Krew – najcenniejszy ludzki lek

Farmakoterapia
Krew – najcenniejszy ludzki lek
Krew to najważniejszy płyn ustrojowy w organizmie
człowieka. Mimo ogromnych postępów, jakie poczyniła
w ostatnich latach medycyna, nie udało się wytworzyć
substancji, która mogłaby w pełni zastąpić ten życiodajny płyn, nieustannie pompowany przez serce i krążący
w tętnicach i żyłach.
Krew jest jedyną płynną tkanką łączną w organizmie człowieka i spełnia
wiele funkcji mających fundamentalne
znaczenie dla zdrowia i życia. Stanowi zawiesinę elementów morfotycznych (krwinek czerwonych, białych
i trombocytów) w roztworze białkowym zwanym osoczem.
•ochronną i obronną – krwinki białe rozpoznają i niszczą szkodliwe
wirusy i bakterie; płytki krwi hamują
krwawienie ran,
•homeostatyczną – krew tworzy stałe
środowisko wewnętrzne, co jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania organizmu.
Każdy z poszczególnych składników
krwi spełnia w organizmie człowieka
określone zadania:
•krwinki czerwone (erytrocyty) przenoszą tlen, dzięki zawartej w nich
hemoglobinie,
•krwinki białe (leukocyty) odpowiadają za reakcje obronne organizmu,
•płytki krwi (trombocyty) łącznie
z osoczowymi czynnikami krzepnięcia
zapewniają prawidłową hemostazę,
•osocze utrzymuje homeostazę środowiska wewnętrznego i zawiera
immunoglobuliny chroniące organizm
przed inwazją drobnoustrojów.
Wskazania do transfuzji
Gwałtowna utrata dużej ilości krwi
prowadzi do wielu groźnych następstw
składających się na obraz wstrząsu
hipowolemicznego. Występuje on
w przypadku szybkiej utraty ok. 1/3
objętości krwi krążącej i zwykle po
utracie 40–48% kończy się zgonem.
W takich przypadkach najcenniejszym
lekiem jest krew ludzka. Bezpośrednie
przetaczanie krwi należy do rzadko
wykonywanych zabiegów i współcześnie zostało niemal całkowicie wyelimi-
20
Przetaczana krew musi być zgodna
w układzie AB0 i Rh, najpierw wykonuje się więc próbę krzyżową, sprawdzając, czy zachodzi aglutynacja między
krwią dawcy i biorcy.
Przed rozpoczęciem transfuzji niezbędne jest sprawdzenie tożsamości
biorcy oraz danych zawartych na
etykiecie preparatu przeznaczonego
do przetoczenia. Większość ciężkich
powikłań poprzetoczeniowych spowodowanych jest transfuzją niezgodnej
grupowo krwi, będącej wynikiem zaniedbań w prawidłowym wykonaniu
opisanych wyżej czynności (pomylenie
nazwiska chorego, złe oznakowanie
próbek krwi lub zamiana pojemnika
z krwinkami itp.). Wymagana jest również ocena makroskopowa preparatu,
ze szczególnym zwróceniem uwagi na
obecność objawów hemolizy, skrzepów, zmiany zabarwienia, szczelności
pojemnika itp.
Tabela 1. Zgodność antygenowa przy transfuzji
DAWCA
biorca
Krew pełni w organizmie szereg następujących funkcji:
•transportową – krew zaopatruje
tkanki w tlen, w składniki energetyczne, mineralne, witaminy, hormony;
oczyszcza organizm ze zbędnych
produktów przemiany materii (np.
CO2, mocznik), przenosi je do płuc i
innych narządów wydalających, jak
nerki, skóra,
•termoregulacyjną – krew przenosi
ciepło z miejsc, gdzie się go wytwarza najwięcej (np. wątroba, mięśnie),
do skóry, gdzie utrata ciepła jest
większa niż produkcja,
nowane przez pośrednie przetaczanie
krwi przechowywanej przez kilka lub
kilkanaście dni. Stało się to możliwe
dzięki opracowaniu metod, które zapobiegają jej krzepnięciu i zapewniają
utrzymanie niezmienionych właściwości krwinek poza organizmem, z zachowaniem biologicznej właściwości
osocza przez odpowiednio długi czas.
