recenzja rozprawy doktorskiej ks. mgra Sławomira

Recenzja rozprawy doktorskiej ks. mgr. Sławomira Soczyńskiego pt. Personalistyczny
model odpowiedzialności etycznej w funkcjonowaniu przedsiębiorstw medialnych, Kraków
2012, ss. 223, napisanej pod kierunkiem ks. dr. hab. Michała Drożdża, prof. UPJPII na
Wydziale Filozoficznym Akademii Ignatianum w Krakowie
Przedmiotem pracy doktorskiej ks. mgr. Sławomira Soczyńskiego jest etos
funkcjonowania struktur medialnych w perspektywie odpowiedzialności etycznej. Temat ten
wydaje się aktualny i ważny, wobec marginalizowania etycznego wymiaru ludzkiej
egzystencji przez współczesne media.
W rozdziale pierwszym Doktorant w oparciu o założenia personalizmu stara się
wypracować własną deontologię medialną. Za punkt wyjścia swych rozważań przyjmuje
podstawowe wartości osobowe, takie jak godność człowieka, sprawiedliwość, wspólne dobro
oraz wolność. Ponadto w tej części rozważań Autor definiuje przedsiębiorstwo medialne jako
instytucję oferującą usługi związane z komunikacją masową poprzez radio, telewizję oraz
Internet. Termin „przedsiębiorstwo” automatycznie kojarzy się z wytwarzaniem określonego
produktu, zatem w tym ujęciu informacje medialne są nie tylko komunikowane, ale
i sprzedawane. Doktorant w oparciu o prace z dziedziny etyki mediów wskazuje, iż
informacje te powinny się cechować obiektywnością, prawdziwością oraz niezależnością od
jakichkolwiek nacisków ekonomicznych czy politycznych. Autor podkreśla społecznokulturową rolę przedsiębiorstwa medialnego, niezależną od jego funkcji gospodarczych. Jest
to, w dobie indywidualizmu i rywalizacji wolnorynkowej, bardzo istotny aspekt
kulturotwórczy, mogący oddziaływać na wzmacnianie więzi społecznych i upowszechnianie
ponadczasowych wartości. Autor wskazuje również, że istotnym elementem funkcjonowania
przedsiębiorstwa medialnego pozostaje perspektywa katalektyczna, w której mieści się
zarówno działalność ekonomiczna przedsiębiorstwa, jak i integracja ludzi poprzez
współdziałanie i pomnażanie dobra wspólnego.
W rozdziale drugim przedstawiona została kwestia odpowiedzialności etycznej
przedsiębiorstwa medialnego. W tej części rozważań Autor przeprowadził analizę pojęcia
odpowiedzialności w filozofii współczesnej. Doktorant jednoznacznie określił osobowe
(personalistyczne) zakorzenienie odpowiedzialności, podkreślając wolność osoby i jej
otwarcie się na świat wartości. Autor wskazał, że w kontekście różnych form przymusu,
jakim podlegają obecnie media, wolność człowieka połączona z odpowiedzialnością moralną
1
za skutki jego działań, pozostaje bardzo ważnym elementem w tworzeniu właściwej kultury
medialnej. Ponadto Doktorant zwrócił uwagę na brak możliwości precyzyjnego określenia
odpowiedzialności kolektywnej danego przedsiębiorstwa medialnego, proponując skupienie
się na odpowiedzialności konkretnych osób. Autor podkreślił także, iż w polu
odpowiedzialności moralnej osób zaangażowanych w przedsiębiorstwie medialnym mieści się
odpowiedzialność za siebie, za środowisko społeczne, a także środowisko naturalne. Rozdział
ten Doktorant zakończył postulatem, aby przedsiębiorstwa medialne nie utraciły zaufania
społecznego, zaś każdy z ich pracowników kierował się dobrze uformowanym sumieniem
w oparciu
o obiektywny świat norm i wartości moralnych.
