Dojrzały owoc racjonalizmu

Dojrzay owoc racjonalizmu
Stefan Morawski
„Ekran” 1960, nr 16
„Zezowate szczcie” jest utworem zrodzonym w duchu klasycznym. Wszelkie dziea artystyczne
speniaj warunek wewntrznej spoistoci, ale tylko niektóre z nich s harmonijne, zwize i celne w wyrazie.
Harmonia jest tutaj po prostu przeciwiestwem dysharmonii, rozwichrzenia, mgawicowych nastrojów,
wielokropków. Zwizo nie jest ani ascez, ani lakonicznoci: oznacza tyle, i mówi si wanie to, co
trzeba powiedzie i we waciwym momencie. Celno wyrazu dotyczy za wzicia takich rodków
formalnych, które s jednoczenie czytelne i sugestywne. Munk jest reyserem tego wanie klasycznego
rodzaju. Robota jego jest tak precyzyjna, tak jubilerska, i narzucaj si analogie z innymi dziedzinami sztuki
– tymi, które klasyczne ideay, w podanym tu rozumieniu, pielgnuj najczciej. Mam na myli wartoci
graficzne (ostry wyrazisty kontur) i baletowe (precyzja ruchu). Obraz i ruch filmowy jest u Munka zamknit,
wycyzelowan caoci. Rytm wewntrzny kadru, sceny, ujcia prezentuj logik, której poddajemy si bez
najmniejszego sprzeciwu. Rodowód filmowy tego zjawiska skonny bybym wyprowadzi od Claira i Guitry;
nie tylko zreszt czysto i klarowno Munkowskiego „ecriture” prowadz mnie w tym kierunku. Skojarzenia
te nasuwa równie typ pomysowoci – jest to inwencja, nie szokujca widza jakimi nieoczekiwanymi
smaczkami czy symbolami, lecz potgujca to, co w danym kontekcie jest zawarte poprzez specjalne
uwydatnienie detalu lub udatn deformacj (np. przyspieszone zdjcia). Przykadem owego akcentu
pooonego na szczególe rzeczowym s np. szczkajce noyczki w sekwencji pierwszej; do tego przykadu
doczy mona inne — Ausweiss Piszczyka, teczk z cukierkami i gazetkami prasy podziemnej, pienidze
gromadzone w walizce tu po okupacji i biurko z ca instrumentacj sprawozdawcz w sekwencji ostatniej.
Oprócz tych dwu nazwisk trzeba by przywoa jeszcze jedno – Chaplina. Kontrapunkty powagi
i komizmu, nieskazitelny rytm tych wtków, groteska w miejsce tragizmu (sceny bombardowania na polu
z kapust, fabryka amunicji, przesuchiwanie Piszczyka przez funkcjonariusza UB) – oto elementy bliskie
wielkim wzorom chaplinowskim.
czy Munka z wymienionymi tu ju klasykami filmu jeszcze zdolno prowadzenia aktorów, powiem
wicej — take doboru aktorów. „Zezowate szczcie” nie ma ani jednej sabej kreacji, ani jednej sceny,
która zostaaby oddana ywioowi. Kobiela jest „igrcem” wymienitym i na pewno indywidualnoci; w tym
wypadku spotkay si wic ze sob dwa niezwyke talenty: reyserski i aktorski. I mona by sdzi, i Munk
mia po prostu szczliw rk. Wszake zwaywszy liczb aktorów w tym bogatym filmie i wziwszy pod
uwag rozmaito sytuacji i kontekstów, nie trudno wywnioskowa i Munk ma poza tym elazn rk. Ta
dyscyplina artystyczna, poczona z neutralnoci i ekspresywnoci wyników dziki niej osignitych, kae
dzieo to pasowa na znakomite. Te równie wzgldy zdecydoway o zacytowaniu wielkich nazwisk
filmowych nie po to, aby sugerowa, i gwiazda Munka wieci zapoyczonym blaskiem, lecz po to, by j
umieci obok gwiazd tamtych. Przy tym nie ulega wtpliwoci, i pochodzi ona z konstelacji polskiej.
