wykorzystanie nieczynnych kamieniołomów na wybranych

PRACE KOMISJI KRAJOBRAZU KULTUROWEGO
DISSERTATIONS OF CULTURAL LANDSCAPE COMMISSION
NR 26/2014: 67-78
Sylwia SKRECZKO, Mateusz WOLNY
Uniwersytet Śląski
Wydział Nauk o Ziemi
Sosnowiec, Polska
e- mail: [email protected], [email protected]
WYKORZYSTANIE NIECZYNNYCH KAMIENIOŁOMÓW
NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH OBSZARU JURY
KRAKOWSKO-CZĘSTOCHOWSKIEJ
USE OF ABANDONEM QUARRIES ON SELECTED EXAMPLES
FROM CRACOW-CZESTOCHOWA AREA
Słowa kluczowe: Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, kamieniołom, geoturystyka, rekultywacja
Key words: Kraków-Częstochowa Upland, quarry, geoturism, reclamation
Streszczenie
W Polsce coraz częściej zostaje zaniechana eksploatacja surowców skalnych, co najczęściej związane
jest z nieopłacalnością jej prowadzenia. Po zakończeniu działalności zakładu górniczego pozostaje
problem obszaru byłego wyrobiska. Powszechnym zjawiskiem jest pozostawienie kamieniołomu bez
przywrócenia wartości użytkowych oraz przyrodniczych. Są to miejsca cenne głównie ze względu na
informacje zapisane w warstwach skalnych: ważne zjawiska, granice geologiczne oraz miejsca występowania skamieniałości. Kamieniołomy zmieniły krajobraz obszaru krakowsko-częstochowskiego.
Początkowo zaburzały jego estetykę, obecnie mogą stanowić jego charakterystyczny element. Rozwiązań dla ich zagospodarowania jest wiele, m.in. rekultywacja w celach rekreacyjno-turystycznych czy
dydaktyczno-edukacyjnych. Urozmaicona rzeźba terenu, zabytki architektoniczne oraz bioróżnorodność przyrodnicza sprawiają, że krajobraz regionu krakowsko-częstochowskiego jest unikatowy
i cenny w skali kraju, a nawet Europy.
Abstract
In Poland exploitation of rocks is more and more often abandoned due to economic problems. When the mine is
closed, a problem concerning of the mining area remains. Usually, the quarries are left without any interference.
Such places are valuable mainly due to their educational value, as the rocks exposed contain data about
important past phenomena, geological boundaries and fossils. The quarries changed the landscape of the CracowCzestochowa region. Previously they disturbed its visual appearance, but now they can constitute its characteristic element. There are a lot of solutions for their development, e.g., recultivation for recreation-touristic or educational purposes. The variable geomorphology of the area, historical monuments and natural biodiversity make the
landscape of the Cracow-Czestochowa region is truly unique not only on a national, but also European scale.
67
WSTĘP
Właściwe zagospodarowanie oraz wykorzystanie naturalnych walorów nieczynnych kamieniołomów jest problemem zarówno władz lokalnych jak i miłośników
przyrody. Zdarza się często, że obiekty tego typu są własnością osób prywatnych lub
zostały zaniedbane przez władze gminy, w której się znajdują. Stanowi to wielokrotnie problem przy czynnościach związanych z gospodarką przestrzenną terenów nieczynnych wyrobisk. Działalność eksploatacyjna wpływa w różny sposób na komponenty środowiska (Radwanek-Bąk, 2008). Skutki tego typu poczynań przybierają postać zróżnicowanych oddziaływań na krajobraz. Ich zakres i skala mogą być różne,
zależne jest to od mnogości wzajemnie powiązanych czynników sprawczych oraz
urozmaicenia środowiska (Radwanek-Bąk, 1999; Radwanek-Bąk, 2008). Największe
przekształcenia oddziałujące na estetykę krajobrazu, związane są z początkową fazą
eksploatacji, zniszczeniu ulega wtedy szata roślinna i tworzy się dysharmonijna forma wyrobiska (Bogdanowski, 1985; Chwastek, Janusz, 1992; Pietrzyk-Sokulska,
2007). Wraz z postępem wydobycia kamieniołomy stają się antropogenicznymi elementami krajobrazu, trwale w niego wpisanymi (Pietrzyk-Sokulska, 2007). Po zakończeniu eksploatacji teren wyrobiska może zostać zrekultywowany poprzez renaturalizacje, czyli dążenia do przywrócenia stanu środowiska sprzed rozpoczęcia wydobycia surowca (Radwanek-Bąk, 2008). Drugim sposobem rekultywacji jest znalezienie alternatywnego rozwiązania na wykorzystanie terenu pozostałego po wydobyciu, czyli adaptacja wyrobiska na potrzeby geoturystyczne, rekreacyjne i inne (Pietrzyk-Sokulska, 2005; Nita, 2013). Zagospodarowanie nieczynnych kamieniołomów
jest tematem wielu dyskusji, często również problem ten wzbudza kontrowersje.