W kolejnych rozdziałach, w celu głębszego i pełniejszego omówienia zagadnienia
moralnej odpowiedzialności przedsiębiorstw medialnych, Autor skupił się na jej
aksjologicznych podstawach. Szczególnie mocno podkreślona została rola godności osoby
ludzkiej i związana z nią troska o człowieka, dbanie o jego pełny rozwój intelektualny,
moralny, duchowy i estetyczny. Przedstawione zostały też relacje międzyludzkie, w których
istotną rolę odgrywa odpowiedzialność za dobro wspólne i solidarność. Doktorant podkreślił
współuczestnictwo mediów w tworzeniu dobra wspólnego, jak i udostępnianiu dóbr i usług
kulturalnych jak największej liczbie współobywateli. W tym ujęciu, zdaniem Doktoranta
odpowiedzialność etyczna mediów znajduje podstawę w idei sprawiedliwości, która zapewnia
właściwą harmonię pomiędzy dobrem wspólnym a dobrem jednostki.
W katalogu wartości, niezbędnych dla mediów jedno z poczesnych miejsc zajmuje
prawda. Doktorant w swojej rozprawie wielokrotnie podkreśla istotną rolę wiarygodności
przekazu informacji, która powinna być wciąż podtrzymywana pomiędzy komunikującym
a odbiorcą. Inne cechy, którymi powinien charakteryzować się przekaz medialny to
uczciwość, rzetelność oraz szacunek dla człowieka. Na zwrócenie uwagi zasługują refleksje
Doktoranta na temat prawdy w kontekście postmodernizmu, choć, w moim przekonaniu,
warto byłoby w większym zakresie skonfrontować postmodernistyczne i personalistyczne
ujęcie prawdy. Warto byłoby np. wskazać trudności z określeniem we współczesnym
przekazie prawdy i kłamstwa – warta polecenia w tej kwestii jest J. Derridy, Historia
kłamstwa. Prolegomena.
Autor podkreśla również konieczność szanowania przez dziennikarzy sfery
prywatności i autonomii jednostki, wskazując, że są to obszary często naruszane we
2
współczesnym przekazie medialnym. Wydobywa także istotną rolę produktów medialnych:
ich misję informacyjną, edukacyjną i formacyjną, a także obowiązek troski o ład społeczny.
W ten sposób płynnie przechodzi do analizy społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw
medialnych, które funkcjonują „w interesie” właścicieli i pracobiorców, wspierają nie tylko
działalność handlową, ale także filantropijną, rozbudzając wrażliwość moralną, troszczą się
również o środowisko naturalne, przyczyniając się w znacznej mierze do szerzenia edukacji
ekologicznej. W tej części rozprawy Doktorant przeprowadza szereg precyzyjnych analiz
podejmowanych zagadnień.
W ostatnim rozdziale pracy Doktorant próbuje wnioski ze swoich rozważań osadzić
w praktyce, w tym celu zarysowuje kilka sposobów kształtowania odpowiednich postaw
etycznych w przedsiębiorstwie medialnym. Wysuwa także postulat wpisania etosu danego
przedsiębiorstwa do jego strategii działalności, gdyż, jak podkreśla, ważniejsza od
maksymalizacji zysków jest troska o człowieka i jego pełny rozwój, zaś drugim celem
pozostają starania o rozwój przedsiębiorstwa i społeczeństwa. W tym procesie istotną rolę
pełni kadra kierownicza oraz programy etyczne przedsiębiorstw. Programy takie powinny
obejmować konkretne działania: identyfikację wartości, opracowanie kodeksu etycznego,
przeprowadzenie kształcenia etycznego oraz kontroli etycznej. Doktorant przestrzega także
przed niebezpieczeństwem stosowania etyki jako inwestycji długoterminowej – w sytuacji,
kiedy dane przedsiębiorstwo traktuje ją jako atut w stosunku do konkurencji. Autor podkreśla,
iż podniesieniu etyczności funkcjonowania przedsiębiorstwa powinno przyświecać wyłącznie
dobro człowieka, a nie chęć zysku. Te szlachetne wnioski prowokują jednak do rozważań nad
odmiennością hierarchii wartości w sferach ekonomicznej i duchowej oraz nad
możliwościami ich „uzgodnienia”. Wyobrażenie sobie przedsiębiorstwa kierującego się
dobrem człowieka–pracownika, które bankrutuje z powodu braku zysków, pozbawiając tegoż
człowieka–pracownika środków do godnego życia zachęca z kolei do wskazania
nieadekwatności prostych, pryncypialnych rozwiązań wobec dynamicznie się rozwijającej
rzeczywistości współczesnej.
