Ocena stopnia zagrożenia alkoholizmem wśród dzieci i młodzieży

Probl
Skoczylas
Hig Epidemiol
P i wsp. Ocena
2009,stopnia
90(2): zagrożenia
271-275 alkoholizmem wśród dzieci i młodzieży ze środowisk wielkomiejskich ...
271
Ocena stopnia zagrożenia alkoholizmem wśród dzieci
i młodzieży ze środowisk wielkomiejskich dotkniętych
patologiami społecznymi
The assessment of alcoholism threat among children and teenagers
from the metropolitan environment affected by social pathologies
Paweł Skoczylas 1/, Michał R. Żebrowski 2/
1/
2/
Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu w Łodzi
Klinika Nefrologii, Nadciśnienia Tętniczego i Medycyny Rodzinnej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Wprowadzenie. Spożywanie alkoholu przez dzieci i młodzież prowadzi
do uzależnienia w czasie kilkakrotnie krótszym niż u osób dorosłych. Im
wcześniej dochodzi do pierwszego kontaktu z alkoholem oraz im większe
ilości alkoholu są spożywane przed osiągnięciem pełnej dojrzałości fizycznej
i psychicznej, tym większe szkody są powodowane w organizmie.
Introduction. Alcohol consumption by children and teenagers leads to an
addiction several times faster than in the case of adults. The earlier the
young people have the first contact with alcohol and the more alcohol they
will have consumed before achieving full physical and mental maturity,
the more serious the body damage.
Cele pracy. 1. Ocena skali narażenia dzieci i młodzieży na kontakt
z alkoholem, 2. Próba identyfikacji i pomiaru czynników wpływających na
rozmiary tego zjawiska.
Aims. 1. The assessment of the threat of children’s and teenagers’ contact
with alcohol. 2. An attempt to identify and measure the factors affecting
the severity of the problem.
Materiał i metody. Badania zostały przeprowadzone w latach 2006‑2008.
Ogółem wzięło w nich udział 348 osób: 184 chłopców (53%) i 164
dziewczęta (47%) w wieku 7-16 lat. Wszyscy uczestnicy byli uczniami
szkół podstawowych lub gimnazjów.
Materials and methods. The research was carried out between
2006‑2008. It comprised a total number of 348 respondents: 184 boys
(53%) and 164 girls (47%) aged 7-16 years. All of the respondents were
pupils of primary or secondary schools.
Wyniki. W prezentowanym badaniu, kontakt z alkoholem miało
62,7% uczniów szkół podstawowych i 96,2% uczniów gimnazjów.
Rozpowszechnienie picia alkoholu przez dzieci i młodzież nie było
uzależnione od płci respondentów. Najczęściej kupowanym alkoholem,
zarówno w grupie uczniów szkół podstawowych, jak i gimnazjów było piwo,
następnie wino i alkohole wysokoprocentowe.
Results. In the presented research 62.7% of primary school pupils and
96.2% of secondary school pupils had contact with alcohol. The popularity
of alcohol drinking in children and teenagers did not depend on the
respondents’ gender. Beer, followed by wine and high-proof alcohol,
was the type of alcohol most frequently purchased by both primary and
secondary school pupils.
Wnioski. 1. Alkohol jest najczęściej stosowaną przez dzieci i młodzież
substancją psychoaktywną. 2. Najczęściej spożywanym przez respondentów
alkoholem jest piwo, następnie alkohole wysokoprocentowe i wino.
3. Większość prób zakupu alkoholu przez dzieci i młodzież kończy się
sukcesem.
Conclusions. 1. Alcohol is the most popular psychoactive substance used
by children and teenagers. 2. Beer, followed by high-proof alcohol and
wine, is the most popular alcohol consumed by the respondents. 3. Most
of the attempts of children and teenagers to purchase alcohol have been
successful.
