OCHRONA GEORÓśNORODNOŚCI NIECZYNNYCH WYROBISK

J. A. Lis, M. A. Mazur (red.), 2007: Przyrodnicze wartości polsko-czeskiego pogranicza jako wspólne
dziedzictwo Unii Europejskiej. Centrum Studiów nad BioróŜnorodnością, Uniwersytet Opolski, ss. 129-139
OCHRONA GEORÓśNORODNOŚCI NIECZYNNYCH WYROBISK PO
EKSPLOATACJI SUROWCÓW SKALNYCH NA PRZYKŁADZIE
KAMIENIOŁOMU W NOWEJ CEREKWI
GEODIVERSITY PROTECTION OF WORKED-OUT QUARRIES AFTER BASALT
EXPLOITATION ON THE EXAMPLE OF NOWA CEREKWIA QUARRY
RADOSŁAW WRÓBEL
Katedra Ochrony Powierzchni Ziemi, Uniwersytet Opolski,
Oleska 22, 45-052 Opole
[email protected]
ABSTRACT: The areas after exploitation of rocky raw materials have high nature values in range of
geodiversity in rock projections, tectonics structures, mineralogical and petrographical wealth. They have high
biodiversity and they are a refuge for animals and plants. This paper presents geodiversity values of the
worked-out quarry in Nowa Cerekwia on Głubczycki Plateau and shows criteria and indicators which can be
used in procedure of making an assessment and comparing the values of opencast workings. The examined
quarry is presented relating to the group quarries in Gracze on the Niemodlin Plain. The expressed method
allows to determine which quarries are more valuable on account of the safeguard geodiversity and which for
needs of nature conservation.
KEY WORDS:
geodiversity, nature evaluation, quarry, basalt.
Wstęp
Tereny pogórnicze surowców skalnych niejednokrotnie cechują się wysokimi
walorami przyrodniczymi w zakresie georóŜnorodności wystąpień skalnych, struktur
tektonicznych oraz bogactwa mineralogicznego i petrograficznego. Jest ona szczególnie
interesująca w przypadku tych odkrywek, gdzie znajdują się odsłonięcia budowy
geologicznej, bardzo wartościowe z punktu widzenia nauki, dydaktyki i turystyki.
Nieoceniona jest takŜe ich wartość biocenotyczna. Dlatego niezmiernie waŜne jest
oszacowanie wartości przyrodniczych takich terenów, zarówno tych, na których
eksploatacja została juŜ dawno zakończona, jak i tych, które są przeznaczane do
rekultywacji. Istotne jest by wybór metody rekultywacji i wynikający z niego sposób
zagospodarowania nie ingerowały w naturalną funkcjonalność tych ekosystemów i
pozwoliły zachować ich walory przyrodnicze w przypadku, gdy są one cenne pod tym
względem. Obecnie sposób zagospodarowania czy rekultywacji zaleŜy głównie od
uwarunkowań lokalnych, a zwłaszcza od dominujących grup interesów, co w
konsekwencji powoduje przewaŜanie czynników ekonomicznych i gospodarczych nad
czynnikami (walorami) przyrodniczymi. Istotne jest zagadnienie, czy takie obszary
naleŜy chronić w istniejącym stanie, rekultywować dla potrzeb określonego kierunki
zagospodarowania, czy moŜe renaturalizować. Podstawą rozstrzygnięcia tej kwestii jest
ocena walorów przyrodniczych terenów pogórniczych, w powiązaniu z zagadnieniami
ekologii krajobrazu, określeniem ich ekologicznych funkcji, a takŜe z innymi
elementami systemu społeczno-gospodarczego. Wymaga to przeprowadzenia wielu
analiz w zakresie oceny warunków przyrodniczych, w tym budowy geologicznej, rzeźby
terenu, hydrografii, szaty roślinnej oraz zespołów faunistycznych, czy warunków
społeczno-gospodarczych, takich jak: sieć osadnicza, komunikacyjna, struktura
gospodarcza regionu, przydatność dla potrzeb turystyki, itp.
Obszar badań i metodyka
Celem badań prowadzonych w kamieniołomie „Nowa Cerekwia” było dokonanie
waloryzacji przyrodniczo-krajobrazowej dla potrzeb ochrony georóŜnorodności oraz
potencjalnego zagospodarowania tego wyrobiska. Obszar badań obejmował nieczynny
kamieniołom w Nowej Cerekwi połoŜony na PłaskowyŜu Głubczyckim, 2 km na
południe od wsi Nowa Cerekwia, 5 km na zachód od Kietrza.