Uważam, że przedłożona praca doktorska jest aktualna i zarazem bardzo potrzebna we
współczesnej debacie nad rolą i zadaniami przedsiębiorstw medialnych w życiu społecznym,
gospodarczym i politycznym w Polsce, choćby ze względu na konieczność szerszej dyskusji
nad możliwościami implikacji etycznej wizji świata do innych sfer działalności ludzkiej oraz
wskazanymi przeze mnie praktycznymi konsekwencjami tez Autora.
3
Rozprawa jest merytorycznie poprawna i stanowi dowód na zaznajomienie się Autora
z bogatą literaturą przedmiotową, którą często cytuje. Można mieć zastrzeżenia co do formy
prezentacji przywoływanych poglądów. Praca miejscami sprawia wrażenie sprawozdania
z aktualnego stanu badań nad tytułowym zagadnieniem, gdyż brakuje w niej pogłębionej
refleksji nad referowanymi poglądami i stanowiskami. Doktorant swobodnie porusza się
pomiędzy różnymi szkołami filozoficznymi, jednak dobór najczęściej cytowanych źródeł
może wydawać się nieco tendencyjny. W pracy brakuje wyraźnie uzasadnionego kryterium
doboru grupy filozofów, do których się Autor odwołuje. Warte podkreślenia jest, że Autor,
definiując podstawowe używane przez siebie pojęcia, zachował porządek wywodu,
w przyszłości jednak warto poszerzyć zakres odniesień, poprzez odwołanie się do bardziej
zróżnicowanych publikacji naukowych. Odczuwam brak konfrontacji samego Doktoranta –
który
bazuje
na
personalizmie
–
ze
współczesną
myślą
filozoficzną,
choćby
posmodernistyczną czy utylitarystyczną, w celu ukazania innej perspektywy myślenia
i zarazem wykazania zasadności kierowania się zasadą personalizmu w rozwiązywaniu
różnych problemów pojawiających się w trakcie funkcjonowania przedsiębiorstwa
medialnego. Po takiej konfrontacji, bardzo często zasada personalizmu i pojęcie
odpowiedzialności stają się bardziej wyraziste i przekonujące. Ponadto, pewnym
mankamentem rozprawy jest także brak podziału bibliografii na teksty źródłowe i literaturę
pomocniczą, który mógłby ułatwić pracę czytelnikowi.
Niewątpliwą zaletą rozprawy jest jej uzasadniony podział metodologiczny, spójny
i konsekwentnie realizowany plan oraz częste powoływanie się na literaturę obcojęzyczną.
Dzięki temu Doktorant znaczne poszerzył perspektywę badawczą i wniósł nowy sposób
patrzenia na zagadnienie etyki odpowiedzialności w przedsiębiorstwach medialnych. Jest to
niewątpliwie interesująca próba zastosowania założeń personalizmu do sfery środków
masowego przekazu. Wnioski przedstawione w zakończeniu są jasne i bezpośrednio wynikają
z wcześniejszego wywodu. Należy podkreślić, iż ukazanie praktycznego modelu
odpowiedzialności etycznej przedsiębiorstw medialnych, jako narzędzia mogącego wspierać
funkcjonowanie tych przedsiębiorstw i kształtowanie postaw działania etycznego ludzi
uczestniczących w komunikacji medialnej, jest oryginalnym tematem badawczym, mogącym
zainspirować media do wdrażania nowych rozwiązań oraz skłaniającym do prowadzenia
dalszych badań naukowych w tej dziedzinie. Model przedsiębiorstw medialnych,
4
podejmujących odpowiedzialność etyczną za człowieka i jego godność, zaproponowany przez
Autora, z pewnością zasługuje na szerszą dyskusję.
Przedłożona praca doktorska ks. mgr. Sławomira Soczyńskiego dzięki oryginalności
tematu, merytorycznej i metodologicznej poprawności oraz uporządkowanemu sposobowi
myślenia jej Autora spełnia wymagania stawiane pracom naukowym na tym poziomie,
dlatego wnoszę o dopuszczenie Doktoranta do dalszych etapów przewodu doktorskiego.
ks. prof. UPJPII dr hab. Władysław Zuziak
Kraków, 9 maja 2012 roku
5