Słowa kluczowe: alkohol, alkoholizm wśród dzieci i młodzieży
Key words: alcohol, alcoholism among children and teenagers
© Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 271-275
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.phie.pl
dr n. med. Paweł Skoczylas
Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu, ul. Piotrkowska 278
90-361 Łódź, tel.: (42) 683 44 18, fax: (42) 683 44 02
e-mail: [email protected]
Nadesłano: 02.02.2009
Zakwalifikowano do druku: 06.06.2009
Wstęp
Spożywanie alkoholu przez polską młodzież stało
się „statystyczną normą” [1,2,3]. Informacje te z oczy‑
wistych względów napawają ogromnym niepokojem.
Poziom spożycia alkoholu przez dzieci i młodzież nie
jest równomierny na terenie całego kraju – jest on
większy w dużych miastach, mniejszy w małych miej‑
scowościach. Na zróżnicowanie związane ze stopniem
urbanizacji nakładają się ponadto różnice regionalne
[4]. Dla wielu osób pierwszy kontakt z alkoholem
miał już miejsce w bardzo młodym wieku [5, 6, 7,
8, 9]. Wynika to często z braku elementarnej kontroli
ze strony rodziców [10]. Problem ten jest w chwili
obecnej niezwykle aktualny. Dzieci, które nie znaj‑
272
dują w rodzinach zaspokojenia swoich podstawowych
potrzeb, jak: poczucia bezpieczeństwa, afiliacji, więzi
z bliskimi – często sięgają po alkohol [11, 12]. Panu‑
jąca w rodzinie patologia pogłębia dodatkowo problem
[13]. Dzieci i młodzież z rodzin dysfunkcyjnych,
narażone są często na bodźce, przekraczające możli‑
wości ich mechanizmów przystosowawczych [14, 15],
w wyniku czego może utrwalić się u nich poczucie
beznadziejności, bezradności, niska samoocena, etc.
[16, 17, 18].
Na świecie funkcjonuje kilkadziesiąt definicji
alkoholizmu, np.: „...całokształt zaburzeń czynności
psychicznych i fizycznych, wywołany nawykowym
spożywaniem alkoholu...”, „...nadmierne, częste,
w znacznych ilościach i od dłuższego czasu spoży‑
wanie napojów alkoholowych, prowadzące do uszko‑
dzenia stanu zdrowia danej jednostki, obniżenia
jej zdolności do pracy, obowiązkowości i degradacji
w społeczeństwie...”.
Według Amerykańskiego Towarzystwa Medycz‑
nego: „Alkoholizm jest chroniczną, postępującą
chorobą, która charakteryzuje się tolerancją, uzależ‑
nieniem oraz zmianami patologicznymi w narządach
wewnętrznych”. Alkohol jest szkodliwy nie tylko dla
osoby go spożywającej, ale także dla jej potomstwa,
już od chwili poczęcia [5,19]. Fetal Alcohol Syndro‑
me (alkoholowy zespół płodowy, FAS) jest skutkiem
działania alkoholu na płód w okresie prenatalnym
[20]. Spożywanie alkoholu w coraz młodszym wieku
oraz spożywanie dużych ilości wysokoprocentowych
napojów alkoholowych jednorazowo, prowadzi u dzieci
i młodzieży do uzależnienia alkoholowego w czasie
3‑4-krotnie krótszym niż u dorosłych [21, 22]. Im
wcześniej dochodzi do pierwszych kontaktów z al‑
koholem oraz im większe ilości alkoholu są spoży‑
wane przed osiągnięciem pełnej dojrzałości fizycznej
i psychicznej, tym większe szkody powodowane są
w organizmie i tym szybciej dochodzi do uzależnienia
od alkoholu [11]. Alkoholizujące się dziecko sprawia
wrażenie ociężałego umysłowo, występuje u niego
obniżenie aktywności psychicznej, sprawności in‑
telektualnej, upośledzenie zdolności koncentracji,
zaburzenia pamięci, wzmożona drażliwość i nadpo‑
budliwość. Objawy te są spowodowane bezpośrednim
działaniem etanolu na komórki OUN, który hamuje
w nich syntezę białek i RNA. Niezwykle groźne są
także psychospołeczne konsekwencje alkoholizowa‑
nia się dzieci i młodzieży [23]. Alkohol pustoszy
ich psychikę, hamuje rozwój uczuciowości wyższej,
niezbędnej w procesie socjalizacji człowieka, wyzwala
agresję, przemoc, etc. U osób tych stwierdza się więk‑
sze nasilenie złości, skorelowanej z depresją [24].