Wielokrotnie właścicielami wyrobisk stają się osoby prywatne, niezwiązane z branżą
surowców skalnych, czego skutkiem jest nieodpowiednie zagospodarowanie terenu.
Celem tego opracowania jest zwrócenie uwagi na problem występujący na jednym
z najbardziej atrakcyjnych regionów Polski, przedstawienie walorów omawianych
obiektów oraz możliwych kierunków zagospodarowania.
JURAJSKIE KAMIENIOŁOMY WYŻYNY KRAKOWSKO-CZĘSTOCHOWSKIEJ
Jura Krakowsko-Częstochowska jest przykładem obszaru, na którym znajduje się
wiele interesujących kamieniołomów, łomów i odsłonięć o dużym potencjale turystycznym oraz edukacyjnym (ryc. 1). Większość z odsłaniających się utworów Jury
Krakowsko-Częstochowskiej stanowią skały wieku górnojurajskiego, które powstawały w ciepłym i stosunkowo płytkim zbiorniku epikontynentalnym około 160 mln
lat temu. Ich miąższość na tym obszarze dochodzi do 250-300m. Są to głównie wapienie i margle odgrywające ważną rolę w przemyśle wapienniczym oraz jako kamienie budowlane i drogowe. Nieczynne kamieniołomy stanowią wyzwanie dla
władz regionu. Ich duża ilość oraz indywidualność kierunku zagospodarowania była
tematem rozważań wielu autorów w ostatnich latach, między innymi E. PietrzykSokulska (2005, 2008) zastosowała pojęcie „adaptacji”, jako przystosowania obszaru
68
poeksploatacyjnego do pełnienia nowych funkcji (Pietrzyk-Sokulska, 2005). Wydzieliła również kryteria adaptacji kamieniołomów biorąc pod uwagę przede wszystkim
atrakcyjność, możliwości techniczne, dostępność, zapotrzebowanie społeczne oraz
względy ekonomiczne (Pietrzyk-Sokulska, 2008).
Ryc. 1. Schematyczna mapa obszaru Krakowsko-Częstochowskiego
z lokalizacją wybranych kamieniołomów.
Fig. 1. Schematic map of the Krakow-Czestochowa area with location selected quarries.
Źródło: na podstawie: http://www.staypoland.com, zmodyfikowano).
Source: on the basis of: http://www.staypoland.com, modified).
Ważnym aspektem w wyborze geostanowiska jest przyjęcie odpowiedniej metodologii. W wielu krajach podejmowano próby znalezienia optymalnego sposobu
określenia wartości użytkowej obiektu. Jednym ze sposobów jest ocena wartości geostanowisk wg E.Reynarda i in. (2007), która polega na równoczesnej waloryzacji
dwóch komponentów: wartości naukowej oraz wartości dodatkowej, które pozwalają na wybór najcenniejszego stanowiska (Migoń, 2012). Metoda ta jest w pewnej części subiektywna, co nie pozwala jednoznacznie potwierdzić trafność jej wyników.
69
W opracowaniu wykorzystano metodę waloryzacji geostanowisk, która powstała
przy opracowywaniu portugalskiego parku przyrodniczego Montesinho. Metoda
zakłada kilkuetapową ocenę obiektu, w części pierwszej oceniane są dwie składowe:
wartość naukowa i wartość dodatkowa punktowane kolejno na 5.5 i 4.5 pkt. W etapie
drugim szacowane są elementy związane z zagospodarowaniem i dostępnością
(maks. 7 punktów) oraz stan zachowania obiektu (maks.3 punkty). Końcowa ocena
jest sumą dwóch not cząstkowych, im wartość ta jest wyższa tym większa jest przydatność obiektu do pełnienia funkcji atrakcji geoturytycznej (Pereira i in., 2007; Migoń, 2012). Metoda ta, została również wykorzystana w Polsce, przy opracowaniu
geostanowisk w Karkonoszach.
Na potrzeby niniejszego artykułu wytypowano następujące kamieniołomy:
„Wysoka”, „Wiek” w Ogrodzieńcu, częstochowskie kamieniołomy na Złotej Górze,
glinianki w Gnaszynie, łomy Redemptorystów, „Pod św. Benedyktem”, Zakrzówek
oraz kamieniołom Liban w Krakowie. Obiekty te zostały wybrane na podstawie wyżej wymienionych kryteriów, które powinny być atrakcyjne geoturystycznie, m.in.
pod względem wartości naukowej: obecność interesujących cech budowy geologicznej, stopień rozpoznania naukowego, różnorodność krajobrazu oraz szaty roślinnej.
