n i a k: Pięć listów Kościuszki. Kraków 1938; Korespondencja króla z Naczelnikiem podczas powstania 1794. Wyd. J. R i a bi n i n. „ Przegląd Historyczny” 1914, T. 18, z. 3. W. D z wo n kow s k i: Warszawa wiosną 1794 r. Warszawa 1912. Np. J.J. Pa t z: Z okien ambasady saskiej. Wyd. Z. Li bi s z ow s k i, H. Ko c ój. Warszawa 1969; L. B u c h h ol z: Powstanie kościuszkowskie w świetle korespondencji posła pruskiego w Warszawie. Wyd. H. Ko c ój. Warszawa 1983; B. de C a ch é: Powstanie kościuszkowskie w świetle korespondencji posła austriackiego w Warszawie. Listy B. de Cachégo do ministra spraw zagranicznych Thuguta w Wiedniu (styczeń—wrzesień 1794 r.). Z rękopisu przełożył, wstepem i przypisami opatrzył H. Ko c ój. Warszawa 1985; J.Ch. Tol l: Powstanie kościuszkowskie w świetle korespondencji posła szwedzkiego. Wyd. L. Po s t e n. Warszawa 1989. Henryk Kocój, „Powstanie kościuszkowskie w świetle relacji z Warszawy…” 351 stolicy już w 1782 r. Mieszkając zatem w Polsce co najmniej kilkanaście lat, miał dobre rozeznanie panujących tu stosunków wewnętrznych, stronnictw politycznych, koterii towarzyskich, nastrojów społecznych, stosunku do króla itp. Poseł austriacki nie cieszył się jednak najlepszą opinią tak współczesnych, jak i potomnych. Postrzegany był jako osoba „podrzędnych zdolności i nieszczególnego charakteru”, intrygant, zdecydowany zausznik ambasady posłów rosyjskich: J. Bułhakowa, Sieversa czy I. Igelströma. W 1790 r. przeciwdziałał zawarciu traktatu z Prusami, choć należy przypuszczać, że nie tyle działał z własnej inicjatywy, ile wykonywał stosowne polecenia w tej mierze. Nie sposób jednak odmówić de Cachému zmysłu obserwacji i wyciągania trafnych wniosków. Zdecydowany rusofil, nieraz potrafił wypowiedzieć się krytycznie na temat stosunków panujących w ambasadzie rosyjskiej pod rządami Igelströma. Nakreślił trafną charakterystykę pruskiego posła w Warszawie Ludwiga Buchholtza i jego roli przy negocjacjach traktatu handlowego. Relacje austriackiego chargé d’affaires zawierają także celne uwagi na temat pozostałych przedstawicieli obcych dworów wraz z ocenami ich działalności i stosunku do wydarzeń zachodzących w Polsce. Dość dobrze przedstawił nastroje panujące w przededniu powstania, po jego wybuchu, a także przebieg wypadków w samej Warszawie 17 i 18 kwietnia i powstania Rady Zastępczej Tymczasowej. W prezentowanych depeszach znajdziemy również charakterystyki czołowych postaci powstania ze strony polskiej. Sporo miejsca zajmuje sprawa tranzytu austriackiego zboża przez terytorium Rzeczypospolitej. Odnajdziemy tu też relacje z wydarzeń codziennych, w tym dość szczegółowy opis wydarzeń 8 i 9 maja, oraz informacje dotyczące wzajemnych relacji korpusu dyplomatycznego i władz powstańczych. Wiele miejsca w relacjach de Cachégo zajmują opinie krążące po Warszawie o rzekomej życzliwości Austrii wobec insurekcji. Świadczyć miały o tym napięte w tym czasie stosunki austriacko-pruskie, a także obawy monarchii naddunajskiej co do ponownego jej wykluczenia przy kolejnym rozbiorze Polski. Nadto przesłankami, jakie miały podtrzymać takie nadzieje, była postawa władz austriackich w Galicji w początkach powstania przy okazji przedzierania się polskich oddziałów wojskowych, zagarniętych przez Rosję w wyniku II rozbioru, do kraju. Poseł austriacki, uważając je za szkodliwe dla interesów Au Część historyków wskazuje inne daty, np. 1783 r., a nawet 1772 r. Por. E. Łu n i ń s k i: Wspominki. Warszawa 1910, s. 143; Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807— 1813. Wyd. M. H a n d el s m a n. T. 1. Kraków 1914, s. 95; Z. G ó r a l s k i: Austria a III rozbiór Polski. Warszawa 1979, s. 39. Nawet w Wiedniu uważano, że jego sympatie rosyjskie idą zdecydowanie za daleko. K. Ja r o c h ow s k i: Dyplomacja austriacka względem Polski pod koniec XVIII wieku. W: Rozprawy historyczno-krytyczne. Poznań 1888, s. 247. Znamienne jest, że przekonanie o