Przeczytaj fragment

Wstęp
Epoka Katarzyny II Wielkiej, wieńcząca zapoczątkowany reformami Piotra I
proces przeszczepiania na grunt rosyjski obowiązujących w Europie kanonów estetycznych, to czas wchodzenia kultury rosyjskiej w ramy europejskiego procesu kulturowego i kształtowania się nowej świeckiej literatury. Jest to szczytowy
okres rozwoju oświecenia rosyjskiego, dojrzewania i wznoszenia się rosyjskiej literatury pięknej na najwyższy poziom doskonałości artystycznej, a jednocześnie
ujawniania się symptomów nadciągającego kryzysu. Poszukiwania nowych rozwiązań artystycznych sprzyjały rozluźnieniu obowiązujących rygorów, naruszaniu reguł poetyki normatywnej.
Rozwój rosyjskiego poematu komicznego jest konsekwencją ogólnych tendencji obserwowanych w rosyjskim procesie literackim oraz gustu i świadomości
teoretycznej kręgu pisarzy zainteresowanych gatunkiem. Jego przebieg warunkowało zarówno przenoszenie na grunt rosyjski europejskiego modelu rozwoju literatury, jak i brak utrwalonych w świadomości literackiej epoki wzorców heroicznych (pierwszy ukończony poemat heroiczny, Rossijada Michaiła Chieraskowa,
powstał dopiero w 1779 roku) oraz dynamiczny rozwój satyry i czasopiśmiennictwa satyrycznego.
Dzieje rosyjskiego eposu komicznego obejmują okres zaledwie pięćdziesięciu lat. U jego źródeł leżą dwa poematy Wasilija Majkowa (1728–1778)1, poety
i dramaturga wywodzącego się z kręgu twórców skupionych wokół M. Chieraskowa. Игрок ломбера (1763), pierwszy poemat komiczny w dziejach literatury rosyjskiej, przyniósł Majkowowi ogromną popularność. W XVIII wieku ukazały się aż cztery jego wydania (1763, 1765, 1774, 1788). Zainteresowanie to
w dużym stopniu miało jednakże pozaliteracki charakter. Poemat, którego peryNajpełniejsza, solidnie udokumentowana biografia twórcza Wasilija Majkowa pióra Jurija Stiennika zamieszczona jest w II tomie słownika: Словарь русских писателей XVIII века 2,
вып. (К–П), Санкт-Петербург 1999, s. 258–261.
1
10
Wstęp
petie rozgrywały się w środowisku hazardzistów, zawierał szczegółowy opis szeregu partii lombra i był odbierany jako swoisty traktat o zasadach lub podręcznik
tej niezwykle popularnej w owym czasie w Rosji gry w karty2. Najznakomitszym
dziełem poety jest powstały w 1771 roku poemat Елисей, или раздраженный
Вакх, zajmujący poczesne miejsce w historii literatury rosyjskiej XVIII wieku3.
Trzy niezbyt obszerne, opublikowane w 1769 roku w czasopiśmie „И то
и сио”4 poematy Michaiła Czułkowa, Стихи на качели, Стихи на Семик
i Плачевное падение стихотворцев nie posiadają istotnej wartości artystycznej. Są natomiast świadectwem oryginalnego potraktowania wzorca epickiego zawartego w Epistole Aleksandra Sumarokowa oraz „swoistym komentarzem”5 do
poematów W. Majkowa6.
W roku 1778 opublikowana została pierwsza księga poematu Ippolita
Bogdanowicza Душенькины похождения. Сказка в стихах. Pełne wydanie poematu pod zmienionym tytułem Душенька ukazało się w roku 1783. Wkrótce pojawiły się dwa kolejne jego wydania (1783, 1794). Oryginalna, wyrafinowana trawestacja mitu antycznego, subtelna, pełna pikanterii erotyka zapewniły mu na
długie lata wyjątkowy status w literaturze rosyjskiej.
poemat trawestowany w literaturze rosyjskiej pojawił się dopiero pod koniec XVIII wieku. Autorem pierwszej rosyjskiej trawestacji dzieła Wergiliusza,
poematu Вергилиева Енеида, вывороченная на изнанку, jest Nikołaj Osipow
(1751–1799), tłumacz w Głównym Zarządzie Poczty i Tajnej Kancelarii, niezbyt
utalentowany, współpracujący z Nikołajem Lwowem twórca o nieokreślonej
bliżej orientacji estetyczno-literackiej7. Dwie pierwsze części cieszącego się popularnością, zwłaszcza wśród niższych warstw społecznych, utworu były opu2
История русской литературы в 10 томах, т. 4, ч. 2. Литература XVIII века nод ред.
