pobierz - Akademia Orange

Aleksandra Zińczuk
Podstawy historii mówionej
Warsztat. Scenariusz
Potrzebne materiały: duże kartony, flamastry, karteczki samoprzylepne, ew. tablica lub flipchart
Liczba uczestników: ok. 20 osób
Czas warsztatu: 2 x 2,5 h
Wprowadzenie
Prowadzący formuje krąg, w którym siadają uczestnicy. Przedstawia się i mówi pokrótce, o czym
będą warsztaty i na czym polega praca warsztatowa (współuczestnictwo i współtworzenie jakości
warsztatu). Prosi, aby uczestnicy napisali na karteczkach przylepnych, z czym kojarzy się im
historia mówiona (ang. oral history). Uczestnicy przyklejają karteczki do jednego dużego
kartonu/tablicy/flipcharta.
Ćwiczenie 1
Prowadzący proponuje zapoznanie się uczestników w formie zabawy. Zabawa polega na tym, że
prowadzący mówi (w dość szybkim tempie) serię imion, jeśli ktoś w grupie znajdzie się o danym
imieniu musi szybko zmienić swoja pozycję w kręgu przenosząc się na jego drugą stronę
(zmieniając się wraz z osobą, która stoi na przeciwko i ta osoba musi zająć jej uprzednie miejsce
w kręgu). Następnie prowadzący prosi, żeby wszyscy dobrali się w pary – po dwie osoby stojące
obok siebie. Zadaniem każdej pary jest przeprowadzenie krótkiego wywiadu. Każdy uczestnik musi
zdobyć
jak
najwięcej
informacji
o
drugiej
osobie,
zadając
pytania
o
miejsce
pochodzenia/urodzenia/zamieszkania, jego wyglądu, ulubionych bądź nielubianych miejsc
ze swojej okolicy. Następnie każdy uczestnik po kolei w kręgu opowiada o swoim sąsiedzie to, co
o nim zapamiętał, przedstawiając go w ten sposób reszcie grupy.
Na koniec prowadzący krótko wprowadza zagadnienie historii mówionej, która jest nie tylko sztuką
rozmowy, przeprowadzenia nagrania, ale przede wszystkim sztuką uważnego słuchania drugiego
człowieka.
Ćwiczenie 2
Prowadzący dzieli młodzież na dwie grupy. Grupy dostają cytaty dotyczące tematyki historii
i pamięci [Załącznik nr 1], które mają razem omówić oraz dopasować treść cytatu do autora.
Po wykonanym zadaniu obie grupy prezentują, w jaki sposób dobrały cytaty do osób. Na koniec
prowadzący prosi o osobiste wrażenia, który z cytatów i dlaczego jest ciekawy/interesujący, lub
z którym się uczestnicy nie zgadzają; jeśli tak, to niech opowiedzą dlaczego.
Prowadzący buduje dyskusję na tle wypowiadanych spostrzeżeń. Jeśli będą sprzeczne osądy rolą
prowadzącego jest moderowania dyskusji ze zwróceniem uwagi,
że wszyscy mają prawo
do swojego zdania, przekonań lub intuicji, które nie muszą być zgodne z rzeczywistością.
Ćwiczenie 3
Uczestnicy pozostają w dwóch grupach i odsłuchują kilka fragmentów historii mówionej. Wybór
relacji mówionej można dostosować do zainteresowań młodzieży. Można skorzystać z tematycznej
bazy materiałów audio, na przykład strony www.historiamowiona.tnn.pl.
Następnie w mniejszych grupach rozpisują na kartkach plusy i minusy wynikające z odsłuchiwania
ustnej relacji. Jedna grupa zapisuje na kartonie, co dobrego/pozytywnego/ciekawego można
dowiedzieć się z usłyszanej historii (wiedza na temat konkretnych wydarzeń historycznych,
osobiste odczuwanie świata czy precyzja dotycząca opisywania detali). Druga grupa zapisuje, jakie
są niedoskonałości nagranej relacji (zła jakość nagrania, indywidualny język i słownictwo
rozmówcy, niezrozumiałe zwroty, powtórzenia, chaotyczność wypowiedzi).
Prowadzący zachęca kolejno grupy do omówienia swoich spostrzeżeń. Prosi przy tym, aby
uczestnicy streścili wysłuchane relacje, a na koniec uzupełnia relacje o kontekst bądź dopowiada
treści, które nie zostały przez uczestników wychwycone, zrozumiane.
Ćwiczenie 4
Dwie grupy otrzymają po dużym kartonie. Jedna grupa tworzy uniwersalne dokumenty przydatne
dla każdego, kto zechciałby przeprowadzić wywiad: pierwsza grupa tworzy kwestionariusz pytań
(faza przygotowawcza przed nagraniem relacji), a druga grupa kartę inwentaryzacyjną (faza
podsumowująca, archiwizująca zebrany materiał). Na koniec uczestnicy otrzymują przykładowe
kwestionariusze i karty, żeby mogli porównać, jakie zagadnienia uwzględnili bądź nie [Załącznik
nr 2].