0—
0+
B—
B+
A—
A+
AB —
AB+
AB+
×
×
×
×
×
×
×
×
AB —
×
A+
×
A—
×
B+
×
B—
×
0+
×
0—
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
Farmakoterapia
Krew grupy 0 — można przetoczyć
każdej osobie. Chory mający grupę
AB+ może otrzymać dowolną krew.
Osoba posiadająca grupę krwi 0 — ma
najmniejszą szansę, że przypadkowy
człowiek może być dla niej dawcą.
Krew pełna
Krew pobiera się do specjalnych sterylnych pojemników – pojedynczego lub
zestawu kilku pojemników w zależności
od dalszego przeznaczenia. Poprzez
wirowanie można oddzielić poszczególne składniki krwi na KKCz (koncentrat krwinek czerwonych), osocze, kożuszek leukocytarny. Z bogatopłytkowego osocza można przy pomocy kolejnego wirowania uzyskać koncentrat
płytek krwi. Pojemniki po odwirowaniu
i oddzieleniu poszczególnych składników rozdziela się przez zgrzewanie
drenów łączących pojemniki, używając do tego specjalnych zgrzewarek.
Zapewnia to jałowość przez utrzymanie układu zamkniętego. Zestawy mogą być również wyposażone w filtry,
których zadaniem jest deleukocytacja.
Ma to na celu wyeliminowanie niebezpieczeństwa odczynów immunologicznych i przeniesienia wirusów (leukocyty
zawierają jądro komórkowe).
Zasady preparatyki w pojemnikach
z tworzywa sztucznego
Integralnie połączone pojemniki stanowią układ zamknięty, co zapobiega
zakażeniu bakteryjnemu krwi podczas
preparatyki. Przed pobraniem pełnej
krwi należy zdecydować, jakiej preparatyce zostanie ona poddana i w zależności od tego wybrać odpowiedni
zestaw pojemników. Rozdział krwi na
składniki może być prowadzony zarówno przy użyciu manualnych, jak i automatycznych pras ekstrakcyjnych. Do
zabiegów pobierania krwi i jej składników metodami manualnymi i aferezy
zaleca się korzystanie z komercyjnych
płynów konserwujących zgodnych
z Farmakopeą Europejską. Pojemnik
macierzysty, do którego pobierana jest
krew zawiera 63–70 ml płynu konser-
wującego. Zapobiega on krzepnięciu
krwi, zawiera też substancje odżywcze, umożliwiające przechowywanie
krwi i jej składników. Płyn konserwujący powinien być sterylny i apirogenny.
Poszczególne składniki płynu pełnią
następujące funkcje:
•cytryniany zapobiegają krzepnięciu
krwi poprzez wiązanie zjonizowanego wapnia w osoczu;
•glukoza stanowi materiał energetyczny, konieczny do zapewnienia przemian energetycznych zachodzących
w krwinkach czerwonych;
•diwodorofosforan sodu utrzymuje
pH środowiska na poziomie fizjologicznym, co wydłuża czas rozpadu
2,3-difosfoglicerolu (związku, który
ułatwia uwalnianie tlenu z hemoglobiny) oraz dostarcza substratu do
procesów fosforylacji;
•adenina dostarcza substratu, z którego w czasie przechowywania krwinki czerwone mogą syntetyzować ATP
(adenozyno-5-trifosforan), co powoduje ich większą żywotność.
Roztwory wzbogacające
(uzupełniające)
Większość roztworów uzupełniających
zawiera chlorek sodowy, adeninę, glukozę i mannitol. W skład innych wchodzą cytrynian trójsodowy, mannitol,
dwuwodorofosforan sodowy lub guanozyna. Podtrzymują one żywotność
krwinek czerwonych zawartych w koncentratach otrzymanych po usunięciu
osocza. Objętość dodawanych roztworów waha się od 80 do 110 ml. Stosowanie roztworów wzbogacających
umożliwia przechowywanie KKCz
w temperaturze od 2–6°C do 42 dni.