Г. А. Гуковского и В. А. Десницкого, Москва–Ленинград 1947, s. 203. Patrz także: Б. Томашевский, В. И. Майков, [w:] Ирои-комическая поэма, pед. и примечания Б. Томашевского, вступ.
статья В. А. Десницкого, Ленинград 1933, s. 98.
3
Kwestia daty powstania poematu wielokrotnie była przedmiotem sporów. Budziła ona szczególnie emocje w kontekście dyskusji o powinowactwach formalnych pomiędzy poematami W. Majkowa i N. Czułkowa. Najnowsze badania w tym zakresie dowodzą, iż to właśnie poemat Majkowa,
znany czytelnikom w rękopisie już w 1769 roku, zdeterminował charakter poezji epickiej autora
Nadobnej kucharki. Patrz: Г. Н. Ермоленко, Русская комическая поэма XVIII – начала XIX вв.
и ее западноевропейские параллели, Смоленск 1991, s. 15.
4
Poematy M. Czułkowa były opublikowane w czasopiśmie „И то и сио” w 1769 roku: Стихи на качели – w numerach 16., 17. i 18.; Стихи на Семик w numerze 22. (oba utwory nie były
opatrzone tytułem); Плачевное падение стихотворцев ukazał się jako dodatek do 41. numeru.
Patrz: Ирои-комическая поэма, s. 711, 714 i 715.
5
Kwestia ta jest rzeczowo wyjaśniona w komentarzu B. Tomaszewskiego do poematów
N. Czułkowa w tomie Ирои-комическая поэма, s. 711–712.
6
R. Łużny, Wstęp, [w:] Rosyjskie czasopiśmiennictwo satyryczne XVIII w., Wrocław–Kraków
1960, s. LXIV.
7
Словарь русских писателей XVIII века, вып. 2 (К–П), s. 391–392.
Wstęp
11
blikowane w 1791 roku, trzecia — w 1794, czwarta — w 1796 roku. W 1800
roku ukazało się powtórne wydanie poematu, w 1801 zaś trzecie, poprawione8.
Popularność Eneidy na opak pióra N. Osipowa sprawiła, iż po śmierci jej twórcy (w latach 1802–1808), na zamówienie wydawcy Piotra Stupina, Aleksandr
Kotielnicki9 podjął trud dokończenia jego dzieła. Trawestacja Kotielnickiego nieznacznie tylko różni się od modelu zaproponowanego przez Osipowa. W jego
przypadku wyraźniej zaznaczyła się tendencja do dokładniejszego naśladowania
heroicznego wzorca oraz minimalizacja wpływu Aloysa Blumauera, twórcy popularnej niemieckiej trawestacji dzieła Wergiliusza10.
Poemat Iwana Naumowa11 Ясон, похититель златого руна. Во вкусе
нового Енея (1794), warunkowo może być uznany za trawestację jednego z najpiękniejszych mitów żeglarskich. Z opowieścią o wyprawie agronautów poemat
Naumowa wiąże w zasadzie tylko miejsce akcji (Tesalia) i imię głównego bohatera. Luźny związek poematu z wyjściowym tekstem podkreśla wprowadzenie podtytułu „российское сочинение”, wskazującego na zamierzone nasycenie realiami rosyjskimi wzorca antycznego.
Poemat Похищение Прозерпины autorstwa Jefima Lucenki12 i Aleksandra
Kotielnickiego, trawestujący mit o Prozerpinie, był opublikowany dwukrotnie.
Pierwsze wydanie ukazało się w Moskwie w 1795 roku, następne w zmienionym
kształcie (pominięta została przedmowa do pierwszego wydania oraz wprowadzone zostało wiele uzupełnień) w Petersburgu w 1805 roku13.