Uniemożliwia to często utrzymywanie normalnych
kontaktów z rówieśnikami. Zanikają dotychczasowe
zainteresowania. Pojawia się obojętność wobec sie‑
Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 271-275
bie i najbliższych. Ponieważ system wartościowania
został ukształtowany nieprawidłowo lub nie został
wykształcony w ogóle – nie istnieją żadne szanse jego
rekonstrukcji [11, 25, 26].
Założenia i cele pracy
W roku 2000 Biuro Regionalne dla Europy
(HBSC) Światowej Organizacji Zdrowia opracowało
raport z badań nad zachowaniami zdrowotnymi mło‑
dzieży szkolnej [1]. Opisano w nim między innymi
zachowania zdrowotne nastolatków w Polsce w latach
90-tych XX w., a więc w okresie transformacji ustrojo‑
wej, podczas której dokonywały się gwałtowne prze‑
miany społeczne i ekonomiczne. W kolejnych latach
przeprowadzano w Polsce szereg badań o charakterze
lokalnym i regionalnym, na temat używania różnych
substancji psychoaktywnych – zwłaszcza alkoholu
wśród młodzieży szkolnej. Zrealizowano również
kilka badań na dużych próbach ogólnopolskich. Ba‑
dania te, z nielicznymi wyjątkami, prowadzone były
przy użyciu różnych narzędzi badawczych, na różnie
zdefiniowanych populacjach, przy odmiennych spo‑
sobach doboru próby [1]. Nie pozwalają one zatem
na śledzenie trendów w rozwoju zjawiska, czy jego
terytorialnego zróżnicowania. Trudne jest również
znalezienie odniesień międzynarodowych. Z tego
względu powstała idea współpracy wśród badaczy
tej problematyki skupionych wokół Rady Europy
(Cooperation Group to Combat Drug Abuse and Illicit
Trafficking in Drugs – Pompidou Group) [1]. Sprowa‑
dza się ona do uzgodnienia standardowych, metodolo‑
gicznych warunków badań w różnych krajach, tak aby
ich wyniki uczynić maksymalnie porównywalnymi.
Badania inicjowane przez tę grupę prowadzone są co
cztery lata, według tych samych technik, co umożliwia
porównywalność wyników nie tylko w przestrzeni, ale
i w czasie.
Prezentowane obecnie badanie przeprowadzone
zostało na grupie dzieci i młodzieży zagrożonych lub
dotkniętych patologiami społecznymi i oparte jest na
zasadach zaproponowanych przez ekspertów Rady
Europy. Jego wyniki mogą być zatem porównywalne
z wynikami podobnych badań zagranicznych.
Materiały i metody
Wszystkie dane i informacje niezbędne dla zre‑
alizowania założonych celów badawczych, uzyskane
zostały w drodze badań kwestionariuszowych, których
respondentami były dzieci i młodzież. Badania zostały
przeprowadzone w latach 2006-2008. Ogółem wzięło
w nich udział 348 osób, 184 chłopców (53%) i 164
dziewczęta (47%) w wieku 7-16 lat. Wszyscy uczest‑
nicy byli uczniami szkół podstawowych lub gimnazjów.
Do badań użyte zostały kwestionariusze i kwestionariu‑
sze ankiet dostosowane do wieku ankietowanych oraz
Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia zagrożenia alkoholizmem wśród dzieci i młodzieży ze środowisk wielkomiejskich ...
rodzaju szkoły. Informacje od dzieci młodszych, ze szkół
podstawowych, zbierane były za pomocą kwestiona‑
riuszy przez ankieterów, natomiast od dzieci starszych
i uczniów gimnazjów – za pomocą kwestionariuszy
ankiet do samodzielnego wypełnienia.
Wszystkie kwestionariusze wypełniane były ano‑
nimowo.
Wyniki
Alkohol jest najczęściej stosowaną przez dzieci
i młodzież substancją psychoaktywną.
W prezentowanym badaniu, kontakt z alkoholem
miało 62,7% uczniów szkół podstawowych i 96,2%
uczniów gimnazjów.