Dodatkowymi aspektami oceny były wartości kulturowe, ekologiczne oraz estetyczne. Istotnym argumentem przy wyborze kamieniołomów obszaru Jury KrakowskoCzęstochowskiej stanowi lokalizacja. Omawiane wyrobiska znajdują w bliskiej odległości do trzech dużych ośrodków akademickich takich jak: Uniwersytet Śląski,
Akademia Górniczo-Hutnicza, Uniwersytet Jagielloński. Wymienione uczelnie mogłyby prowadzić zajęcia praktyczne geologii, biologii czy ochrony środowiska. Ważnym aspektem jest bogaty rys historyczny wybranych stanowisk, który może stanowić uzupełniający kierunek oceny.
Nieczynny kamieniołom „Wysoka”, położony jest niedaleko miejscowości Łazy
(ryc. 1). Jest to przykład braku zagospodarowania obszaru z bardzo ciekawą historią
zarówno geologiczną jak i przemysłową. Cementownia w Wysokiej uruchomiona
w r. 1884, była drugim tego typu zakładem na obszarze zaboru rosyjskiego. Przez
pierwsze lata działalności początkowy uzysk surowca był niewielki. Po rozbudowie
i udoskonaleniu przedsiębiorstwa, jego produkcja wzrosła do 65 tys. ton rocznie,
a wysokiej jakości cement używany był przy budowie infrastruktury w Kijowie
i Warszawie (Kudyba, 2007). W kamieniołomie przy cementowni prowadzona była
eksploatacja na dwóch poziomach. Obecnie jedynie wyższy poziom jest dobrze zachowany, dolny znajdujący się w centralnej części kamieniołomu jest częściowo zasypany oraz zarośnięty (fot. 1). Poruszanie się pomiędzy poziomami eksploatacyjnymi i szczytową partią wyrobiska jest praktycznie niemożliwe ze względu na nadwietrzałe i strome ściany (Racki i in. 1999). Skały występujące w profilu kamieniołomu „Wysoka” reprezentowane są przez wapienie średnio i gruboławicowe oraz wapienie masywne wieku oksfordzkiego (Racki i in., 1999). Najczęściej występującymi
skamieniałościami w tych osadach są amonity z rodzajów Perisphinctes i Cardioceras
oraz rzadziej występująca grupa Oppelii. Fauną współtowarzyszącą są często występujące ramienionogi, małże, kolce jeżowców oraz gąbki. Obecny stan zachowania
70
wyrobiska jest zły, prócz niestabilnych ścian oraz częściowego zarastania miejscami
występują nielegalne wysypiska odpadów komunalnych. W przeszłości kamieniołom wyróżniał się w krajobrazie miejscowości Łazy oraz jej okolicy, w chwili obecnej
wyrobisko zostało objęte sukcesją roślinną i jest ono w dużym stopniu zakryte przez
drzewa rosnące na terenie wyrobiska jak i na obszarze przyległym. Rozwiązaniem
dla kamieniołomu „Wysoka” jest utworzenie w granicach wyrobiska ścieżki dydaktyczno-geologicznej oraz miejsca do rekreacji rodzinnej (np. paleniska, altany, plac
zabaw). Miejsce to jest często odwiedzane nie tylko przez poszukiwaczy skamieniałości i studentów geologii, ale również np. przez zwolenników off-roadu. W tym celu
należałoby wyznaczyć trasy przeznaczone do tego typu aktywności, co pozwoliłoby
zabezpieczyć odsłonięcia przed szkodliwym działaniem pojazdów. Ze względów
bezpieczeństwa osób poszukujących skamieniałości jak i samych miłośników sportów ekstremalnych wyznaczenie tras jest optymalnym rozwiązaniem.
Kamieniołom „Wiek” w Ogrodzieńcu jest wzorcowym przykładem na powolną
degradację nieczynnego wyrobiska przez niewłaściwe jego zagospodarowanie (fot.
2). W przeszłości prowadzona była w tym miejscu eksploatacja wapieni i margli dla
przemysłu cementowego. Koncepcja rekultywacji terenu przekształconego w wyniku działalności przemysłowej zakłada kierunek leśny (Majgier i in., 2010). Według
Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego cytowanego przez L. Majgiera i in., podstawowym przeznaczeniem zachodniej części obszaru są „tereny urządzeń turystyki, sportu i rekreacji oraz zieleni leśno-parkowej wraz terenami obsługi
technicznej rekreacyjnego zespołu leśno-parkowego”. Natomiast wschodnia część
może być nadal wykorzystywana w celach eksploatacji. W ciągu ostatnich lat, prawo
własności do terenu wyrobiska nabyła prywatna firma zajmująca się składowaniem
odpadów komunalnych. Z nieoficjalnych informacji wiadomo, że firma ta planuje
wykorzystać znaczną powierzchnię nieczynnego kamieniołomu na składowisko odpadów. Kamieniołom „Wiek” jest znaczącym dla regionu odsłonięciem jury, bowiem
jest to największe odkrywka w sąsiedztwie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.
Podobnie jak w „Wysokiej”, odsłaniają się tu głównie osady górnej jury (oksford).