Przemiany historyczne i kulturowe w Rosji pierwszych dziesięcioleci
XIX wieku, nakładanie się na siebie, w efekcie pogłębiających się kontaktów
z literaturą zachodnioeuropejską, klasycystycznych, sentymentalnych i preromantycznych koncepcji sztuki, wpłynęły na intensyfikację sporu o kształt literatury
rosyjskiej. Jej istotnym aspektem była polemika pomiędzy obrońcami klasycystycznej estetyki a zwolennikami nowych tendencji w literaturze. W atmosferze
walki literackiej pomiędzy Biesiadą Miłośników Słowa Rosyjskiego, podkreślającą szczególne znaczenie tradycyjnego modelu sztuki literackiej i dyskredytującą
mody literackie, a skupionymi wokół Nikołaja Karamzina jej przeciwnikami, programowo negującymi stare wartości i poglądy estetyczne, ukształtowały się waБ. Томашевский, Ирои-комическая поэма, s. 722.
Informacje o życiu i działalności Aleksandra Kotielnickiego patrz: Ирои-комическая поэма,
s. 468–469; Словарь русских писателей XVIII века, вып. 2 (К–П), s. 135–137.
10
Словарь русских писателей XVIII века, вып. 2 (К–П), s. 135.
11
Informacje o życiu i działalności drugorzędnego poety dyletanta patrz: Ирои-комическая
поэма, s. 539–543; Словарь русских писателей XVIII века, вып. 2 (К–П), s. 332–334.
12
Jefim Lucenko (1776–1854) — popularny w swoim czasie pisarz, autor ód anakreontycznych, preromantycznych ballad, poematów, przekładów z jęz. łacińskiego, francuskiego i niemieckiego, współzałożyciel Wolnego Towarzystwa Miłośników Słowa Rosyjskiego. Patrz: Словарь русских писателей XVIII века, вып. 2 (К–П), s. 250–251.
13
Ирои-комическая поэма, s. 725–726.
8
9
12
Wstęp
runki sprzyjające ożywieniu klasycznego eposu komicznego. Jego atrakcyjność
aktualizowały programowa niespójność pomiędzy przedmiotem i stylem wypowiedzi oraz utrwalone w świadomości odbiorcy wzorce fabularno-kompozycyjne
i chwyty pozwalające na komiczną reinterpretację obiegowych motywów, a także ośmieszające parafrazowanie dokonań artystycznych przeciwników ideowych.
W kontekście owych sporów literackich powstały dwa poematy, Расхищенные шубы Aleksandra Szachowskoja i Опасный сосед Wasilija Puszkina, zamykające dzieje rosyjskiego klasycznego poematu komicznego.
Poemat Rozgrabione szuby był opublikowany w latach 1811–1815 w czasopiśmie „Чтения в Беседе Любителей Русского Слова” (pieśń 1. w 1811 w księdze trzeciej; pieśń 2. — w 1812 w księdze siódmej; pieśń 3. — w 1815 w księdze
dziewiętnastej). Zapis z 8 maja 1807 roku w Dziennikach, związanego z Biesiadą
Stiepana Żichariowa, pozwala sądzić, iż utwór powstał znacznie wcześniej14.
Ponownie w takim kształcie tekst był wydany w 1896 roku w Sankt-Petersburgu
w tomie Сочинения князя А. А. Шаховского15. Prawdopodobnie istniała również
4. pieśń, która była odczytana na spotkaniu Biesiady 22 lutego 1815 roku16.
Poemat Wasilija Puszkina Опасный сосед ze względu na normę estetyczną epoki był utworem zdecydowanie niecenzuralnym, „nie-tekstem”17. Pomimo
tego, iż po raz pierwszy został on wydany w Rosji dopiero w 1913 roku18, był
14
K. Krejči, Od eposu heroikomicznego do powieści poetyckiej, [w:] Idem, Wybrane studia
slawistyczne. Kultura. Literatura. Folklor, Warszawa 1972, s. 133; Б. Томашевский, Примечания,
w: Ирои-комическая поэма, s. 741.
15
Б. Томашевский, Примечания, [w:] Ирои-комическая поэма, s. 738.
16
„22 февраля происходило чтение в Беседе Любителей Русского Слова: в нем читали
выписки из книги Краткая и справедливая повесть о пагубных Hаполеона Бонапарте помыслах и пр. Перевод А. С. Шишкова, Письмо к членам Беседы от неизвестного с приложением перевода рассуждений одного жителя Померании; Счастливый Менелак, идилля и четвертая песнь комической поэмы Расхищенные шубы кн. А. А. Шаховского”, „Сын Отечества”
1815, cz. 20, nr 9, s. 135. Cyt. za: Б. Томашевский, Примечания, s. 750–751.