Za wskaźnik konsumpcji alkoholu przyjęto
– zgodnie z cytowanym piśmiennictwem, spożywanie
alkoholu w ciągu ostatnich 12 miesięcy przed bada‑
niem. W tym czasie napoje alkoholowe spożywało
53,4% uczniów szkół podstawowych i 92,1% uczniów
gimnazjów.
Za wskaźnik względnie częstego używania alkoho‑
lu przyjęto – zgodnie z cytowanym piśmiennictwem,
spożywanie alkoholu w ciągu ostatnich 30 dni przed
badaniem.
W prezentowanym badaniu, w ciągu ostatnich
30 dni, napoje alkoholowe spożywało 38,7% uczniów
szkół podstawowych i 92,6% uczniów gimnazjów.
Rozpowszechnienie picia alkoholu przez dzieci
i młodzież nie było uzależnione od płci respondentów.
Wskaźnik kontaktu z alkoholem, wskaźnik kon‑
sumpcji oraz wskaźnik względnie częstego używania
alkoholu, w grupie dziewcząt i chłopców były niemal
identyczne.
Najczęściej spożywanym alkoholem, zarówno
w grupie uczniów szkół podstawowych, jak i gimna‑
zjów było piwo – odpowiednio 67,5% oraz 62,4%, na‑
stępnie alkohole wysokoprocentowe – głównie wódka
– odpowiednio 34,5% oraz 43,2%.
Respondenci najrzadziej spożywali wino – odpo‑
wiednio 32,2% oraz 36,7%.
Odsetki upijających się chłopców, zarówno
w młodszej grupie badanych, jak w grupie starszej
przewyższają odsetki upijających się dziewcząt.
Przekraczanie progu trzeźwości – kiedykolwiek
podawało 67,3% chłopców młodszych i 69,2%
chłopców starszych, w ciągu ostatnich 12 miesięcy,
odpowiednio 58,2% i 61,2%, w ciągu ostatnich 30 dni
– odpowiednio 26,4% i 38,3%.
W grupie dziewcząt, przekraczanie progu trzeź‑
wości – kiedykolwiek podawało 49,3% dziewcząt
młodszych i 54,2% dziewcząt starszych, w ciągu ostat‑
nich 12 miesięcy, odpowiednio 32,4% i 36,2%, w ciągu
ostatnich 30 dni – odpowiednio 15,8% i 23,6%.
273
Najczęściej kupowanym alkoholem, zarówno
w grupie uczniów szkół podstawowych, jak i gimna‑
zjów było piwo – odpowiednio 58,3% oraz 67,2%,
następnie wino – 54,3% oraz 52,3%. Najrzadziej
kupowana była wódka – 12,5% oraz 18,4%. Zdecy‑
dowana większość prób zakupu alkoholu przez dzieci
i młodzież kończy się sukcesem. Odmową sprzedaży
ze względu na zbyt młody wiek kończy się mniej niż
10% prób zakupu alkoholu.
Dyskusja
Podstawowymi przyczynami alkoholizowania się
dzieci z rodzin zagrożonych patologiami społeczny‑
mi są [11]: niedostatek miłości rodzicielskiej, brak
odpowiednich postaw wychowawczych, nadużywanie
alkoholu przez rodziców lub opiekunów, stanowiące
przykład do naśladowania przez dzieci i młodzież oraz
„obciążenie biologiczne i środowiskowe”.