W tym punkcie przechodzimy ju od formy do koncepcji utworu. Nie przypadkiem zaczem od
jzyka artystycznego, którym wada Munk i jego zespó. Tutaj forma nie przylega do treci. Po prostu jest
treci, jest jej zwierciadem przez które dobitnie ujawnia si racjonalistyczna koncepcja „Zezowatego
szczcia”. Jest to dzieo przede wszystkim antymitologiczne. Obala wszystkie te mity, które skrztnie i przez
dugie lata hodowano w naszym rodzinnym klimacie ideologicznym. Pryskaj wszystkie mydlane baki...
pryskaj na dobr spraw jeszcze raz w filmie, poniewa ju przedtem rozbia je historia. Ale ilu jeszcze
mamy pogrobowców, ilu ludzi yje jeszcze tamtymi czasami. Ludzie mojego pokolenia przeyli wszystkie te
mity na wasnej skórze – dzielnego, paramilitarnego skauta, tragizm modych i akcji „na Kowno” bojówkarzy
endeckich, czyli naszych wielkopolskich zbawców ojczyzny, podchorego, który podziemie traktuje jak
zabaw w strzelnicy, lub gr va banque, handlarza walut, który te broni macierzy podczas okupacji, jego
kontynuacji ale w wydaniu szabrownika lub kanciarza tu po zakoczeniu wojny i wreszcie urzdnika od
sprawozdawczoci czyli tabu socjalizmu wypaczonego. Film nie omiesza rzeczy naprawd wartociowych –
szydzi za z tych Absolutów i tych Idei, które wynikaj z ducha husarskiego, z tradycji i inspiracji
feudalno-romantycznych. Ta rozprawa z mitologi, jake uciliw i bolesn, jest najwikszym atutem filmu.
S to prawdziwe i zarazem jake gorzko dojrzae „poegnania” z Polsk dwudziestolecia. W „Przyczynku do
krytyki heglowskiej filozofii prawa” (1844) pisa Marks m.in. i „Ostatnia faza formacji dziejowej jest jej
komedi. Bogowie greccy, których ju raz miertelnie ugodzono w przykutym do skay Prometeuszu
Ajschylosa, musieli raz jeszcze umrze koniecznie w przypowieciach Lukiana”. Wprawdzie Marks mia tu na
www.filmotekaszkolna.pl
myli pogodne rozstanie z przeszoci, lecz w naszym przypadku – powtarzam – jest to rozstanie gorzkie.
Bowiem zbyt wielu nas jest, którym pozosta pioun tamtych dowiadcze w ustach i niestety sporo jeszcze
takich, którzy nie wycignli intelektualnych wniosków z naszej historii.
Sekwencja krakowska (ju z okresu socjalizmu) jest najsabsza w wymowie antymitotwórczej.
Wolabym w niej Piszczyka poród tych, co stawiali na Mikoajczyka ni poród kanciarzy. Na oddzieln
uwag zasuguje sekwencja ostatnia. Film uderza tutaj trafnie w to, co byo jednym z najsmutniejszych
schorze naszego ustroju, w alienacje, które sami tworzylimy. Oto Duch Sprawozdawczoci, który
przygniata i dawi czowieka. Oto Duch Czujnoci, który czyni kadego osobnika osob podejrzan. Oto
Patos Fasady, która ma zakry realne i dotkliwe braki naszej rzeczywistoci. Pisalimy ju o tym setki razy –
z bólem i wstydem. Pisali o tym gównie komunici i trzeba pisa jeszcze raz. Dobrze, bardzo dobrze, i
Munk idzie w lady Majakowskiego. Nie wolno nazbyt szybko zapomina o grzechach nadgorliwców, nie
wolno przyznawa si do socjalizmu bronic go globalnie razem z jego – przejciowymi zreszt – defektami.
I co najwaniejsze, nie naley upiera si przy tym, i wszystko co robia Historia, dziao si w sposób
nieunikniony i racjonalny. Przypomn ponownie Marksa, tym razem wespó z Engelsem. W „witej rodzinie”
czytamy, e: „To nie historia, lecz wanie czowiek, rzeczywisty ywy czowiek – on robi to wszystko, on
wszystko posiada i o wszystko walczy. Historia wcale nie uywa czowieka, jako rodka do osigania jej
wasnych celów... historia to nic innego jak tylko dziaalno dcego do swych celów czowieka”.
Tu przechodzimy do drugiej warstwy filmu – do postaci Piszczyka. Niektórzy powiadaj, i
„Zezowate szczcie” broni owych maych, zaszczutych przez Los czy Histori ludzi. Jest to niewtpliwe
nieporozumienie, wynikajce z przeniesienia wasnych dozna niektórych odbiorców na struktur dziea.