Kamieniołom „Nowa Cerekwia” połoŜony jest pod względem regionalizacji
fizyczno-geograficznej Polski (Kondracki 2002) w makroregionie Niziny Śląskiej, w
południowo-zachodniej części mezoregionu PłaskowyŜu Głubczyckiego. Obszar ten
odznacza się zróŜnicowaną rzeźbą terenu ukształtowaną pod wpływem zjawisk
tektonicznych i neotektonicznych oraz procesów glacjalnych, eolicznych i erozyjnych.
Teren ten wchodzi w skład formacji bazaltowych okolic Opola znajdujących się w
strefie uskoku środkowej Odry o kierunku NW-SE, który przemieszcza utwory
górnokredowe i starsze, a przykryty jest natomiast przez utwory młodotrzeciorzędowe
(miocen - pliocen) i czwartorzędowe (Birkenmajer 1974a, Oberc 1972). Trzeciorzędowa
formacja bazaltowa
okolic
Opola znajduje się
we
wschodnim zakończeniu
środkowoeuropejskiej kenozoicznej prowincji wulkanicznej, w obrębie pasa czeskośląskiego (Birkenmajer, 1974b). Bazalt w okolicach Nowej Cerekwi występuje w formie
Ŝyły bazaltowej nefelinowej, kontaktującej z utworami koniaku. W jej obrębie moŜna
wyróŜnić trzy strefy o róŜnej oddzielności bazaltu. Strefa stropowa i spągowa są
częściami Ŝyły wykształconymi w postaci litego bazaltu nieregularnie spękanego,
powstałymi wskutek szybkiego ochładzania się lawy bazaltowej, zaś strefa środkowa
wykształciła się w formie nieregularnych słupów (Śliwa 1974). W podłoŜu wylewu
bazaltowego występują szare iły margliste zaliczone na podstawie fauny otwornic do
kredy (Alexandrowicz 1967)
Eksploatacja bazaltu na skalę przemysłową została zakończona w 1971 r. W okresie
późniejszym prowadzono dorywczą eksploatację dla lokalnych potrzeb. W chwili
obecnej kamieniołom zalany jest wodą i stanowi miejsce rekreacji miejscowej ludności.
Ryc.1. PołoŜenie obszaru badań na tle jednostek fizyczno- geograficznych (oryg.)
W
ramach
przeprowadzonych
badań
dokonano
oceny
georóŜnorodności
kamieniołomu w Nowej Cerekwi metodą bazującą na strukturalnych cechach
geosystemu (Wróbel 2006). Określając alokację i stan zachowania wystąpień skalnych
korzystano z prostych metod pomiarowych i kartowania. Przygotowanie kamieniołomu
do waloryzacji polegało na przeprowadzeniu pomiarów długości odcinków ścian, na
jakich występują odsłonięcia skalne (długości wystąpień). Następnie łączną długość
wystąpień porównywano z całkowitą długością ścian kamieniołomu (jego obwodem),
określając wskaźnik pokrycia ścian kamieniołomu odsłonięciami skalnymi.
Dla kamieniołomu określono takŜe:
-
stopień zasłonięcia ścian roślinnością,
-
dostępność odsłonięć – biorąc pod uwagę dojście do nich bez uŜycia dodatkowych
środków technicznych, kąt nachylenia ściany i stopień pokrycia roślinnością
(głównie krzewiastą),
-
róŜnorodność odsłonięć – pod względem zróŜnicowania występujących form
geologicznych, wietrzenia, metamorfizmu, itp.,
-
stopień zachowania odsłonięć - biorąc pod uwagę zwłaszcza przykrycie warstwą
zwietrzelin i gleby oraz stopień zerodowania.
Dla wymienionych kryteriów przyjęto czterostopniową skalę oceny, przyznając
wyŜsze oceny punktowe kryteriom bardziej korzystnym (Wróbel 2006).
Po zsumowaniu wszystkich punktów przyznanych poszczególnym wyrobiskom
obliczono:
−
wskaźnik potencjału geoochrony - jako iloraz liczby punktów przyznanych dla
całego wyrobiska i całkowitej liczby stanowisk;
−
wskaźnik koncentracji powierzchniowej walorów – jako iloraz wskaźnika
potencjału geoochrony i powierzchni wyrobiska;
−
wskaźnik koncentracji liniowej walorów - jako iloraz wskaźnika potencjału
geoochrony i całkowitej długości ścian kamieniołomu.
Wskaźnik potencjału geoochrony określa średnią ilość punktów przypadającą na
wyróŜnione w kamieniołomach stanowiska wystąpień skalnych, a tym samym wartość
georóŜnorodności, jaką one stanowią.