Ćwiczenie 5
Prowadzący dzieli grupę na cztery podgrupy ćwiczeniowe. Zadaniem każdej jest stworzenie tzw.
„Dziesięciu przykazań dobrego nagrania”, czyli zawrzeć przewidywany techniczny warsztat (jak
przeprowadzić odpowiednio wywiad, żeby wyeliminować niedoskonałości wysłuchanych relacji,
por. Ćwiczenie 3). Po zakończeniu zadania uczestnicy kładą na podłodze/wieszają na tablicy cztery
karty pracy i porównują przykazania opracowane przez każdą grupę. 2–4
osoby zaznaczają
markerami wspólne uwagi, które powtarzają się we wszystkich kartach pracy.
Prowadzący dopowiada informacje na temat tzw. historii mówionej i czym różni się od typowego
wywiadu dziennikarskiego.
Ćwiczenie 6
Uczestnicy są dzielni na dwie grupy. Prowadzący rozdaje wydruk transkrypcji ustnych relacji oraz
materiał ikonograficzny [Załącznik nr 3]. Obie grupy mają zadanie dopasować ikonografię do
wspomnień i spróbować na opartym materiale odtworzyć wyjściowe opowieści. Prowadzący
zaprasza uczestników do refleksji nad tym, jaką rolę pełni opowieść w dzisiejszym świecie, i w jaki
sposób można ją konstruować (prasa, nowe media, literatura faktu, teatr/film oparty
na dokumencie). Zwraca jednocześnie przy tym uwagę na kwestie znaczenia artefaktów, map,
znaków w przestrzeni miasta (pominiki, historia architektury, poszczegolnych budynków, domów,
sklepów czy ulic) w oparciu o codzienne życie mieszkańców. Na koniec prowadzący prosi o
porówanie zapisu relacji mówionych (wskazanie na indywiualny styl wypowiedzi, nieznane
określenia językowe, dygresyjność i emocjonalność wypowiedzi, formy gramtyczne, a jednocześnie
metodę redakcyjną – po dobrze opracowanej relacji można ją wydrukować, jak w przypadku
cytowanych wypowiedzi książkowych).
Ćwiczenie 7
Uczestnicy dobierają się w pary i próbują przeprowadzić nagranie próbne na wybrany temat
(ulubiony film, książka, miejsce itd.). Następnie w parach odsłuchują nagranie. W miarę
możliwości uczą się operowania kamerą i obsługi minidysku. (W warunkach bez profesjonalnego
sprzętu można uprzednio przed warsztatami poprosić uczestników o przyniesienie telefonów
komórkowych z funkcją dyktafonu.) Uczestnicy są na koniec pytani o wrażenia z nagrywania,
a także towarzyszące nagraniu trudności i kłopoty.
Dyskusja podsumowująca
Prowadzący wprowadza do dyskusji zadając następujące pytania [Materiały pomocne dla
prowadzącego – Załącznik nr 4]: dlaczego ważna jest historia mówiona? czym różni się historia
mówiona od innych dokumentów? czy tradycja ustna jest oryginalna? do jakich sięga źródeł? do
czego może być przydatna znajomość relacji indywidualnych, ustnych? jakie emocje wzbudziły w
uczestnikach wysłuchane i przeczytane historie? czy emocjonalność wypowiedzi uczestnicy
umieściliby do pozytywnych czy niedoskonałych cech komunikatu (por. Ćwiczenie 3)? kim są
świadkowie historii? na ile powinno się bądź nie autoryzować wypowiedzi, ingerować w tekst
sporządzony na podstawie zarejestrowanego wspomnienia? czy materiał pozyskany w ramach
nagrywania relacji ustnych nadaje się do popularyzacji wiedzy (podręcznikowej), może być
przydatny lub nawet stanowić źródło literatury, sztuki, filmu?
Ćwiczenie 8
Na zakończenie prowadzący wskazuje na karton/tablicę z samoprzylepnymi karteczkami
zawierającymi skojarzenia z ćwiczenia wprowadzającego i zadaje pytanie, kto z uczestników po
odbytym warsztacie zmienił myślenie na temat tego, czym jest historia mówiona. Rozdaje
uczestnikom raz jeszcze karteczki samoprzylepne, prosząc chętnych o dodanie słów-kluczy lub
innych wrażeń i doczepienie na kartonie/tablicy, a także jednoczesne zabranie karteczek po raz
pierwszy przyklejanych, jeśli w momencie końcowym warsztatu nie zgadzają się z ich wiedzą
obecną.
Zakończenie
Prowadzący dziękuje za odbycie wspólnego warsztatu i zachęca uczestników do rozpoczęcia
nagrywania wspomnień osób w najbliższym środowisku: rodzinie, szkole, dzielnicy.