Profil rozpoczynają mułowce i iłowce batonu z liczną fauną małżów, wzbogaconą
o epifaunę serpulidów (Zatoń i in., 2006; Skreczko, Trzęsiok, 2013). Podobne osady
występują w okolicy Gnaszyna i Kawodrzy koło Częstochowy (Salamon, Zatoń,
2007; Skreczko, Trzęsiok, 2013). W środowej części profilu występują zielonkawe
wapienie gruzłowe wieku kelowejskiego oraz dolnego oksfordu. Wyższe partie profilu reprezentowane są przez jasnokremowe wapienie gruzłowe oraz płytowe oksfordu z liczną fauną. Ta część kamieniołomu jest uczęszczana przez miłośników paleontologii z powodu dużego bogactwa występującej tam fauny. Jak w przypadku
wyrobiska w Wysokiej, dominującymi grupami są amonity z rodzajów Perisphinctes
i Cardioceras, ramienionogi z rodzaju Sellithyris oraz Lacunosella. Prócz dość pospolitych skamieniałości Jury Polskiej w Ogrodzieńcu występują szczątki krabów. Walorem krajobrazowym omawianego wyrobiska jest widok ze wschodniej części kamieniołomu na rozległą panoramę Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Obejmuję ona
ostańce wapienne od Góry Zamkowej po Skałę Rzędową (Majgier i in., 2010). Nie
71
opodal obszaru wyrobiska przebiega zielony szlak turystyczny, który ułatwia poruszanie pomiędzy najciekawszymi miejscami Jury. Ze względu na wyjątkowość tego
miejsca, spowodowaną bogactwem fauny oraz walorami krajobrazowymi należałoby
dołożyć wszelkich starań w kierunku zachowania kamieniołomu. Rozwiązania mogą
być podobne do propozycji omówionych dla kamieniołomu w miejscowości Wysoka.
Warto wspomnieć, że teren wyrobiska znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie
granicy Krajobrazowego Parku Orlich Gniazd. Powstanie wysypiska śmieci w rejonie parku krajobrazowego, jak i w bliskim sąsiedztwie zabudowań mieszkalnych
może mieć znaczący wpływ na środowisko przyrodnicze.
W rękach prywatnych znalazły się również częstochowskie kamieniołomy na
Złotej Górze. Na stokach wzgórza znajdowały się cztery kamieniołomy: Saturn, Emilia, Adam i Calcium. Wydobywano w nich, podobnie jak w Wysokiej i Ogrodzieńcu
wapienie, które służyły do wypalania wapna, budowy dróg i budowy okolicznych
domów. Eksploatacja została wstrzymana ze względu na uciążliwość dla mieszkańców miasta. Najbardziej interesującym i bardzo dobrze zachowanym wyrobiskiem
jest Saturn, w którym wysokość ścian przekracza 15 m. Jednak w przeciwieństwie do
kamieniołomu Wiek, nie można wejść na jego teren, ponieważ został ogrodzony. Na
przyległym obszarze powstał Park Miniatur Sakralnych, który szpeci imponujące
odsłonięcie. Mocno dyskusyjna jest także lokalizacja rekordowo wysokiej (najwyższej na świecie – 14 m) statuy papieża Jana Pawła II, zwieńczająca odsłonięcie. Obszar wyrobiska jest atrakcyjny pod wieloma względami, m.in. dla geologów w tym
miejscu odsłania się monumentalna ściana tzw. wapieni zawodziańskich, która
przedstawia wyraźną granice pomiędzy środkową a górną jurą. Należy dodać, iż
wyrobisko Saturn jest najwyższym odsłonięciem górnej jury w regionie. Ta imponująca wysokość jest również celem zainteresowań klubu wspinaczkowo – drytoolingowego. Wolontariusze wspomnianego klubu próbowali stworzyć jeden z niewielu
rejonów dostępnych technicznie w kraju, z legalnym pozwoleniem wspinaczki bez
naruszania naturalnej rzeźby skały. W 2013 r., w sąsiedztwie parku miniatur rozpoczęto uporządkowywanie terenu pod trasy wspinaczkowe, m.in. usunięto śmieci
zalegające na dnie kamieniołomu, zaczęto oczyszczać skały z zalegającej kruszyny.
Niestety prace nad projektem zostały zaniechane i nie ma informacji o dalszym zagospodarowaniu terenu. Kamieniołomy w tej części Częstochowy stanowią również
atrakcję turystyczno-krajobrazową, podziwianą z murów klasztornych Jasnej Góry,
a sama Złota Góra stanowi idealne miejsce do podziwiania panoramy Częstochowy.
Jest to zatem ważne miejsce ze względu na walory krajobrazowe tej części Wyżyny.