17
„Употребление слов, неудобных для печати, прозрачные эвфемизмы и, главное, безусловная запретность темы, героев и сюжета делали это произведение прочно исключенным
из мира печатных текстов русского Парнаса. С точки зрения официальной литературы это
был «не-текст» ”. Patrz: Ю. М. Лотман, Поэзия 1790–1810-х годов, [w:] Поэзия 1790–1810-х
годов, Ленинград 1971, s. 31.
18
Boris Tomaszewski, na podstawie jedynego zachowanego egzemplarza, stwierdza w komentarzu w tomie Карамзин и поэты его времени, iż pierwotne, najprawdopodobniej nieformalne wydanie, ukazało się pod koniec 1811 lub na początku 1812 roku (N. Michajłowa konstatuje, iż obecnie wydanie to jest nieznane). Pierwsze oficjalne litograficzne wydanie poematu wyszło
w 1815 roku w Monachium, następne, w Lipsku w 1855 roku, zostało przygotowane przez Siergieja Połtorackiego na podstawie rękopisu autorskiego. W Rosji Niebezpieczny sąsiad w nakładzie 75
egzemplarzy, które nie były przeznaczone do sprzedaży, był wydrukowany dopiero w 1913 roku
w Moskwie, następnie zaś w 1917 roku w wychodzącej w Petersburgu „Библиотеке вольного слова” oraz w 1933 w tomie Ирои-комическая поэма. Patrz: Карамзин и поэты его времени, Ленинград 1936, s. 466. Poemat W. Puszkina pierwotnie był wydany w 1815 w Monachium, 2 wyd. ukazało się w 1855 w Lipsku, kolejne trzy — w Berlinie w latach 1859, 1871, 1876. Pierwsze rosyjskie
Wstęp
13
powszechnie znany19. Obejmujący niezbyt obszerny korpus tekstów poemat komiczny nigdy nie był w literaturze rosyjskiej XVIII – początku XIX wieku gatunkiem pierwszoplanowym. Jako gatunek „niski”, eksponujący funkcję ludyczną,
był głównie przedmiotem zainteresowania pisarzy drugo- i trzeciorzędnych.
Fakt ten implikował znikomą wartość artystyczną szeregu mało oryginalnych lub wtórnych tekstów. W początkowej fazie kształtowania się poematy komiczne powstawały w kręgach pisarzy związanych ze szkołą literacką Aleksandra
Sumarokowa i kółkiem Michaiła Chieraskowa, a więc znawców literatury
europejskiej, obowiązujących wzorców literackich i norm estetycznych klasycyzmu (W. Majkow, I. Bogdanowicz). W latach 90. poemat komiczny stał się
przedmiotem zainteresowania trzeciorzędnych pisarzy wywodzących się z tzw.
trzeciego stanu, twórców o znikomej orientacji w zawiłościach doktryny klasycystycznej lub świadomie kontestujących normę estetyczną epoki (M. Czułkow,
N. Osipow, A. Kotielnicki, J. Lucenko, I. Naumow). Końcowa faza rozwoju gatunku przypada na okres nasilonych sporów pomiędzy Biesiadą Miłośników
Słowa Rosyjskiego i obozem Nikołaja Karamzina wokół kwestii kształtu literatury rosyjskiej i rosyjskiego języka literackiego. Polemika ta uaktualniła i ponownie uczyniła atrakcyjnymi potencjalne możliwości tkwiące w klasycystycznym
poemacie komicznym (A. Szachowskoj i W. Puszkin).
Stanowiący przeciwwagę dla wzniosłej epopei klasycystycznej poemat komiczny pojawił się w Rosji wówczas, gdy w literaturze rosyjskiej XVIII wieku
nie było jeszcze utrwalonej tradycji wzniosłej epiki heroicznej. Uwagę twórców
i czytelników przyciągała zabawna forma poematu komicznego oraz możliwość
satyrycznej negacji20, implikujące zarówno potencjalną możliwość wprowadzania do literatury obrazów realnej rzeczywistości, jak i wygłaszania polemicznych
sądów. Rosyjski poemat komiczny XVIII wieku w związku z tym, obok zadań
wydanie (5 egzemplarzy, które nie były przeznaczone do rozpowszechniania) wyszło w Moskwie
w 1913, a następne ukazało się w 1917 w Piotrogrodzie. Patrz: Н. И. Михайлова, Парнасский мой
отец, Москва 1983.