Załączniki przydatne dla prowadzącego oraz uczestników warsztatu
Opracowanie: Aleksandra Zińczuk, luty 2012
Załącznik nr 1 (Ćwiczenie 2)
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------(...) w sensie idealnym, nigdy nie mamy do czynienia z historią rzeczywistą, ale zawsze z
opowiedzianą, z przedstawioną, z taką, jaka – jak ktoś utrzymuje – była; taką, w jaką ktoś wierzy.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Ryszard Kapuściński
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Nie ma patriotycznej sztuki ani patriotycznej nauki. I jedna, i druga, jak wszystko, co wzniosłe i
dobre, należą do całego świata i mogą rozwijać się tylko w powszechnym i swobodnym wzajmnym
oddziaływaniu na siebie wszystkich żyjących współcześnie ludzi przy stałym uwzględnieniu tego,
co przejęliśmy w spuściźnie czasów minionych i co o nich wiemy
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Johann Wolfgang von Goethe
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Kto czasy swe chce widzieć właściwie, niechaj patrzy na nie z daleka. Z jak daleka? To bardzo
proste: akurt z takiej odległści, by nie mógł już poznać nosa Kleopatry.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Ortega y Gasset
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Nawet mędrzec nie wszystko wie, a jeśli jest nim, pamięta o tym.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------John Ronald Reuel Tolkien
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Gdy gaśnie pamięć ludzka, dalej mówią kamienie.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------kd. Stefan Wyszyński
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Jeśli mówisz prawdę, nie musisz niczego pamiętać.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Mark Twain
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Przecież nie piszemy o historii. Piszemy o pamiętaniu.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Hanna Krall
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------***
żyjąc – pomimo
żyjąc – przeciw
wyrzucam sobie grzech niepamięci
uścisk zostawiliście jak zbyteczny sweter
wzrok jak pytanie
dłonie nasze nie przekażą kształtu waszych dłoni
trwonimy je dotykając pospolitych rzeczy
(...)
życie bulgoce jak krew
cienie tają łagodnie
nie dajmy zginąć poległym –
pamięć przekaże chyba obłok –
wytarty profil rzymskich monet
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Zbigniew Harbert
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------***
Jeśli nie pamiętasz już czasów, kiedyś jakoś się miał, spójrz za siebie. Może zapodział ci się ogon. I
nie zapominaj, że choć odzyskanie zapodzianego ogona sprawi ci ogromna radość, natychmiast
zostaniesz na nowo przybity – do ogona właśnie.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Alan Alexander Milne
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Pamięć jest jak studnia, im głębiej, tym ciemniej.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wiesław Myśliwski
Załącznik 2 (Ćwiczenie 4)
Przykładowy kwestionariusz wywiadu
Przygotuj się do nagrania. To proponowany zestaw pytań przydatny przy uniwersalnym wywiadzie.
Należy być elastycznym, zależnie od kontektu nagrania, tematu, który nas interesuje, a przede
wszystkim od rozmówcy!
INFORMACJE OGÓLNE
Dane osobowe dotyczące osoby, z którą przeprowadzany jest wywiad oraz jej rodziny: imię
i nazwisko; data i miejsce urodzenia (gmina, miasto, dzielnica); miejsce zamieszkania
(dzielnica) do roku …. i obecnie; miejsce nauki/ pracy do roku … i obecnie;
wykształcenie/specjalność,/zainteresowania,
zawód; daty i miejsca
urodzenia
rodziców/dzieci, ich pochodzenie oraz wykształcenie, a także miejsce zamieszkania
INFORMACJE SZCZEGÓŁOWE ZWIĄZANE Z DZIECIŃSTWEM
Przy której ulicy znajdował się dom rodzinny?
Jak wyglądał, proszę opisać także sąsiednie domy, ulicę, charakterystyczne miejsca?
W jakiej to było dzielnicy, jacy ludzie tam mieszkali, skąd pochodzili, czym się
zajmowali, jaki był ich status majątkowy?
Czy w pobliżu były jakieś sklepy, jakie?
Kto mieszkał przy tej ulicy? Czy miała ona jakichś charakterystycznych mieszkańców?
Jakie obiekty i instytucje znajdowały się przy tej ulicy? Proszę je opisać.
Jaka była atmosfera dzielnicy, w której Pan/ Pani mieszkał(a)? Proszę ją opisać.
Gdzie odbywały się zabawy dzieci i jakie to były zabawy, czy przyjaźnił się Pan/Pani
lub chodził(a) do szkoły z dziećmi innych narodowości, innych wyznań?
Gdzie uczęszczał(a) Pan/Pani do szkoły? Proszę opisać swoją drogę do szkoły.
Czy pamięta Pan/Pani swoich nauczycieli? Jeżeli tak, to proszę opisać charakterystyczne
postacie, czego uczyli, jak wyglądali itp.
Czy ma Pan/Pani jakieś ciekawe wspomnienia z dzieciństwa związane z miejscem
pobytu/zamieszkania?