Jednak nie tylko wyrobiska związane z eksploatacją wapieni pozostają niezagospodarowane. Utwory występujące w rejonie Gnaszyna (Częstochowa), reprezentowane przez ciemnoszare iły z konkrecjami syderytowymi, były w przeszłości cenną
rudą żelaza (fot. 3). Teren ten należał do Częstochowskiego Okręgu Rudnego. Na
tym obszarze znajdują się zarówno czynne wyrobiska usytuowane w pobliżu cementowni „Gnaszyn”, jak też nieczynne i częściowo zrekultywowane (Skreczko, Trzęsiok, 2013) (fot. 4, 5). Właściwym sposobem zagospodarowania nieczynnych glinianek wydaje się przyłączenie ich do szlaku rud żelaza Okręgu Częstochowskiego.
72
Dodatkową atrakcją byłoby stworzenie miejsc rekreacyjnych dla okolicznych mieszkańców oraz turystów jak również kompozycji krajobrazowych z wykorzystaniem
hałd po eksploatacji rud żelaza.
Kamieniołomy rejonu Krakowa, przez stulecia miały ogromne znaczenie gospodarcze oraz krajobrazowe. W trakcie eksploatacji oraz po jej zaprzestaniu są jedną
z ważnych form inżynierii środowiska (Górecki, Sermet, 2010). Jednym z takich
miejsc jest kamieniołom „Pod św. Benedyktem”, który jest najstarszym z zachowanych w Krakowie oraz jednym z najstarszych łomów na Krzemionkach Podgórskich.
Eksploatowany wapień wykorzystywany był m.in. do wznoszenia murów obronnych i budowli gotyckich Krakowa (Górecki, Sermet, 2010). Stanowisko jest bardzo
atrakcyjne pod względem geologicznym. Na ścianie łomu widoczne są m. in. formy
krasowego niszczenia oraz brekcje wapienne w szczelinach pochodzenia tektonicznego. Drugim z wybranych punktów Krakowa jest łom Redemptorystów. Kamieniołom aktualnie jest bardzo zaniedbany, ściany wyrobiska mogą być niebezpieczne dla
przebywających tam osób. Jednak miejsce to przyciąga wielu okolicznych mieszkańców w celach rekreacyjnych. Łom powstał prawdopodobnie już w średniowieczu,
podobnie jak wcześniej omawiany „Pod św. Benedyktem”, eksploatację prowadzono
jeszcze przed II wojną światową. Po zaniechaniu wydobycia, pozostał obszar o powierzchni około 1,5 ha od północnego wschodu zamknięty ścianą wapienną o wysokości do 30 m (Górecki, Seremet, 2010). Kolejnym ciekawym punktem jest łom Zakrzówek, który jest największym kamieniołomem Krakowa. Powstał w okresie międzywojennym, eksploatując surowiec skalny wieku jurajskiego wykorzystywany
w przemyśle cementowym i wapienniczym, ostatecznie pod koniec działalności wykorzystywano go do produkcji sody. Kamieniołom osiągnął ponad 23ha powierzchni
oraz 45m wysokości (4 poziomy eksploatacyjne). Obecnie większość obszaru jest zalana przez wodę (Górecki, Sermet, 2010). Należy zwrócić uwagę na ten obszar z racji
wielu walorów krajobrazowych i naukowych oraz możliwości podjęcia prób przekształcenia dawnego wyrobiska w obiekt rekreacyjny służący okolicznym mieszkańcom, ale również turystom często odwiedzającym te tereny. Na obszarze krakowskim na swoją uwagę zasługuje również kamieniołom wapienia jurajskiego „Liban”
znajdujący się w centrum Krzemionek Podgórskich. Wyrobisko powstało w XIX w.
i do momentu zakończenia wydobycia w roku 1986 stanowił źródło wapienia do
kamienia łamanego, brukowego, fundamentowego, oraz wapna budowlanego
i nawozowego (Górecki, Seremet, 2010). Obecnie kamieniołom jest w bardzo złym
stanie, stara infrastruktura ulega szybkiemu niszczeniu, a niewłaściwe zabezpieczenie ścian wyrobiska czyni je niebezpiecznym. Kilkakrotnie podejmowano próby ponownej aktywizacji tego terenu, lecz żaden z projektów nie został ostatecznie zrealizowany. Odpowiednie zagospodarowanie wyrobiska może wpłynąć znacząco na
krajobraz tego obszaru jak i na popularność geoturystyczną.
73
Fot. 1. Nieczynny kamieniołom Wysoka.
Zarastający dolny poziom (fot. S. Skreczko).
Photo 1 Abandoned quarry Wysoka.
Overgrowing lover level (photo by S. Skreczko).
Fot. 2. Nieczynny kamieniołom „Wiek"
w Ogrodzieńcu (fot. S. Skreczko).
Photo 2. Abandoned quarry „Wiek”
in Ogrodzieniec (photo by S. Skreczko).
Fot. 3. Nieczynna cegielnia Alina
w Gnaszynie. Fot. T. Krzykawski.
