Historia XX stulecia potraktowała Polskę i Polaków w sposób

POLACY RATUJĄCY ŻYDÓW W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ 1939-1945
Nie wiemy nic o bardzo wielu innych ludziach: tych, którzy dawali
schronienie żydowskim rodzinom nawet, jeśli tylko na dwa lub trzy dni w
chwilach największego zagrożenia; tych, których naziści mordowali razem z ich
żydowskimi gośćmi, zacierając tym samym wszelkie ślady ich bohaterstwa; tych,
którzy spełnili swój obowiązek podczas wojny, a potem zachowali milczenie…
Norman Davis (2013)
Historia XX stulecia potraktowała Polskę i Polaków w sposób szczególny, poddając ich
wyjątkowej próbie zwłaszcza w okresie II wojny światowej 1939-1945. Polacy stali się ofiarą
ludobójczej polityki nazistowskich Niemiec i sowieckiej Rosji, a jednocześnie zostali zmuszeni
do bycia świadkami eksterminacji obywateli polskich narodowości żydowskiej. Rząd Polski na
Uchodźstwie w Londynie oraz władze Polskiego Państwa Podziemnego w Kraju stanowczo
występowały przeciwko tym zbrodniom - niemieckim oprawcom zapowiadano surową karę,
zaś polskich zdrajców i konfidentów, o ile istniała taka możliwość, starano się karać
natychmiast. Pierwsza tajna notatka na temat ludobójstwa w Auschwitz została
przygotowana dla polskiego podziemia przez Witolda Pileckiego, dobrowolnego więźnia
obozu, który obok zbierania informacji wywiadowczych na temat funkcjonowania obozu,
organizował w nim ruch oporu. Jednocześnie Rząd RP na Uchodźstwie podejmował
działaniach informacyjne i protestacyjne wobec rządów i społeczeństw państw zachodnich,
apelując o powstrzymanie zagłady ludności żydowskiej. Jednym z przykładów takich działań
jest nota Rządu Polskiego na Uchodźstwie z 10 grudnia 1942 roku, sygnowana przez szefa
resortu spraw zagranicznych Edwarda Raczyńskiego, przesłana rządom państw-sygnatariuszy
Deklaracji Narodów Zjednoczonych.
Na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej Polacy i Żydzi zostali
szczelnie odseparowani, niedozwolone kontakty były przez Niemców karane śmiercią.
Pomimo terroru i zagrożenia życia, a także zwykłego niedostatku i biedy, wśród Polaków,
którzy mieli kontakt z Żydami, znalazło się wielu takich, którzy dla ratowania bliźniego gotowi
byli zaryzykować życie własne i swoich najbliższych. Przełomem była tzw. Wielka Akcja (Gross
Aktion) w Warszawie, gdy od końca lipca do połowy września 1942 roku wywieziono z
warszawskiego getta do obozu koncentracyjnego w Treblince prawie ćwierć miliona osób.
Wówczas w Warszawie ukonstytuowała się Tymczasowa Rada Pomocy Żydom „Żegota”, w
której działała znana pisarka Zofia Kossak. Nie była to jedyna forma pomocy instytucjonalnej
– już od 1940 roku działała na okupowanych terenach Rada Główna Opiekuńcza, która
wbrew niemieckim zakazom współpracowała z żydowskimi organizacjami opiekuńczymi
i skutecznie udzielała pomocy Żydom. Znane są także liczne przypadki pomocy ze strony
środowisk kościelnych - przodowały w tym zwłaszcza siostry zakonne, które ukrywały w
prowadzonych przez siebie ochronkach, szkołach i szpitalach żydowskie dzieci. Męskie i
żeńskie klasztory stały się w czasie okupacji miejscem schronienia wielu Żydów.
Najczęściej jednak zdarzały się przypadki pomocy indywidualnej, bez wsparcia
organizacyjnego i w obliczu zagrożenia karą śmierci (udokumentowanych jest ponad tysiąc
przypadków zamordowania Polaków przez Niemców za pomaganie Żydom). Obok nazwisk
powszechnie znanych w Polsce i na świecie takich jak Irena Sendlerowa czy Jan Karski,
istniało tysiące bezimiennych polskich bohaterów ratujących Żydów, o których pamięć uległa
zatarciu. Nieznana jest dziś dokładna liczba tych Sprawiedliwych, a historycy są w stanie
podawać jedynie ostrożne szacunki. Niewątpliwie szczególne miejsce wśród nich zajmują ci
Polacy, którzy za swą bohaterską postawę zapłacili życiem. Ilu ich było nie dowiemy się
nigdy, podobnie jak nigdy nie poznamy już dokładnej liczby wszystkich pomagających - bez
wątpienia jednak nie było ich mało, a świadczą o tym nazwiska wielu zdziesiątkowanych
rodzin polskich, których jedyną winą było to, że chciały ratować żydowskich współobywateli.