19
Konstantin Batiuszkow pisał w liście do Nikołaja Gniedicza: „В. Л. Пушкин сочинил сатиру, сюжет весьма благороден; бордель; но стихи истинно прекрасны. (...) Вот стихи! Какая быстрота, какое движение! И это написала вялая муза Василия Львовича” (К. Батюшков,
Письмо Гнедичу, [w:] Idem, Сочинения, т. 3, Санкт-Петербург 1996, s. 128). Filip Wigiel dodawał: „[поэма — A. O.] изумила, поразила его насмешников и заставила самых строгих серьезных людей улыбаться соблазнительным сценам с неизмерной живостью, однако с некоторой
пристрастью им изображенным” (Ф. Ф Вегель, Записки, t. 1, Москва 1928, s. 341). Popularność
bohatera poematu i jego twórcy została uwieczniona w Eugeniuszu Onieginie. Wśród gości na imieninach Tatiany pojawia się Bujanow w pamiętnej czapce z daszkiem: „Мой брат двоюродный,
Буянов // В пуху, в картузе с козырьком // (Как вам, конечно, он знаком) (...)” (А. С. Пушкин,
Евгений Онегин, [w:] А. С. Пушкин, Полное собрание сочинений, t. V, Moskwa 1964, s. 111).
20
R. Łużny, Wstęp, [w:] Rosyjskie czasopiśmiennictwo satyryczne XVIII wieku, Wrocław–Kraków 1960, s. II–CLI; Ю. В. Стенник, Некоторые вопросы изучения русской сатиры XVIII века,
„Русская литература”, 1972, № 2, s. 75.
14
Wstęp
usankcjonowanych przez poetyki normatywne klasycyzmu, spełniał także inne
— kształtował metody i chwyty narracyjne oraz stwarzał warunki dla powstania
wzniosłej epiki.
Rosyjski poemat komiczny owej epoki nie był dotychczas przedmiotem głębszego zainteresowania badaczy. Ich uwaga skoncentrowana była przede wszystkim na dwu najbardziej znaczących osiągnięciach rosyjskiej komicznej poezji
epickiej drugiej połowy XVIII – początku XIX wieku — poematach Елисей, или
раздраженный Вакх Wasilija Majkowa i Душенька Ippolita Bogdanowicza.
Pozostałe realizacje gatunku rzadko, o ile nie incydentalnie, budziły zainteresowanie badaczy. Pozostaje więc otwartą kwestią miejsce gatunku w systemie estetycznym klasycyzmu i jego znaczenia dla rozwoju rosyjskiego procesu historycznoliterackiego.
Swoistość uwarunkowań procesu rozwoju poematu komicznego w literaturze rosyjskiej XVIII – początku XIX wieku i fragmentaryczność badań nakazuje
postawić pytanie o jego specyfikę gatunkową i miejsce w rozwoju rosyjskiej wierszowanej epiki komicznej. Prześledzenie dziejów poematu komicznego, zbadanie
jego specyfiki gatunkowej jest istotne nie tylko dla określenia jego rangi w systemie gatunkowym klasycyzmu rosyjskiego i miejsca w literaturze, ale także ze
względu na wyjaśnienie jego znaczenia w kształtowaniu się rosyjskiego procesu
historycznoliterackiego na progu „złotego wieku” literatury rosyjskiej, który miał
nastąpić w czasach romantyzmu.
Prezentowana monografia stanowi próbę opisu typologicznego gatunku
w kontekście europejskiej tradycji. W części wstępnej zaprezentowane zostały wzorce gatunkowe funkcjonujące w literaturze europejskiej oraz zdefiniowana świadomość normy gatunkowej w literaturze rosyjskiej. W oparciu o te przesłanki określona została periodyzacja i typologia gatunkowa rosyjskiego poematu komicznego omawianego okresu. W drugiej części monografii szczegółowo
omówione są wyodrębnione inwarianty gatunkowe rosyjskiego poematu komicznego. W analizach eksponowane są te aspekty strukturalne omawianych poematów, które wskazują na oryginalność traktowania obowiązującej normy gatunkowej. Pozwoli to udokumentować tezę, iż rosyjski poemat komiczny, bazujący na
osiągnięciach europejskiej komicznej tradycji epickiej, był swoistym laboratorium, w którym przeprowadzane były eksperymenty w zakresie poszukiwania
nowych rozwiązań artystycznych, kształtowania się nowożytnej poetyki i myśli
estetycznej.