Kiedy i gdzie podjął Pan/Pani swoją pierwszą pracę?
INFORMACJE O RODZINIE
Proszę opisać, jakie tradycje były zachowywane w Pana/Pani rodzinie.
Skąd wywodzi się Pana/Pani rodzina? Do którego pokolenia wstecz posiada Pan/Pani
informacje na jej temat?
Jakie były losy rodziny w okresie międzywojennym/w okresie okupacji/ w latach...?
Czy w rodzinie pojawiły się postacie szczególnie zasłużone dla miasta, proszę je
wymienić i opisać?
Czy jest Pan/Pani w posiadaniu pamiątek dokumentujących historię rodziny? Jeśli tak, to
czy gotowa jest Pani udostępnić je nam do sfotografowania?
INFORMACJE O INNYCH NARODOWOŚCIACH/ SĄSIADACH
Proszę opisać miejsca, domy, sklepy, świątynie, ludzi innego pochodzenia/wyznania
zamieszkałych w miejscowości.
Czy na Pana/Pani ulicy mieszkają/ mieszkali Żydzi/ Polacy/Białorusini/ Ukraińcy/
Cyganie? Czym się zajmowali? Jak wyglądali? Jak wyglądał ich dzień powszedni? W
jaki sposób obchodzą swoje tradycje/święta?
Czy
uczęszczał(a)
Pan/Pani
do
szkoły
żydowskimi/białoruskimi/polskimi/ukraińskimi itd.?
wspólnie
z
dziećmi
Jakie są/były kontakty pomiędzy różnymi grupami etnicznymi lub wyznaniowymi?
Czy Pana/Pani rodzina utrzymywała z Polakami/Żydami/Ukraińcami itd. jakieś
kontakty? Czy ma Pan/Pani jakieś osobiste wspomnienia z tym związane?
Czy istniała wzajemna tolerancja i świadomość odrębności kulturalnej i religijnej, czy
pojawiały się konflikty?
Przykładowa karta inwentaryzacyjna
Nadany (w
kolejności) numer
nagrania
Tytuł projektu/zadania w ramach, którego przeprowadzany jest wywiad.
Krótki opis projektu, data jego twania.
Nazwisko, imię i
wiek osoby
nagranej
Nazwisko, imię:
Miejsce i data
nagrania
Miejsce nagrania:
Wiek:
Data nagrania:
Streszczenie
rozmowy
– treściwy biogram rozmówcy (data urodzenia, kim jest, czym się zajmuje,
skąd pochodzi itp.)
– główne zagadnienia, którego odtyczyła rozmowa (zamieszczenie czytelnych
słów-kluczy)
Dane kontaktowe
do rozmówcy
Telefon/adres
Nagranie
Informacje techniczne dotyczące nagrania: czas nagrania, jakość nagrania,
nazwisko osoby opracowującej spisany materiał audio/video itp.
Dokumenty
Spis załączonych dokumentów (fotografie/pamiętniki/inne artefakty
uzyskane/sfotografowane należące do rozmówcy)
Nazwisko i imię
osoby
nagrywającej
wywiad
Załącznik nr 3
A/ Transkrypcje relacji ustnych
Architektura
Kino „Staromiejskie” jest rzeczywiście obiektem moich nostalgicznych chwil, które tam
spędziłem. (...) z dwóch powodów. Pierwszy, o którym wspomniałem to wyselekcjonowany
repertuar, a drugi nie mniej ważnym to samo kino, jego wnętrze, jego bryła. Wnętrze zostało
jeszcze po jednym z pierwszych teatrów, jaki powstał w Lublinie na początku minionego wieku.
Zachował się układ teatralny tamtej sali. Wchodziło się tam nie tak jak do kina takiego jak
„Wyzwolenie” czy „Kosmos”, które trochę obezwładniało tą swoją dużą przestrzenią. Natomiast
tutaj miało się poczucie pewnej kameralności, wręcz intymności w kontakcie między
ekskluzywną lożą na balkonie a ekranem. Z każdego miejsca właściwie było blisko do tego
ekranu i to wpływało na atmosferę, na klimat odbioru tego co tam było prezentowane.