Alkoholizm u dzieci i młodzieży, prowadzi do
zmian ich postaw społecznych, co bezpośrednio
wpływa na całe dalsze życie [22, 27, 28, 29]. W Pra‑
cowni Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M” Instytutu
Psychiatrii i Neurologii w Warszawie przeprowa‑
dzone były badania na temat wybranych aspektów
socjalizacji w rodzinie, a piciem alkoholu przez
młodzież [1]. Badanie skoncentrowane było na
dwóch czynnikach psychospołecznych, związanych
z piciem alkoholu przez młodzież: wpływie rodziców
(nadużywanie alkoholu przez rodziców, postawy
wobec alkoholu , stosowane praktyki wychowawcze)
oraz oczekiwaniach wobec alkoholu (pozytywne
skutki picia alkoholu). W badaniach ankietowych
udział wzięli zarówno uczniowie – 950 uczniów (402
z gimnazjów i 548 z liceów), jak również ich rodzice
– ponad 400 osób. Z przeprowadzonych badań wy‑
nika, iż niski poziom picia alkoholu przez młodzież
związany był z konsekwentnym egzekwowaniem
przez rodziców czytelnych zasad wychowawczych
lub częstym stosowaniem wzmocnień pozytywnych
[1]. Sprzyjały mu także: częste stosowanie przez
rodziców nagród i rzadkie wymierzanie kar, duży
zakres samodzielności dziecka oraz czytelne zasady
zachowania i wysokie poczucie własnej skuteczności
rodziców. Oczekiwanie przez rodziców pozytywnych
skutków picia alkoholu, ich liberalna postawa wo‑
bec picia przez młodzież oraz spożywanie alkoholu
przez rodziców wiązały się natomiast z pozytywnymi
oczekiwaniami dzieci wobec skutków picia alkoholu
[1].
Według badań przeprowadzonych przez Woje‑
wódzkie Centrum Zdrowia Publicznego w Łodzi, ok.
10% uczniów w wieku 16-18 lat codziennie spożywa
alkohol [27]. Z danych pochodzących z Katedry Pe‑
diatrii UM w Łodzi, wynika, iż każdego roku w Łodzi,
z powodu upojenia alkoholowego hospitalizowanych
274
jest kilkaset dzieci. Rzeczywista skala problemu jest
co najmniej kilkakrotnie większa[5].
Alkohol jest najbardziej rozpowszechnioną sub‑
stancją psychoaktywną wśród młodzieży szkolnej,
podobnie jak ma to miejsce w dorosłej części społe‑
czeństwa. Kontakt z alkoholem deklarowało 62,7%
uczniów szkół podstawowych i 96,2% uczniów gim‑
nazjów. Podobne wartości podawane są także przez
innych autorów. Próby picia ma za sobą ok. 92,%
gimnazjalistów i ok. 97% uczniów szkół ponadgim‑
nazjalnych [1]. Warto zauważyć, że wskaźniki kon‑
sumentów alkoholu, definiowanych jako osoby, które
spożywały napój alkoholowy w czasie ostatnich 12
miesięcy przed badaniem, w przypadku uczniów nie
odbiegały znacznie od wskaźników konsumentów,
stwierdzanych w badaniach na populacji osób doro‑
słych. W roku 2002 odnotowano 86% tak zdefiniowa‑
nych konsumentów napojów alkoholowych. Podobny
odsetek konsumentów alkoholu wśród nastolatków,
wskazuje na przemiany obyczajowe w zakresie używa‑
nia alkoholu przez młodzież i może budzić niepokój
[1]. Zestawienie wyników badań ogólnopolskich
z roku 2003 z wynikami z roku 1999 pokazuje wzrost
odsetka konsumentów napojów alkoholowych, wśród
uczniów młodszych oraz stabilizację wśród uczniów
starszych [1].
Rozpowszechnienie picia alkoholu przez dzieci
i młodzież w prezentowanym badaniu nie było uzależ‑
nione od płci respondentów. W badaniu ESPAD uzy‑
skano wyniki nieco odmienne [1]. Rozpowszechnienie
picia alkoholu okazało się zróżnicowane ze względu
na płeć. Różnice miedzy chłopcami i dziewczętami
były większe w czasie ostatnich 30 dni, niż w czasie
ostatnich 12 miesięcy przed badaniem. Jednak nawet
wyniki odnoszące się do częstego picia pokazują,
że różnice między chłopcami i dziewczętami nie są
zbyt wielkie. Wyniki te wskazują na postęp procesu
emancypacji dziewcząt. Picie alkoholu w naszej kul‑
turze to raczej domena mężczyzn. Wśród dorosłych
mieszkańców naszego kraju spotykamy wielokrotnie
więcej niepijących kobiet, niż mężczyzn. Wśród na‑
stolatków proporcje te są jednak niemal wyrównane
[1]. W badaniach z 1995 r., wśród młodzieży starszej,
rozpowszechnienie picia w ciągu ostatnich 12 miesięcy
było większe u chłopców niż u dziewcząt [1]. Lata
1995-1999 przyniosły wzrost rozpowszechnienia
spożycia alkoholu wśród dziewcząt i w efekcie różnice
związane z płcią zatarły się. Można powiedzieć, że
starsze dziewczęta dogoniły chłopców pod względem
Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 271-275
tego wskaźnika. W 2003 roku nie nastąpiły większe
zmiany [1]. Wydaje się, że można traktować to jako
jeden z sygnałów unifikacji stylów życia kobiet i męż‑
czyzn w młodym pokoleniu.