Przechowywanie krwi i jej składników
w pojemnikach z tworzyw sztucznych
Pojemniki do pobierania krwi oraz
pojemniki satelitarne znajdujące się
w zestawie wykonane są z polichlorku
winylu (PCV). Tworzywo to wywiera
stabilizujący wpływ na błonę komórkową erytrocytów i chroni krwinki
czerwone przed hemolizą podczas
przechowywania ich w stanie płynnym.
Jest trwałe do temperatury — 90°C
i pozwala na przechowywanie w stanie zamrożenia osocza, krioprecypitatu
i KKP. W niektórych zestawach znajdują się pojemniki ze zmodyfikowanego PCV albo z poliolefiny, zwane
pojemnikami „oddychającymi”, gdyż
zapewniają lepszą wymianę gazów
pomiędzy zawartością pojemnika
a środowiskiem zewnętrznym. Z tego
względu pojemniki te przeznaczone są
do przechowywania KKP w temperaturze od 20°C do 24°C przez 5 dni.
Niewskazane jest przechowywanie
krwi pełnej i różnych rodzajów KKCz
(np. po podziale na porcje do użytku
pediatrycznego) w pojemnikach „oddychających” dłużej niż przez 7 dni,
gdyż może dojść do wzmożonej hemolizy krwinek czerwonych.
Rozdział krwi na składniki
Rozdziału krwi na składniki można dokonać, wykorzystując:
•różnice ciężarów właściwych poszczególnych składników krwi (sedymentacja, wirowanie),
•różnice wielkości składników komórkowych (filtracja),
•powinowactwo składników komórkowych do pewnych substancji (filtracja
adsorpcyjna/adhezyjna).
Spontaniczny rozdział krwi na składniki
w zależności od ich ciężaru właściwego zachodzi w procesie sedymentacji.
Proces ten rozpoczyna się wkrótce
po pobraniu krwi. Na dno pojemnika
opadają najcięższe krwinki czerwone,
nad nimi pozostaje osocze zawierające pozostałe składniki komórkowe.
Po pewnym czasie opadają również
i one, tworząc nad erytrocytami warstwę leukocytów i płytek krwi (kożuszek leukocytarno-płytkowy). Górną
frakcję stanowi osocze pozbawione
składników komórkowych. Zakończenie procesu spontanicznej sedymentacji następuje po upływie kilkunastu
21
Farmakoterapia
godzin. Aby go przyśpieszyć stosuje
się metody wirowe.
Afereza
Zabieg wykonuje się przy pomocy
urządzeń zwanych separatorami, które umożliwiają pobieranie od dawcy tylko wybranych składników krwi.
W ten sposób można pobierać:
•osocze – plazmafereza,
•płytki krwi – trombafereza,
•krwinki czerwone – erytroafereza,
•krwinki białe – leukafereza.
Plazmafereza
•jednorazowo pobiera się 600 ml osocza,
•stosuje się zestawy jednorazowego
użytku,
•zabieg trwa ok. 30 minut.
Osocze można oddawać tą metodą
co 2 tygodnie. Plazmafereza jest jedną
z technik pozaustrojowego mechanicznego oczyszczenia krwi pacjenta ze
związków znajdujących się w osoczu.
To metoda nieswoistej wymiany osocza łącząca w sobie elementy transfuzji autologicznej oraz hemodylucji
(zwiększenie objętości osoczowej krwi
i zmniejszenie masy czerwonokrwinkowej). Można ją wykonać w sposób
automatyczny przy pomocy separatora
komórkowego, jak również manualnie,
korzystając z wirówki o odpowiednich
parametrach wirowania i temperatury.
Plazmafereza znalazła zastosowanie
w leczeniu chorób o podłożu immunologicznym, metabolicznym, w chorobach
układu krwiotwórczego, w toksykologii
i leczeniu zakażeń. Stosowanie technik
pozaustrojowego wspomagania organizmu umożliwia doraźną pomoc (zatrucia), jak i długoletnie podtrzymywanie
funkcji życiowych pacjenta (choroby
autoimmunologiczne, szpiczak mnogi).