Oczywiście to kino nawiedzali przede wszystkim młodzi ludzie, studenci, licealiści, którzy
troszkę poszukiwali takiego kina idącego obok linii repertuarowej pozostałych lubelskich kin,
które grały taki repertuar, żeby na nim zarobić. Ale to jest normalne. Jednocześnie musi być też
jakieś miejsce dla innego rodzaju prezentacji, i ten ekran w „Staromiejskim” był do tego wręcz
idealny. Żałuję, że już tak nie jest i pewnie już nigdy nie będzie. (Piotr Kotowski, z Archiwum
Historii Mówionej Ośrodka „Brama Grodzka –Teatr NN”)
Dawne życie codzienne
Grodzka była oświetlona gazem. Wieczorem, kiedy zaczynało się ściemniać, przychodził człowiek
z drabinką, dostawiał ją do słupa i zapalał gaz. Robiło się jasno, może kiedyś oglądaliście taką
scenę zapalania w kinie. (Lichtenberg Zahawa, z Archiwum Historii Mówionej Ośrodka „Brama
Grodzka –Teatr NN”)
W Lublinie weselej się żyło przed wojną, pomimo że nie było telewizji, ludzie bardziej przyjaźni
byli, rozmawiali ze sobą, dużo urządzaliśmy prywatek, dużo szkół było, żeńskich – Arciszowej na
Kapucyńskiej, Unia, Sobolewska na 1-go Maja, Czarneckiego na Bernardyńskiej, siostry
prowadziły też szkołę na Podwalu, tam było bardzo srogo, dziewczynki same nie chodziły, każda
szkoła miała swój stój i emblemat, kolorowe czapeczki. Było męskie gimnazjum Staszyca i
Zamojskiego, szkoła mechaniczna, szkoła zawodowa na Spokojnej. Tam gdzie dziś jest Uniwersytet
były pola, stała tam cegielnia. (Tadeusz Ludwiński, z Archiwum Historii Mówionej Ośrodka
„Brama Grodzka –Teatr NN”)
Przestrzeń niewidoczna
Jest coś takiego jak powidok, odbity w kamerze oka – obraz tego, co było, zniekształcony obraz...
Puste miejsce – trochę w otoczeniu, trochę sprzętów, trochę obrazów (...) ale miasto w jakiś sposób
zostało wypatroszone i mnie się wydaje, że to jest jeden z tych wielkich historycznych,
metafizycznych znaków (niekoniecznie dobrze wróżących). Rozbiórka [kościoła] świętego Michała
w połowie XIX wieku – 150 lat temu (...) [to] dramatyczna historia tego miasta, dramatyczna, bo
powstały nowe [miejsca]. Puste miejsce jest jakimś niepokojącym świadectwem. Ja nie wiem, czy
aniołowie znikli z tej naszej przestrzeni. Znikł kościół, została na przykład chrzcielnica w katedrze,
stara kamienna chrzcielnica ze świętego Michała. (...) Nie wiem czy aniołowie odeszli z tego
miejsca... (...) Czegoś nam brakuje. To się w języku nie-mistycznym różnie nazywa – a to nie ma
inwestycji, a to trzeba z tego miasta uciekać, a to nie ma miejsc pracy, to gdzieś indziej...
Wiązałbym to z faktem, że coś zostało utracone, jest jakieś puste miejsce, wobec którego
orientujemy się. (prof. Władysław Panas, za: „Scriptores. Lublin jest księgą”, red. M. Skrzypek,
A. Zińczuk, Lublin 2009)
Znaczenie pustych miejsc
Lublin to taki dziwny twór – jedno miasto w jednym mieście, dwa miasta albo w dwóch – jedno.
Taka jakaś ambiwalentna struktura. Jak wiadomo XX wiek przyniósł, kompletną zagładę i wielką
pustkę, bo zginęli ludzie, zginęła do pewnego stopnia całkowicie, przestrzeń po tych ludziach, bo to
co dzisiaj widzimy: to są puste miejsca wokół Zamku: nie ma synagog, nie ma modlitewni, nie ma
chasydów, nikt tu nie śpiewa nigunów, więc w sensie materialnym to zniknęło. Ale wiemy, że coś,
co znika w sensie fizycznym, znika [również] z naszej fizyczności. To tak w ogóle nie znika, lecz
zostaje w jakiś inny sposób. Carl Gustaw Jung mówił o archetypach, obrazach zdarzeń, ludzi,
sytuacji, które objawiają się jakimś innym ludziom w snach, w wyobraźni i my chyba też to jakoś
obserwujemy w pamięci, w sztuce. (prof. Władysław Panas, za: „Scriptores. Lublin jest księgą”,
red. M. Skrzypek, A. Zińczuk, Lublin 2009)
Zsyłki na Syberię
Rankiem tego dnia – jeszcze nie wszyscy wstaliśmy – przyszli żołnierze rosyjscy pod karabinami.
Jeden z nich stanął w drzwiach do pokoju, do którego już nie pozwolili w ogóle wejść, można było
zabrać tylko to, co w kuchni (...). Nie pytali się, czy to jest rodzina, czy nie rodzina, kto był w tym
czasie w domu, kazali się zabierać. W piecu wsadzony był chleb, bo ciocia wstała rano, żeby go
upiec. Wujostwo prosili, żeby zaczekać, żeby mogli wziąć chleba na drogę, nie pozwolili. Posadzili
nas na zajdki, na takie sanki pojedyncze, cztery osoby, zapieczętowali dom i zawieźli nas na stację.