„Zezowate szczcie” bynajmniej nie oszczdza bohatera. Pokazuje oportunist majcego wszelkie zadatki
na karierowicza, odznaczajcego si gitkim karkiem, umiejcego podlizywa si przeoonym. Jego
zdolno mimikry jest typowym atrybutem szaraków. Jeli ciga go pech, to dlatego, e ponosi go
w pewnych momentach ambicja. Prawda, e Jan Piszczyk nie jest tzw. charakterem z klasycznych komedii,
w których jedna podstawowa cecha wypenia dan posta. Piszczyk budzi w nas wspóczucie w kilku
scenach, w których jest ofiar naprawd bez winy (np. sceny z dziecistwa). W wikszoci jednak
przypadków sam powoduje owe nieszczcia – jest niezaangaowany, a próbuje sterowa to tu, to znów tam
i oczywicie zostaje za-denuncjowany i odepchnity. Nawet wówczas kiedy jedyny raz jest prawdziwie
zainteresowany ide (w sekwencji okupacyjnej – akces do roboty podziemnej), ponosi klsk pacc za
swoj wczeniejsz próno i hochsztaplerstwo. B. Kobiela udzieli mu zreszt takiego bogactwa rysów, tyle
przerónych tonów i niuansów, i staje przed nami specyficzny, penokrwisty czowiek. Niemniej pewne rysy
dominuj w tej pysznej kreacji – niedostwa, lkliwoci, paczliwoci (wszystkie z tej samej parafii) oraz
chwilami pyszakowata zuchwao. Nie sdz, by bohater wyposaony w takie cechy mia odgrywa rol
wzorca osobowego. Wrcz przeciwnie – „Zezowate szczcie” kompromituje tego marnego, zagubionego
w dzisiejszym wiecie czowieczka. Nie tylko dlatego, i jak Rosenkranz i Gildenstern z Hamleta zabka si
midzy przeciwstawne sobie wielkie siy. Take i gównie dlatego, e jest jak robak... z perspektyw wsk
i przyziemn. Ów czowiek ywy, o którym Marks pisa jako o twórcy historii jest przeciwiestwem Piszczyka.
I on jest wanie autentycznym bohaterem filmu Munka (i Stawiskiego). Nie ma go na ekranie, ale on
wanie pozostaje na pobojowisku. Skompromitowano faszywe mity, skompromitowano tzw. dobrego,
maego, czowieka; ale z tej smutnej komedii o wylgarni narodowych i spoecznych alienacji oraz o le
funkcjonujcych oportunistach, wyania si nadzieja. Skierowuje ona nasze spojrzenie na tych ludzi, którzy
w „Czowieku na torze” dziaali w imi zwykych, ale powanych spraw.
Munk stworzy tragikomedi racjonalistyczn, która dla kultury socjalistycznej jest tak samo
niezbdna jak powietrze dla oddychania. Stworzy dzieo realistyczne o ogromnym adunku poznawczym
i artystycznym. Strzsn dojrzay owoc z drzewa, które roso od dawna... z antyheroicznych scenariuszy
Stawiskiego, z niezrównanej w tej chwili u nas w kraju mistrzowskiej kamery Lipmana, z kreacji
artystycznych, które potwierdziy tu sw klas (np. Golasa i Siemiona) i przede wszystkim z wasnych
peregrynacji artystycznych, wypenionych intelektualn odkrywczoci, postaw wobec rzeczywistoci
a la Anatol France oraz upartym poszukiwaniem matematycznej doskonaoci form filmowych.
P.S. Do oddzielnej analizy trzeba odoy problem spoecznego oddziaywania filmu. Jedn wszake rzecz
chc od razu zasygnalizowa. Pokolenie 20-latków pewnych spraw poruszonych w „Zezowatym szczciu”
po prostu nie chwyta. Jest zabawnym i zarazem dramatycznym paradoksem fakt, i ów najlepszy
i najwikszy film polski – z tych które rozprawiaj si z nasz przeszoci – nie znajduje penego oddwiku
wród najmodszych studentów. Nie wiadczy to przeciw niemu teraz, ani te nie uszczupla jego wartoci za
lat dziecia, czy dziesit. Jeli nawet wygasn treci pokoleniowo aktywne, pozostanie jego ostry klimat
antymitologiczny i jego nie wyblaky komizm.
www.filmotekaszkolna.pl