Z osocza można izolować białka konieczne dla prawidłowego krzepnięcia krwi,
a więc niezbędne do leczenia chorych
na hemofilię i inne skazy krwotoczne. Oddziela się również białka zwane immuno22
globulinami, które stosowane są głównie
w celu zwiększenia odporności organizmu, a także albuminę niezbędną w leczeniu oparzeń, wstrząsu i innych schorzeń.
Trombafereza
Zabieg polega na pobraniu komórek krwi (płytek), które biorą udział
w procesie krzepnięcia. Zabieg trwa
od 1–1,5 godziny. Po oddaniu płytek
krwi obowiązuje dawcę 4 tygodniowa
przerwa, mimo że poziom płytek wraca do normy po 48 godzinach.
Kto wymaga transfuzji płytek? Są to
chorzy, także dzieci, poddawani masywnej chemio- i radioterapii z powodu nowotworów złośliwych i chorób
krwi, np. białaczki. U tych ludzi terapia uszkadza komórki szpiku kostnego, które tworzą płytki krwi. Transfuzje
płytek są również potrzebne ludziom
operowanym z powodu chorób serca
w krążeniu pozaustrojowym i w przebiegu intensywnej terapii po wypadkach komunikacyjnych w urazach wielonarządowych.
Erytroafereza
•jednorazowo pobiera się 600 ml
krwinek czerwonych,
•stosuje się zestawy jednorazowego
użytku,
•zabieg trwa ok. 1,5 godziny
Krwinki czerwone można oddawać co
sześć miesięcy.
Leukafereza
•jednorazowo pobiera się 200 ml,
•stosuje się zestawy jednorazowego
użytku,
•zabieg trwa 2 godziny.
Krwinki białe można oddawać tą metodą co 4 tygodnie, nie częściej niż
12 razy w roku.
Honorowi dawcy krwi
Różne sytuacje życiowe mogą powodować utratę większej lub mniejszej
ilości krwi. Przy niewielkim ubytku or-
ganizm jest w stanie sam się zregenerować. Większe krwotoki mogą stać
się przyczyną realnego zagrożenia
życia lub zdrowia poszkodowanego.
Również wiele chorób mogących zaistnieć bez nagłych wypadków wymaga
podania pacjentowi krwi pełnej lub
pojedynczych jej składników. Stąd też
zawsze istnieje potrzeba oddawania
krwi. Współczesna opieka medyczna
nie jest w stanie obejść się bez ważnych partnerów – honorowych krwiodawców, którzy są jedynym źródłem
zaopatrzenia w ten niezastąpiony lek.
Oddanie krwi jest zabiegiem bezpiecznym, pod warunkiem, że osoba
zakwalifikowana jest zdrowa. Wieloletnie doświadczenia wykazały, że
zarówno jednorazowe, sporadyczne,
jak i regularne pobieranie (4–6 razy
w roku) krwi w ilości nie przekraczającej
10% objętości krążącej, nie powoduje
szkodliwych następstw w organizmie
zdrowego człowieka. Pobranie krwi
trwa nie dłużej niż 10 minut i jest zabiegiem bezbolesnym, a nieprzyjemne dla
niektórych osób doznania przy wkłuciu
igły do żyły zminimalizowane są przez
jej specjalne ostrzenie, silikonowanie
i wyprofilowanie. Ilość pobieranej krwi
nie przekracza 450 ml. Z takiej objętości można przygotować 3 podstawowe preparaty:
•koncentrat krwinek czerwonych
(KKCz),
•osocze świeżo mrożone,
•koncentrat krwinek płytkowych.
Odstępy pomiędzy kolejnymi oddaniami nie mogą być krótsze niż 8 tygodni.
Kobieta może oddawać krew maksymalnie 4 razy w roku, a mężczyzna 6 razy.
Krew jest niezbędna nie tylko ofiarom
wypadków, ale także cierpiącym na
szereg poważnych chorób. Przetaczana podczas transfuzji lub podawana
w postaci przetworzonych preparatów,
pozwala ratować życie i zdrowie.
mgr farm. Barbara Domagała