Na stacji wyładowano wszystkich. Wszystkich, bo to nie tylko nas wywożono, tylko wywożono z
tego terenu całą inteligencję: to byli księża, nauczyciele, lekarze, urzędnicy. Wsadzili nas do
wagonów bydlęcych, ludzi ile weszło. W środku był otwór wycięty do załatwiania się.
Wieźli nas tygodniami, aż do Uralu. Raz dziennie otwierali wagony, dawali gorącą wodę, nazywali
ją kipiatok, i trochę chleba. I tak jechaliśmy do samych gór (...). To był luty, było zimno, więc
wieziono nas przez zamarznięte rzeki. Później, do samej już miejscowości dotarliśmy na sankach.
(...) Jak tylko nas wysadzili, wujka od razu wywieźli aż na Kamczatkę, bo uważali, że jako gajowy,
to musiał być polityczny. Ja zostałam z ciocią (...). Ciocia pracowała w szachcie, była to kopalnia
złota, kobiety stały na takiej platformie, gdzie wyrzucały z urobku kamienie. (Krystyna Jarosz, z
nagrań prywatnych Aleksandry Zińczuk)
B/ Ikonografia
Kościół św. Michała, Litografia Adama Lerue, źródło: www.tnn.pl
Dzielnica żydowska w czasie II wojny światowej. Lublin,
źródło: www.fotopolska.eu
Prace konserwatorskie przy fundamencie dawnego kościoła św. Michała, źródło: www.tnn.pl
Mapa z 1903 roku, źródło: Wikipedia
Pomnik w okolicy ul. Peowiaków w Lublinie, fot. Kazimierz Ożóg, źródło: www.tnn.pl
Teatr Stary w Lublinie, fot. Edward Hartwig, źródło: www.tnn.pl
Załącznik nr 4
(materiały dla prowadzącego)
1. Historia mówiona. Co to jest i jakie może mieć zastosowanie.
Tzw. „historia mówiona” to metoda badania m.in. historii. Nazwa pochodzi od angielskiego
określenia oral history i oznacza:
• nagrywanie i przechowywanie ustnych relacji dotyczących określonych wydarzeń
historycznych.
• zarejestrowane relacje są ważnym elementem dziedzictwa kulturowego środowiska
lokalnego, dokumentem, nie mniej znaczącym niż fotografie czy pisane materiały
archiwalne. Relacje stanową narzędzie pozwalające badać i rozumieć najnowszą historię.
• historia mówiona sięga wprost do zasobów pamięci społecznej współtworzącej obraz
środowiska lokalnego. Opisywany jest przez nie krąg rzeczywistości najbliższej każdemu
człowiekowi – osobiste i rodzinne losy splatają się z historią miejsca. Powstaje opis
subiektywny, stanowiący cenne źródło wiedzy nie tyle historycznej, co społecznej i
obyczajowej.
• historia mówiona znalazła zastosowanie przy opracowywaniu zagadnień w stosunku do
których nie istnieją źródła pisane, bądź też gdy istniejące źródła są mało wiarygodne lub
niewystarczające, a także wszędzie tam gdzie zarejestrowany materiał dźwiękowy stanowi
dodatkowe źródło wiedzy i umożliwia pogłębienie studiów (badania lingwistyczne,
etnograficzne, antropologiczne, itp.).
Są różne metody rejestrowania wypowiedzi ustnej, tj. istnieje wiele sposób prowadzenia wywiadu,
sporządzenia reportażu. Niemniej jednak, do spotkania z rozmówcą należy być przygotowanym,
pilnie słuchać faktów, które mogą się nam wydawać początkowo nieistotne. Jednostkowe
wspomnienie może być dokumentem epoki, wiele mówi o odczuciach mówiącego, jego sposobie
myślenia, wysławiania się. Rozmowa nie może mieć charakteru odpytywania, należy zwracać
szczególną uwagę na wydarzenia i doświadczenia szczególnie ważne dla rozmówcy i jego emocje.
Wywiad ma charakter tzw. „wywiadu biograficznego” co oznacza, że jego celem jest uchwycenie
specyficznej narracji konkretnej osoby. Każdy z nas postrzega swoje życie jako ciągły proces,
którego podstawą są przeżycia i wspomnienia. Jest to rodzaj opowieści, której nadajemy sens.
2. Jak szukać osób, z którymi przeprowadzamy wywiady?
Najlepiej jest docierać do potencjalnych rozmówców przez kontakty osobiste – rodzinę, sąsiadów,
znajomych, znajomych znajomych itp. Można też nawiązać kontakt z różnego rodzaju instytucjami
zajmującymi się statutowo interesującymi nas zagadnieniami. Warto zostawiać do siebie kontakt,
brać również kontakt od rozmówcy, żeby przesłać mu na pamiątkę nagranie. Osoby nagrywane
poświęcają swój czas i pamięć. Przesłana relacja (z fotografiami, na przykład) to czasem jedyna
forma podziękowania za zebrany materiał.