Photo 3. Abandoned brickyard Alina
in Gnaszyn (photo by T. Krzykawski).
Fot. 4. Dawna infrastruktura w nieczynnym
kamieniołomie Liban (fot. J. Hałun).
Photo 4. Old infrastructure in the abandoned
quarry Liban in Cracov (photo by J. Hałun).
Fot. 5. Nieczynny kamieniołom
„Zakrzówek” w Krakowie (fot. J. Opioła).
Photo 5. Abandoned quarry “ Zakrzówek”
in Cracov (photo by J. Opioła).
74
CZY PRZYSZŁOŚĆ TO TYLKO REKULTYWACJA?
Zagospodarowanie terenów poeksploatacyjnych może zmierzać w wielu kierunkach, to jednak dwa z nich mają podstawowe znaczenie. Pierwszym z nich jest renaturyzacja, czyli celowe przywrócenie stanu środowiska sprzed rozpoczęcia działalności eksploatacyjnej i odtworzenie wcześniejszej funkcji terenu (Radwanek-Bąk,
2008). Drugim nurtem jest kreowanie nowego sposobu zagospodarowania terenu np.
przez adaptację. Oprócz wymienionych kierunków rekultywacji możliwa jest także
zabudowa terenu w kierunku mieszkaniowym, rekreacyjno-wypoczynkowym, sportowym, edukacyjnym, ekspozycyjnym lub przekształcenie w obiekt chroniony (rezerwat, pomnik przyrody nieożywionej lub stanowisko dokumentacyjne). Możliwe
jest również łączenie wymienionych kierunków. Na chwilę obecną najbardziej propagowanym rozwiązaniem jest przekształcenie w obiekty geoturystyczne czy też
geostanowiska. Aby w pełni wykorzystać nieczynne wyrobiska w geoturystyce powinny one spełniać przynajmniej jedną z funkcji: naukową (skamieniałości, minerały,
litologia itp.), dydaktyczną (czytelne profile geologiczne, elementy tektoniczne), krajobrazową (dobrze wyeksponowane ściany wyrobiska oraz zwałowiska), lokalizacyjną (brak utrudnień dostępu), turystyczną (trasy spacerowe, ścianki wspinaczkowe, jaskini itp.), rekreacyjną (Nita, 2010, 2012). Na podstawie tych funkcji można wyeksponować dodatkowe walory, które mają na celu podniesienie wartości kamieniołomu i wiążą się z dodatkowymi inwestycjami tj. ścieżki rowerowe, trasy spacerowe
itp. (Pietrzyk-Sokulska 2008; Nita, 2010). Rewitalizacja terenów poeksploatacyjnych
jest tematem interdyscyplinarnym. Problematyka tego zagadnienia staję się interesująca między innymi dla architektów krajobrazu, których projekty są coraz liczniejsze.
Krajowym przykładem są prace konkursowe na zagospodarowanie terenu dawnego
kamieniołomu Bazalt w Strzegomiu. W pracach tych można odnaleźć zachowanie
naturalnego charakteru kamieniołomu, funkcjonalizm, promocje naturalnych zasobów regionu oraz wykorzystanie surowca jako podstawowego budulca. Podobne
rozwiązanie wybrali młodzi architekci z Grecji. Zaprojektowali centrum badawcze
zlokalizowane w nieczynnym kamieniołomie azbestu na Cyprze. Kompleks mieści
w swoim wnętrzu kawiarnia, biblioteka, sale wykładowe oraz laboratoria. Jedną
z ciekawszych form rewitalizacji nieczynnych kamieniołomów jest stadion piłkarski
w Bradze (Portugalia). Estádio Municipal de Braga został wybudowany na terenie
nieczynnego kamieniołomu granitu Dume, surowiec ten został wykorzystany do
wykonania projektu. Innowacyjna forma obiektu połączyła dziedzictwo historii Ziemi wraz z nowoczesnością. Ze zbocza kamieniołomu wyrasta betonowa konstrukcja
areny, która współgra z otaczającym krajobrazem. Miedzy innymi za ten projekt, architekt Eduardo Souto de Moura dostał architektonicznego Nobla, Nagrodę Pritzkera.
Na obszarze Jury Krakowsko-Częstochowskiej, jedynym przykładem na odpowiednie zagospodarowanie nieczynnego kamieniołomu jest „Lipówka” w Rudnikach
k. Częstochowy. Jest to teren dawnego wyrobiska wykorzystywanego do 1989 r. przez
cementownię, jako źródło wapieni górnej jury (oksford), które były surowcem
w procesie produkcji cementu (Śliwińska-Wyrzychowska, 2013). Na obszarze
75
nieczynnego wyrobiska z inicjatywy Zakładu Cementownia Rudniki Cemex Polska
została poprowadzona ścieżka edukacyjna „Kopalnia przywrócona naturze”, eksponująca największe walory tego obiektu. Należy zwrócić uwagę na wyjątkowość
omawianego miejsca, walory widokowe oraz bioróżnorodność. Wyznaczono tam 11
stanowisk tematycznych, które przedstawiają najciekawsze rejony kamieniołomu
z uwzględnieniem gatunków fauny i flory, siedlisk oraz obiektów przyrody nieożywionej. Większość z utworzonych stanowisk ukazuje współczesne gatunki roślin
i zwierząt.