W prezentowanym badaniu, najczęściej spoży‑
wanym alkoholem, zarówno w grupie uczniów szkół
podstawowych, jak i gimnazjów było piwo, następnie
alkohole wysokoprocentowe i wino. Podobne wyni‑
ki uzyskano w badaniu ESPAD w roku 2003 [1].
W ciągu ostatniej dekady obserwuje się stały trend
wzrostowy popularności piwa [30]. Odsetki pijących
wino spadły w 1999 r. i do chwili obecnej nie uległy
podwyższeniu. W młodym pokoleniu, podobnie jak
wśród dorosłych, wino i wódka pełnią odmienne funk‑
cje, spożywanie wina ma charakter raczej symboliczny,
stąd wystarczają mniejsze jego ilości. Przekraczanie
progu trzeźwości zdarzało się częściej w grupie chłop‑
ców niż dziewcząt [1]. Podobne wyniki uzyskano
w prezentowanym badaniu. Odsetki upijających się
chłopców, zarówno w młodszej grupie badanych, jak
w grupie starszej, przewyższają odsetki upijających
się dziewcząt. Zdecydowana większość prób zakupu
alkoholu przez dzieci i młodzież kończy się sukcesem.
Odmową sprzedaży ze względu na zbyt młody wiek,
w prezentowanym badaniu zakończyło się mniej niż
10% prób zakupu alkoholu. Podobne dane pochodzą
z badań ogólnopolskich [1]. W przypadku piwa,
w roku 2003 nastąpił wzrost odsetka nieletnich
klientów. Jednocześnie konsekwentnie rosła średnia
liczba prób zakupów i odsetek odmów [1]. Odsetek
kupujących wino w latach 1995-1999 był stabilny,
zaś w 2003 r. wyraźnie się obniżył. W tym samym
czasie średnia liczba zakupów nieznacznie wzrosła,
zaś odsetek odmów podobnie jak w przypadku piwa
uległ niemal podwojeniu [1]. Z kolei odsetek zakupów
napojów wysokoprocentowych spadł wyraźnie w roku
1999 i obecnie pozostaje na tym samym poziomie.
Wzrosła natomiast w ciągu ostatnich lat – o ok.30%
średnia liczba prób zakupów alkoholu, która w latach
1995–1999 pozostawała stabilna.
Wnioski
1. Alkohol jest najczęściej stosowaną przez dzieci
i młodzież substancją psychoaktywną.
2. Najczęściej spożywanym przez respondentów
alkoholem jest piwo, następnie alkohole wysoko‑
procentowe i wino.
3. Większość prób zakupu alkoholu przez dzieci
i młodzież kończy się sukcesem.
Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia zagrożenia alkoholizmem wśród dzieci i młodzieży ze środowisk wielkomiejskich ...
275
Piśmiennictwo / References
1. http://www.parpa.pl
2. Łuczak W. Przyczyny i konsekwencje alkoholizmu w ocenie
studentów. Probl Alkoholizmu 2006, 1: 5-8.
3. Jakubas K. Uwarunkowania środowiskowe trwania
w abstynencji alkoholowej. Probl Alkoholizmu 2006, 1:
9‑13.
4. Strzelecki Z. Sytuacja demograficzna Polski. Probl Alkohol
2002, 1: 3-7.
5. Skoczylas P, Binczycka-Anholcer M. Alkoholizm wśród dzieci
i młodzieży. Probl Alkohol 2006, 1: I-III.