Porównano badany kamieniołom z wyrobiskami po eksploatacji bazaltu w okolicach
Graczy na Równinie Niemodlińskiej uwzględniając wyliczone wskaźniki: pokrycia ścian
wystąpieniami skalnymi i potencjału geoochrony, a takŜe takie kryteria, jak
powierzchnia kamieniołomu i współczynnik antropopresji wtórnej, przyznając
wyrobiskom punkty w gradacji od 1 do 4 (tab. 3). Dla współczynnika antropopresji
przyjęto ujemną trzypunktową skalę, ujmując większą ilość punktów za większy ujemny
wpływ na środowisko przyrodnicze.
Wyniki badań
W tabeli pierwszej zestawiono wyniki punktacji dla poszczególnych stanowisk
wyróŜnionych w kamieniołomie ze względu na wymienione kryteria oraz zsumowano
punkty dla całego wyrobiska. W tabeli drugiej zestawiono wyliczone wskaźniki,
porównując je z analogicznie wyliczonymi wskaźnikami dla kamieniołomów okolic
Graczy. Tabela nr 3 przedstawia zestawienie waloryzacyjne georóŜnorodności
kamieniołomów z uwzględnieniem wskaźnika antropopresji.
Tabela 1. Zestawienie punktacji dla poszczególnych stanowisk
Numer
stanowiska na
schemacie
Szacunkowa
długość
wystąpienia
[m]
Stopień
zasłonięcia
roślinnością
Dostępność
odsłonięć
Stopień
zachowania
RóŜnorodność
odsłonięć
1
8
2
1
1
2
2
110
4
1
3
3
3
20
3
3
3
3
4
45
3
3
2
3
5
30
3
2
2
3
6
35
2
2
1
2
7
20
2
2
2
2
Suma
Ls=268 m
19
14
Punkty
łącznie
14
18
65
Tabela 2. Zestawienie wyliczonych parametrów dla poszczególnych wyrobisk
„Nowa
Cerekwia”
Rodzaj parametru
„GraczeRadoszowice”
„GraczeRutki”
„Gracze„Gracze I”
Ameryka”
Sumaryczna długość
wystąpień [m]
268
274
108
127
2700
Całkowita długość ścian
kamieniołomu [m]
950
1050
400
750
2700
Wskaźnik pokrycia [%]
28
26
27
17
100
Powierzchnia [ha]
5,4
6,7
1,7
4
14
Łączna ilość punktów
65
108
65
157
16
Liczba stanowisk
7
11
6
16
1
Wskaźnik potencjału
geoochrony
[pkt/stanowisko]
9,28
9,81
10,83
9,81
16
Wskaźnik koncentracji
powierzchniowej
1,72
1,46
6,37
2,45
1,14
Wskaźnik koncentracji
liniowej
0,01
0,009
0,027
0,013
0,006
Tabela 3. Zestawienie waloryzacyjne georóŜnorodności badanych kamieniołomów z uwzględnieniem
wskaźnika antropopresji
Wartość punktowa waloryzacji
Kryterium oceny
„Nowa
Cerekwia”
„GraczeAmeryka”
„GraczeRutki”
„GraczeRadoszowice”
„Gracze I”
Powierzchnia
3
2
1
3
4
Wskaźnik pokrycia
4
1
3
2
4
Wskaźnik
potencjału
geoochrony
2
2
3
2
4
Antropopresja
-1
-3
-2
-1
-3
Razem punkty
8
2
5
6
9
Uwagi końcowe
Zagospodarowanie wyrobisk poeksploatacyjnych jest problemem złoŜonym i
wymaga analizy szeregu czynników środowiskowych, społecznych i gospodarczych.
Problemy te przedstawione są m.in. przez Malewskiego (1999), Krzaklewskiego (1990),
Maciaka (1996), Mikłaszewskiego (1996). Autorzy wskazują na konieczność
uwzględniania przy wyborze sposobu zagospodarowania w pierwszej kolejności
uwarunkowań przyrodniczych i potrzeb ludności. Wskazuje to na zasadność oceny
walorów umoŜliwiających przyrodnicze, turystyczne bądź dydaktyczne wykorzystanie.
W literaturze przedmiotu niewiele jest metod ilościowej oceny tych walorów.