W punkcie Stara Grzęda, w którym trwa zasiedlanie obszaru drzewami, jest obserwowana intensywna konkurencja gatunkowa (Śliwińska-Wyrzychowska, 2013).
Dla pasjonatów geologii oraz paleontologii przygotowane zostały dwa punkty: Szpetunowa Skała i Krzemionkowa Dolinka. Pierwsze stanowisko odkrywa tajemnice
geologicznej przeszłości obszaru kamieniołomu „Lipówka” oraz liczne skamieniałości oraz cechy środowiskowe jurajskiego morza. Dodatkowo w omawianym punkcie
znajduje się Jaskinia Szmaragdowa, do której wstęp mają jedynie doświadczeni speleolodzy. Krzemionkowa Dolinka jest miejscem przedstawiającym historię górnictwa
odkrywkowego, a swoją nazwę zawdzięcza nagromadzonym głazom z krzemieniami. Zostały one przetransportowane z całego obszaru kopalni, stanowiąc odpad
skalny z surowca do produkcji wapna i cementu. Ze względu na obecność krzemieni
oraz zbyt dużą twardość, która utrudnia dalszą przeróbkę. Ścieżka ta została stworzona, aby służyć mieszkańcom regionu w celach aktywnego wypoczynku, popularyzacji bioróżnorodności oraz historii tego regionu.
PODSUMOWANIE
Kamieniołomy znajdujące się na obszarach wyżynnych i górskich stanowią drastyczną ingerencję w środowisko naturalne. Rozpatrując to zagadnienie z innej strony jest to urozmaicenie krajobrazu na podobieństwo naturalnych formacji skalnych,
stanowiąc jednocześnie siedlisko specyficznych gatunków flory i fauny (Badera i in.,
2011). Utworzona zostaje nowa wartość przyrodnicza istotna zwłaszcza z punktu
widzenia wartości naukowo-edukacyjnych. Ochrona obiektów wielkoprzestrzennych i rozległych form krajobrazowych przysparza wielu trudności, dlatego łatwo
jest znaleźć wytłumaczenie zaniechania dbałości o jakość krajobrazu kulturowego
(Michalska, Niedźwiedź, 2010). Omówione wyrobiska posiadają wartości, które pozwalają na utworzenie w nich geostanowisk, walory geologiczne, wartości geoturystyczne oraz krajobrazowe. Jednocześnie możliwe jest rewitalizowanie tego typu obszarów w kierunku rekreacyjno-sportowym co podnosi atrakcyjność terenu. Mobilizacji należy również oczekiwać od władz krajowych, które na wzór Portugalii powinny stworzyć „krajowy plan odbudowy” zawierający projekty ochrony i funkcjonowania geoparków w Polsce (www.euromines.org). Wszystkie zabiegi mające na celu
rekultywację nieczynnych kamieniołomów powinny wkomponować je w otoczenie,
czyniąc z ich obecności dodatkowy walor krajobrazowy, a tym samym geoturystyczny (Alexandrowicz, 2006; Nita, Myga-Piątek, 2006; Świerszcz, Strzyż, 2009; Nita,
76
2010, 2013). Przykładami zachowania pełnej harmonii pomiędzy krajobrazem
a kamieniołomem są wyrobiska w rejonie kieleckim m.in. wielofunkcyjny projekt –
rezerwat Kadzielnia (Nita, 2010), czy Wietrznia. Z pobliskich kamieniołomów warto
brać przykład z projektu GEOSFERA w Jaworznie, który sprawnie połączył funkcje
edukacyjne oraz rekreacyjne kamieniołomu Sadowa Góra. Innym przykładem na
wzbogacenie krajobrazu z wyrobiskiem są stare kamieniołomy w Bałtowie i Podolu
tworzące Geopark „Dolina Krzemiennej” (Pieńkowski, 2004; Nita, 2010). Te oraz
wcześniej wymienione kamieniołomy posiadają potencjał, który powinien zostać należycie wykorzystany, aby podtrzymać pamięć o górnictwie, ale również walorach
geologicznych obszaru Krakowsko-Częstochowskiego.
LITERATURA
Alexandrowicz Z., 2006: Geoparki – nowe wyzwanie dla ochrony dziedzictwa geologicznego. Przegląd Geologiczny 54, 1: 36-41.
Badera J., Rahmanov O., Parusel T., 2011: The quarry in Kozy as a geotourist attraction and the object of natural and cultural heritage in the context of sustainable
development. Geotourism 3-4 (26-27): 41-50.