6. Obuchowska I. Agresja dzieci w perspektywie rozwojowej.
[w:] Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne. Polskie
Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa-Poznań
2001.
7. Surzykiewicz J. Agresja i przemoc w szkole. Uwarunkowania
socjoekologiczne. Centrum Metodyczne Pomocy
Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2000.
8. Wolińska JM. Agresywność młodzieży. Problem indywidualny
i społeczny. UMCS, Lublin 2000.
9. Hołyst B. Alkohol a przestępstwo w świetle teorii i statystyki.
Probl Alkohol 2002, 1: 7-9.
10. Bałandynowicz A. Środowisko rodzinne a zachowania
dewiacyjne dzieci i młodzieży. [w:] Przemoc i agresja
jako zjawiska społeczne. Polskie Towarzystwo Higieny
Psychicznej, Warszawa 2003.
11. Ochmański M. Wpływ alkoholizmu rodziców na poziom
inteligencji i przystosowanie ich dzieci do nauki szkolnej.
PZWL, Warszawa 1981.
12. Świst J. Charakterystyka osób z problemami alkoholowymi.
Probl Alkohol 2006, 1: 37-39.
13. Hall CW, Bolen LM, Webster RE. Adjustment issues with
adult children of alcoholics. J Clin Psychol 1994, 50,
786‑792.
14. Forward S. Toksyczni rodzice. Santorski, Warszawa 1994.
15. Mellody P. Toksyczne związki. Anatomia i terapia
współuzależnienia. Santorski, Warszawa 1993.
16. Potter-Efron P, Potter-Efron R. Złość, alkoholizm i inne
uzależnienia. IPZiT, Warszawa 1994.
17. Bałandynowicz A. Program zajęć socjoterapeutycznych
dla dzieci z rodzin alkoholowych. Probl Alkohol 2006, 1:
X‑XII.
18. Goworko B. Młodzież – alkohol – agresja. Probl Alkohol 2002,
1: 24-27.
19. www.fas.edu.pl
20. Adamczyk D. Jak alkohol działa na organizm przyszłych
matek. Probl Alkohol 2006, 2: 24-27.
21. ABC alkoholu. Artykuły publikowane w British Medical
Journal. PZWL, Warszawa 1985.
22. Szymanowski T. Młodzież wobec alkoholu, na podstawie
danych empirycznych. IWZZ, Warszawa 1990.
23. Kałdun B. Predyspozycje nastolatków do alkoholizmu. Probl
Alkohol 2006, 2: IV-VI.
24. Tivis LJ, Parsons OA, Nixon SJ. Anger in an inpatient
treatment sample of chronic alcoholics. Alcohol Clin Exp
Res 1998, 22, 902-907.
25. Sikora E. „Sztuka życia” Program profilaktyczno-rozwojowy
dla dzieci z rodzin alkoholowych. Probl Alkohol 2006, 2:
I-III.
26. Fronczyk K. Współwystępowanie palenia papierosów,
nadużywania alkoholu oraz stresu i depresyjności w różnych
grupach wieku osób pracujących zawodowo. Postępy
w profilaktyce i leczeniu przewlekłych chorób niezakaźnych.
VII Seminarium CINDI WHO – Łódź 2005.
27. Samiec W, Sudoł-Jednorowicz EA. „Zdrowo żyć – zdrowym
być” – program promocji zasad zdrowego odżywiania
i zwiększenia aktywności fizycznej dla młodzieży szkolnej.
Postępy w profilaktyce i leczeniu przewlekłych chorób
niezakaźnych. VII Seminarium CINDI WHO – Łódź
2005.
28. Akoliński S, Falewicz JK. Źródła patologii społecznej
i problemy socjalizacji młodzieży. Wyd Prasa ZSL, Warszawa
1984.
29. Gruszczyński W, Rydzyński Z, Śmigielski J. Porównawcze
badania problematyki alkoholu i innych środków
uzależniających w łódzkim środowisku studenckim. WAM,
Łódź 1991.
30. Leonard B. Piwne historie, mity i szkody. Probl Alkohol 2006,
2: 39-40.