3. Nagrywanie – od czego zacząć?
Do nagrywania rozmowy możecie użyć dyktafonu albo nawet telefonu komórkowego. Pamiętajcie,
że Wasz rozmówca musi wyrazić na to zgodę. Dlatego musicie wyjaśnić w jakim celu nagrywacie i
co zrobicie z nagraniem. Często wyjaśnia się, że nagrywacie ponieważ nie jesteście w stanie
zapamiętać lub zapisać opowieści Waszego rozmówcy. Zdarzyć się może, że z różnych względów
nie zgodzi się on na nagrywanie rozmowy. W takiej sytuacji musicie spróbować zanotować
przebieg rozmowy. Warto unikać zagłuszających dźwięków podczas nagrywania (głośna ulica,
ćwierkające ptaki, zbyt wielu rozmówców).
4. Archiwizacja danych
Każda przepisana relacja i dyskietka z jej nagraniem powinna posiadać własną kartę
inwentaryzacyjną opatrzoną numerem inwentaryzacyjnym. Taki system pozwala na łatwe
korzystanie z powiększającego się archiwum. Relację przepisujemy dosłownie, z zachowaniem
błędów i potknięć językowych – taki zapis pozwala na korzystanie z relacji w badaniach
lingwistycznych. Tę pierwotną, surową wersję można następnie opracowywać i porządkować w
osobnym pliku według tematów kluczowych (np. dom rodzinny, rodzina, dzieciństwo, szkoła, itd.)
lub w innym porządku, który jest najodpowiedniejszy dla określonych celów. Porządnie
opracowany i spisany wywiad powinien więc na początku zwierać nasz komentarz dotyczący
rozmowy (kto przeprowadzał rozmowę, dokładana data, kiedy się odbyła, gdzie, w jakiej
atmosferze itd., informacje na temat naszego rozmówcy: wiek, wykształcenia, zawód itd.). Jeśli
więc zawarliśmy te wszystkie informacje nasz wywiad jest nabiera statusu prawdziwego źródła
historycznego. I może służyć także innym badaczom w przyszłości. Jeśli tych informacji nie
spiszemy na etapie przepisywania i przesłuchiwania rozmowy to są one później nie do odtworzenia.
5. Trudności
Czasem zarejestrowana wypowiedź jej niezrozumiała pod wieloma względami. Język mówiony jest
często daleki od poprawności literackiej. Cechują go między innymi powtórzenia, szyk przestawny
wypowiedzi, błędy językowe, skórty i dygresyjność. Aby wypowiedź była zrozumiała dla odbiorcy,
należy ją opracować (np. tematycznie), doprecyzować (zastosować przypisy, wyodrębnić cytaty).
Zwróć uwagę na podkreślenia.
Adela Grzesiuk-Dąbska (Chełm), z Archiwum Ośrodka „BG–TNN”:
Sąsiedzi to Niemcy byli. Z jednej strony myśmy mieszkali, a drugi dom żydowski zajęli
folksdojcze. I zrobili „urlaub” dla Niemców [niem.: „urlop” – przyp.red.]. Tu przychodził
gubernator miasta z binoklem, Raschendorf [podoficer SS – przyp.red.]. Było do piwnicy wejście
na węgiel, otwierało się okienko i zsypywało się węgiel. Okienko było oszklone. Pies z
gestapowcem przyszedł pod to okienko. Pies węszył, a ten mały stał naprzeciw okienka i patrzył.
Rachela się bała, że on coś powie, to usta mu zamknęła. Mały był. Jak tylko przyszli Ruskie, to
moja mama mówi: „Pani Gipszowa, ja bym prosiła, żeby pani się przeniosła, bo ja nic od pani nie
wzięłam, a zaraz ludzie powiedzą, że ja wzięłam majątek. Ja pani pomogę, upiekę coś, wyślę córkę,
zaniesie”.
Bencjon Drutin (Izrael), z Archiwum Ośrodka „BG–TNN”:
Nieraz matka moja żegnała się ze mną i z moim bratem i ja z bratem się żegnałem, całowaliśmy się,
możliwie, że to jest już ostatnia godzina nasza. Bo przyszli Niemcy i szukali, i szukali. I myśmy
byli pewni, że w końcu oni nas znajdą. Gdy Niemcy już uciekali, to myśmy myśleli, że już
pójdziemy, ale Grzesiuk nam nie dał wyjść. On powiedział, że się obawia każdego swego sąsiada.
On nie wie, czy ten sąsiad nie przyjdzie i nie zabije go, bo dlaczego on uratował Żydów. Możliwe,
że ten sąsiad jest antysemita. Możliwe, że on siedzi na majątkach, gdzie kiedyś byli Żydzi. On
powiedział: „Gdy wy wyjdziecie, to może ktoś was złapał. A może wydacie, kto was schował?
Jeżeli powiecie, że ja, to później przyjdą zabiją mnie i was”. To jeszcze byliśmy tydzień czasu.
Grzesiuki się bali i myśmy się bali, że nas odkryją.