Należą do nich m.in. Michał Kruk z Przemyśla, Katarzyna Kazimierczak z Radomia, Franciszka
Resich z Krakowa, Ignacy Boryczko oraz Józef Krawczyk z żoną i 9-letnim synkiem z Boisk,
rodzina Baranków z Siedlisk, ośmioosobowa rodzina Ulmów z Markowej, rodziny Deców,
Lewandowskich i Kuszków z Pantalowic, 19 mieszkańców Woli Przybysławskiej, rodzina
Kowalskich i 33 mieszkańców Rekówki oraz Ciepielowa, i wielu, wielu innych. Zdarzało się, iż
Polacy ginęli za pomaganie Żydom także daleko od kraju, jak Henryk Sławik, który akcję
ratunkową prowadził na Węgrzech. Chlubną kartę zapisali także polscy dyplomaci w czasie II
wojny światowej ratujący Żydów przed śmiercią (m.in. ambasador Tadeusz Romer).
W 1963 roku ustanowiono honorowy tytuł Sprawiedliwy wśród Narodów Świata,
przyznawany przez izraelski Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu (Yad
Vashem). Wśród ponad 22 tysięcy osób z 44 państw, które do końca roku 2014 tytuł ten
otrzymały, największą, ponad 6-tysięczną grupę stanowią Polacy. Warto pamiętać, na co
zwracał uwagę brytyjski historyk Norman Davis, że władze Izraela „mogą upamiętnić jedynie
tych, których nazwiska zostały im przekazane i przeszły niezwykle surową weryfikację. Nie
wiemy nic o bardzo wielu innych osobach…”.
Otwarcie Muzeum Polaków Ratujących Żydów im. Rodziny Ulmów w Markowej, w
znacznej mierze przywraca pamięć o często zapomnianych bohaterach ratujących podczas
okupacji żydowskich współobywateli - zainteresowanie nimi pojawiło się zbyt późno, a
pomagający i represjonowani za pomoc żyli i umierali dotąd w milczeniu.
Niniejsza informacja powstała m.in. na bazie informacji podanych przez specjalistyczne
serwisy informacyjne:
- projekt «Polacy ratujący Żydów w czasie II wojny światowej», realizowany przez Instytut
Pamięci Narodowej;
- projekt «Polscy Sprawiedliwi – Przywracanie Pamięci», realizowany przez Muzeum Historii
Żydów Polskich POLIN;
- projekt «Ratującym – Ocaleni», realizowany przez fundację Pamięć & Przyszłość;
- projekt «Życie za życie», realizowany przez Instytut Pamięci Narodowej oraz Narodowe
Centrum Kultury.
DOKUMENTACJA FILMOWA (filmy ogólnodostępne w sieci internetowej – stan z 3.03.2016
r.):
- Cena życia (reż. A. Baczyński, 2004);
- Historia Kowalskich (reż. A. Gołębiewski, M. Pawlicki, 2007);
- Lista Sendlerowej (reż. M. Dudziewicz, 2002);
- Łyżeczka życia (reż. M. Nekanda-Trepka, 2004);
- No. 4 Street of Our Lady (reż. B. Bird, J. Maltz, R. Sherman, 2009);
- Ratującym – Ocaleni (reż. G. von Seltmann, K. Szykier-Koszucka, 2015);
- Sprawiedliwi (reż. J. Kidawa, 1968);
- Życie za życie (reż. A. Gołębiewski, 2006).
WYSTAWY:
- wystawa Dobry adres (Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Ministerstwo Kultury i
Dziedzictwa Narodowego)
- wystawa Dom pod zwariowaną gwiazdą. Żydzi ukrywani w warszawskim ZOO (Muzeum
Historii Żydów Polskich POLIN, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego)
- wystawa Polscy artyści z pomocą Żydom (Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN,
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego)
- wystawa Samarytanie z Markowej (Instytut Pamięci Narodowej, Ambasada RP w Ottawie)
- wystawa Sprawiedliwi wśród narodów świata. Pomoc Polaków dla ludności żydowskiej w
Małopolsce w latach 1939–1945 (Instytut Pamięci Narodowej)
- wystawa Z narażeniem życia. Polacy ratujący Żydów podczas Zagłady (Ministerstwo Spraw
Zagranicznych, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN)
WYBRANA BIBLIOGRAFIA:
P. Andrianik, E Kopówka, Dam im imię na wieki (Iz 56,5). Polacy z okolic Treblinki ratujący
Żydów, Oxford-Treblinka 2011
L. Cain, Irena Adamowicz. Sprawiedliwa wśród narodów świata, Warszawa 2011
G. Górny, Sprawiedliwi. Jak Polacy ratowali Żydów przed Zagładą?, Warszawa 2013
J. Hera, Polacy ratujący Żydów. Słownik, Warszawa 2014
K. Iranek-Osmecki, Kto ratuje jedno życie... Polacy i Żydzi 1939-1945, Warszawa 2009
J. Myszkowska, Zofia - matka «Żegoty». Wspomnienia o Zofii Kossak-Szatkowskiej, Toruń
2014
Polacy ratujący Żydów. Historie niezwykłe, opr. T. Sudoł, Jan Żaryn, Warszawa 2014
E. Rączy, I. Witowicz, Polacy ratujący Żydów na Rzeszowszczyźnie w latach 1939–1945,
Rzeszów 2011
J. Szarek, Sprawiedliwi wśród narodów świata, Kraków 2006
M. Szpytma, The Risk of Survival. The Rescue of the Jews by the Poles & the Tragic
Consequences for the Ulma Family from Markowa, Warszawa 2009
M. Szpytma, Sprawiedliwi i ich świat. Markowa w fotografii Józefa Ulmy, Warszawa 2015
M. Szpytma, J. Szarek, Rodzina Ulmów, Warszawa 2014