neutralności, a nawet życzliwości Austrii wobec przyszłej insurekcji było jedną z przesłanek, dla których przywódcy przyszłego powstania zdecydowali się 352 Henryk Kocój, „Powstanie kościuszkowskie w świetle relacji z Warszawy…” strii na arenie międzynarodowej, wypełniając instrukcje swego rządu, starał się przeciwstawić takim opiniom. Opublikował nawet 3 kwietnia 1794 r. oficjalne dementi w tej sprawie. Pojawienie się na rynku wydawniczym edycji depesz de Cachégo w języku oryginału było niewątpliwie pożądane. Opublikowanie ich w takiej formie sugerowano już przy okazji poprzedniego wydania korespondencji z 1985 r.10 Szkoda tylko, że Wydawca poprzedził materiał źródłowy stosunkowo skromnym merytorycznie wstępem. Mamy tu w zasadzie powielony wstęp wydania z 1985 r. Zaledwie szkicowo nakreślił sylwetkę posła. Podobnie potraktował politykę Austrii wobec Rzeczypospolitej w tym czasie, jak również zagadnienie polskich nadziei z nią związanych. W dalszej części Autor niemal chronologicznie przedstawił kolejne depesze posła, ograniczając swój komentarz czy prezentacje poglądów do minimum. Co prawda można odnieść wrażenie, że obecny wstęp jest znacznie obszerniejszy, podparty materiałem źródłowym, zawiera o wiele więcej przypisów, ale gdy przyjrzeć się uważniej, to zauważamy, że w tekst wstępu Autor często wstawia fragmenty depesz w tłumaczeniu na język polski, w przypisach zaś w oryginale te same depesze, które mają stanowić główną zawartość prezentowanej pracy. Drugim mankamentem publikacji jest niewątpliwie brak indeksu osobowego, co zważywszy na charakter pozycji może utrudniać korzystanie z materiałów. Niepotrzebnie Wydawca zrezygnował z przypisów merytorycznych, jakie zamieszczał we wszystkich polskojęzycznych edycjach korespondencji dyplomatycznej z lat Sejmu Wielkiego czy powstania 1794 r. Prawdopodobnie, wychodząc z założenia, że publikacja skierowana jest wyłącznie do historyków, pozbawił studentów czy też miłośników historii wielu informacji, które mogły pomóc w pełnym zrozumieniu tekstu. Do chwili obecnej brak w polskiej historiografii pełnego opracowania omawiającego międzynarodowe położenie Rzeczypospolitej w dobie insurekcji kościuszkowskiej, stosunku mocarstw ościennych do powstania, stosunku polskich władz do poszczególnych krajów, zwłaszcza Prus i Austrii, głównie w kontekście wiązanych z nimi nadziei na ich nieingerencję w konflikt z Rosją. Nie opisano w pełni wzajemnych relacji polsko-francuskich, oczekiwań polskich jakobinów na pomoc rewolucyjnej Francji oraz wpływu, jaki wywierała rewolucja na przebieg wypadków w Polsce. Takiej pracy nie mogą zastąpić szkice zamieszczane na wystąpienie przeciwko Rosji. Przekonanie to pośród społeczeństwa, a nawet niektórych członków władz powstańczych, trwało nawet w chwili wkroczenia w granice Rzeczypospolitej wojsk austriackich w lipcu 1794 r. W. Tok a r z: Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 roku. Kraków 1911, s. 182. Nota J. MC Pana de Caché, ministra interesów Jego Cesarsko-Królewskiej Mości, podana Najjaśniejszemu Królowi IMci w Radzie Nieustającej na dniu 3 kwietnia. „Gazeta Krajowa” 1794, nr 27, 5 kwietnia, s. 322. 10 B. de C a c h é: Powstanie kościuszkowskie w świetle korespondencji posła austriackiego w Warszawie… Henryk Kocój, „Powstanie kościuszkowskie w świetle relacji z Warszawy…” 353 przez Autora jako wstępy do kolejnych tomów publikowanej przezeń korespondencji. Wydane dotąd monografie z różnych względów nie zapełniają dziś powstałej w tym zakresie luki. Zatem wydaje się, że H. Kocój, mając tak dobre rozeznanie materiału archiwalnego i znajomość epoki, winien podjąć taki trud. Niestety, mimo upływu lat, jak dotąd nie ukazała się taka monografia. Zatem dzieje dyplomatyczne Polski doby powstania 1794 r. nadal muszą czekać na swego historyka, który będzie mógł wykorzystać w pracy przebogaty dorobek edytorski Profesora Kocója. Jarosław Dudziński 23 Z Dziejów Prawa