6. Zastosowanie
Relacje ustne są bogatym materiałem źródłowym dla historyków, etnografów czy socjologów.
Mogą także stanowić część artystycznej wystawy, książki lub przedsięwzięcia o charakterze
edukacyjnym, jak na przykład tego rodzaju warsztaty. Opowieści zasłyszane od określonych
świadków pomagają w zrozumieniu i zapamiętywaniu bardziej złożonych problemów na tle
epoki/określonych czasów i wydarzeń, jak na przykład Holokaust lub okres „Solidarności”,
wzbudzają emocje, pozostają w pamięci, utwierdzają postawę empatyczną.
7. Dobre rady
• Gdy próbujemy umówić się z kimś na nagranie, ewentualnie staramy się przekonać kogoś aby się
na to zgodził, nie posługujmy się pojęciem „wywiad”, które brzmi groźnie, oficjalnie i zniechęca
ludzi. Lepsze słowo to „relacja”, opowieść o mieście, itp.
• Starajmy się zawsze wytłumaczyć naszym rozmówcom iż nie chodzi nam o ich wiedzę książkową
na dany temat, ale o osobiste wspomnienia - to czego nie ma w książkach.
• Nagrywając relację nie zapomnijmy spytać czy dana osoba nie ma w domu (lub na strychu)
starych zdjęć, dokumentów, itp. Można w ten sposób natrafić na ciekawe materiały
• Przed rozpoczęciem wywiadu należy poinformować osobę dlaczego chcemy nagrać z nią relację,
wytłumaczyć, że bierze udział w konkretnym projekcie, opisać jego cele, itp.
• Starajmy się słuchać rozmówcy, nie przerywać mu, nie oceniać, nie wchodzić z nim w polemikę
nawet jeśli się nie zgadzamy z jego wypowiedzią lub uważamy ją za niesłuszną. Nie należy zrażać
ani oburzać się ewentualnymi wypowiedziami o charakterze antysemickim, antyukraińskim,
spiskowym itp. Każdy ma prawo do własnego zdania.
• Panujmy nad rozmową. Jeśli nagle rozmówca zmienia temat (na swój ulubiony, zaczyna na
przykład opowiadać o wnukach, lub wdawać się w polemiki polityczne), łagodnie, lecz stanowczo
wróćmy do zasadniczego tematu rozmowy.
• Zawsze należy mieć przy sobie: papier, długopis, zapasowe baterie i kasety (dyski),
kwestionariusz, kartę inwentaryzacyjną i formularz, na którym uzyskamy zgodę osoby na
korzystanie z przeprowadzonego wywiadu.
• Podczas warsztatów możesz przywołać znany Ci cytat, który Ciebie osobiście zainspirował. Oto
garść przykładowych. Można je również zastosować, zależnie od potrzeby i stopnia zaawansowania
uczestników, jako ćwiczenie do ogólnej dyskusji.
***
(...) badacz historii naszego stulecia rzadko sięga po literaturę piękną jako źródło.
J. Holzer, Świat zdeformowany. Dzieło literatury XX wieku jako źródło historyczne
***
Źródła nie mówią same za siebie i nigdy nie mówiły. Mówią za innych, którzy odeszli na zawsze
J.H. Arnold, Historia (bardzo krótkie wprowadzenie)
***
Czemuż upieramy się pamiętać tylko zjawiska ujemne, a skreślamy z rejestru piękno własnej
historii? Piękno i prawdę...
P. Jasienica, Polska Jagiellonów
***
(...) przeszłość, która znika, a nie została dotąd racjonalnie oceniona, staje się tabu, luką w naszej
tożsamości.
R. Cohen, „New York Times”
***
Dobra historia jest jak nowe oprogramowanie dla mózgu, usprawniające jego funkcjonowanie, a
zarazem będące skutecznym „antywirusem”, chroniącym przed negatywnymi wpływami.
M. Bennewicz, Coaching czyli restauracja osobowości
***
Jesteśmy podróżnikami idącymi po śladach innych, podobnych do nas podróżników, powtarzając te
same kroki, powielane tysiąckrotnie i zawsze spontaniczne. Są one wspomnieniem naszego
własnego życia i życia innych (...).
L-A. Baulenas, Za worek kości, z jez. katalońskiego przeł. Anna Sawicka. Lluis-Anton Baulenas to
znany autor i były żołnierz Republiki, więzień frankistowskiego obozu koncentracyjnego, opisywał
m.in. powojenną Hiszpanię.
***
Świadectwo nie jest szkłem powiększającym, za pomocą którego możemy badać przeszłość. Jest
raczej jak pociągnięcie pędzlem przez malarza w celu wywołania określonego efektu. Świadectwo
nie odsyła nas do przeszłości, ale rodzi pytania, co historyk tu i teraz może lub czego nie może z
nim zrobić.
F. Ankersmit, History and Tropology.The Rise and Fall of Metaphor