W
ramach
przeprowadzonych
badań
dokonano
oceny
georóŜnorodności
kamieniołomu po eksploatacji bazaltu w Nowej Cerekwi metodą bazującą na
strukturalnych cechach geosystemu. Oceniono takŜe walory przyrodnicze pod względem
georóŜnorodności oraz dla potrzeb ochrony przyrody Uzyskane wartości punktowe
pozwoliły zwaloryzować stan georóŜnorodności w wyrobisku, natomiast przez
porównanie z kamieniołomami Graczy moŜna określić jaki jest jej stan. Analizując
uzyskane
wyniki
pominięto
wartości
wskaźników
koncentracji
liniowej
i
powierzchniowej, gdyŜ przyjęcie ich do klasyfikacji punktowej prowadziłoby do
uzyskania błędnych wniosków. Zyskałyby wyrobiska większe, niekoniecznie o
wyŜszych walorach. W związku z tym naleŜy wykorzystywać te wskaźniki tylko
pomocniczo, przy porównywaniu wyrobisk o zbliŜonej powierzchni. Do celów
waloryzacji obiektów znacznie zróŜnicowanych powierzchniowo wystarczające jest
porównanie tylko ich powierzchni.
Na podstawie przeprowadzonych badań moŜna sformułować następujące wnioski:
1.
Kamieniołom po eksploatacji bazaltu w Nowej Cerekwi moŜe stanowić cenną ostoją
georóŜnorodności i róŜnorodności biologicznej;
2.
kmieniołom cechuje się stosunkowo wysokim wskaźnikiem pokrycia ścian
wystąpieniami skalnymi, są to wystąpienia o znacznej powierzchni, lecz uzyskujące
niskie wartości punktowe w skalach;
3.
wskaźnik potencjału geoochrony jest niŜszy niŜ w porównywanych kamieniołomach
Graczy, niemniej jegowartość wskazuje na potrzebę ochrony wyróŜnionych
stanowisk;
4.
wskaźnik koncentracji powierzchniowej jest jednym z niŜszych w stosunku do
porównywanych kamieniołomów Graczy ze względu na znaczną powierzchnię
wyrobiska;
5.
w celu lepszego zabezpieczenia istniejących wychodni skalnych naleŜy dokonać
niezbędnych prac odsłaniających polegających na wykarczowaniu porastającej je
roślinności i usunięciu przykrywającej warstwy zwietrzeliny, gleby i darni.
Pozostałą roślinność naleŜy pozostawić jako ostoję dla rozwijania się świata
zwierzęcego, stanowiącego nieodłączny element bioróŜnorodności kamieniołomów;
6.
duŜy wpływ na walory przyrodnicze wyrobiska ma okres czasu, jaki upłynął od
zakończenia jego uŜytkowania górniczego do podjęcia ochrony
7.
naleŜy rozwaŜyć objęcie całego terenu z wychodniami bazaltów ochroną prawną i
utworzenie stanowiska dokumentacyjnego przyrody nieoŜywionej „Nowa
Cerekwia”.
Literatura
ALEXANDROWICZ S. 1967. Osady górnokredowe w Nowej Cerkwi koło Głubczyc.
Rocznik PTG,29(2): 37-46.
BIRKENMAJER K. 1974a. Trzeciorzędowa formacja bazaltowa okolic Opola. Przewodnik
XLVI Zjazdu PTG: 48-53.
BIRKENMAJER K. 1974b. Trzeciorzędowe wulkany Graczy na Dolnym Śląsku i ich
załoŜenia uskokowe. Rocznik PTG 44(4): 162-167.
KONDRACKI J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa: 169-175.
KRZAKLEWSKI W. 1990. Analiza działalności rekultywacyjnej na terenach górniczych w
głównych gałęziach przemysłu wydobywczego w Polsce. Centralny Program Badań
Podstawowych. Ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego. Wyd. SGGW,
Warszawa.
MACIAK F. 1996. Ochrona i rekultywacja środowiska. Wyd. SGGW, Warszawa. 468 ss.
MALEWSKI J. (red.). 1999. Zagospodarowanie wyrobisk. Technologiczne, przyrodnicze i
gospodarcze uwarunkowania zagospodarowania wyrobisk poeksploatacyjnych
surowców skalnych Dolnego Śląska. Oficyna Wydawnicza Politechniki
Wrocławskiej, Wrocław.
MIKLASZEWSKI A. 1996. Wybór wariantu zagospodarowania terenów pogórniczych w
górnictwie skalnym, Górnictwo Odkrywkowe, 2.
OBERC J. 1974, Zarys tektoniki Opolszczyzny, Przewodnik XLVI Zjazdu PTG: 55-59.
ŚLIWA Z. 1974, Bazalty województwa opolskiego i ich znaczenie gospodarcze.
Materiały i Studia Opolskie. 30: 175-185.
WRÓBEL R. 2006. Próba oceny wyrobisk po eksploatacji surowców skalnych dla potrzeb
ochrony georóŜnorodności na przykładzie kamieniołomów bazaltu w Graczach,
Bezpieczeństwo Pracy i Ochrona Środowiska w Górnictwie 4: 22-23.