Bogdanowski J., 1985: Krajobrazowo-urbanistyczny aspekt zagospodarowania terenów pogórniczych. Zesz. Nauk. AGH, Sozologia i Sozotechnika 26, Kraków: 71-83.
Chwastek J., Janusz W., 1992: Kamieniołom – „rana” w krajobrazie czy zabytek przyrody. Wyd. Rolnicze i Leśne, Warszawa.
Górecki J., Sermet E., 2010: Kamieniołomy Krakowa – dziedzictwo niedocenione.
Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, 3:124-138.
Kudyba T., 2007: 150 lat cementu w Polsce. Stowarzyszenie Producentów Cementu:
10-35.
Majgier L., Badera J., Rahmanov O., 2010: Kamieniołomy w województwie śląskim
jako obiekty turystyczno – rekreacyjne na terenach uprzemysłowionych. Krajobrazy rekreacyjne – kształtowanie, wykorzystanie, transformacja. Problemy Ekologii Krajobrazu t. XXVII: 267-275.
Michalska G., Niedźwiedź J., 2010: Kamieniołom kazimierski – ochrona krajobrazu
kulturowego. Budownictwo i Architektura 6: 71-76.
Migoń P., 2012: Geoturystyka. Wyd. PWN, Warszawa.
Nita J., Myga-Piątek U., 2006: O potrzebie ochrony wyrobisk górniczych dla podniesienia walorów krajobrazowych i celów dydaktycznych obszarów eksploatacji
surowców skalnych na przykładzie regionu Kielecko-Chęcińskiego. Technika poszukiwań geologicznych, Geotermia, Zrównoważony rozwój. R. XLV, z.1 (237),
Kraków: 47-56
Nita J., 2010: Kamieniołom w krajobrazie i geoturystyce. Krajobraz a turystyka. Prace
Komisji Krajobrazu Kulturowego 14, Sosnowiec: 243-251
Nita J., 2012: Quarries in landscape and geotourism. Geographia Polonica vol. 85
Issue 2:7-14
77
Nita J., 2013: Zrównoważone zarządzanie obszarami eksploatacyjnymi, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 20, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec: 91-104.
Pereira, P., Pereira, D., Caetano Alves, M.I., 2007: Geomorphosite assessment in
Montesinho Natural Park (Portugal). Geographica Helvetica, 62, 3: 159-168.
Pieńkowski G., 2004: Nowy geopark Dolina Kamiennej. Wiadomości PIG 11 (164):
12-14.
Pietrzyk-Sokulska E., 2005: Kryteria i kierunki adaptacji terenów po eksploatacji surowców skalnych –studium dla wybranych obszarów Polski. Studia, Rozprawy,
Monografie 131, Wyd. Inst. GSMiEPAN, Kraków: 171.
Pietrzyk-Sokulska E., 2007: Krajobraz geologiczny a kwestia adaptacji kamieniołomów na Wyżynie Krakowko-Częstochowskiej. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 6, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec: 154-164
Pietrzyk-Sokulska E., 2008: Tereny pogórnicze szansą rozwoju obszarów ich występowania – studium na przykładzie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Wyd.
Instytutu GSMiE PAN, Kraków.
Racki G., Bardziński W., Zieliński T., 1999: Z kamiennej księgi pradziejów Górnego
Śląska. Przewodnik Geologiczny. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice: 134-143.
Radwanek-Bąk B., 1999: Odkrywkowa eksploatacja kopalin, jako jedno ze źródeł
przekształceń środowiska przyrodniczego w Karpatach. Gospodarka Surowcami
Mineralnymi t. 15, z. 2: 5-36.
Radwanek-Bąk., 2008: Problem wzorca w schemacie ocen przekształceń środowiska
P-S-R (presja – stan – reakcja) spowodowanych odkrywkową działalnością
wydobywczą. Gospodarka Surowcami Mineralnymi t.24, z.2/2: 83-93.
Salamon M. A., Zatoń M., 2007: Late Bajocian through Callovian (Middle Jurassic)
crinoid fauna from the epicontinental deposits of Poland. Swiss Journal of Geosciens, 100: 153-164.
Skreczko S., Trzęsiok D., 2013: Wycieczka po dnie jurajskiego morza. Przyroda
Górnego Śląska, 74: 6-7.
Świercz A., Strzyż M., 2009: Rewitalizacja terenów poeksploatacyjnych na przykładzie regionu Świętokrzyskiego. Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XXIV: 59-70.
Zatoń M., Marynowski L., Bzowska G., 2006: Konkrecje hiatusowi z iłów rudonośnych Wyżyny Krakowsko-Częstochowkiej. Przegląd Geologiczny 54, 2: 131-138.
ŹRÓDŁA ELEKTRONICZNE
http://www.euromines.org/
http://www.rynekkamienia.pl/
http://en.wikiarquitectura.com/
78