Barbara i Adam Podgórscy©

Barbara i Adam Podgórscy©
RUDA ŚLĄSKA 2013
Uwagi wstępne
Niniejsza publikacja nie jest kolejną rozprawą na temat historii Orzegowa.
Stanowi natomiast próbę ukazania, jak na przestrzeni wieków kształtowały się
i zmieniały nazwy niegdyś samodzielnej miejscowości i gminy
administracyjnej, obecnie dzielnicy Rudy Śląskiej. Usiłuje także odnieść się do
pochodzenia i etymologii nazwy Orzegów.
Zajęte przez nas stanowisko powoduje, że opracowanie dotyka
problematyki onomastycznej. Konkretnie dotyczy ojkonimii, czyli sfery nazw
miejscowych. Z całą mocą podkreślamy, iż przytoczone w tekście cytaty
z literatury źródłowej, bez wchodzenia w merytoryczną ich zawartość i wartość,
mają jedynie dokumentować funkcjonowanie określonego wariantu nazwy
Orzegowa. Dlatego nie podejmujmy naukowej polemiki z treścią wypisów,
ograniczając się tylko niekiedy do pewnych koniecznych komentarzy lub uwag,
zawartych głównie w przypisach.
Kilka uwag do historii Orzegowa
Wydaje się jednak słusznym, wręcz koniecznym zabiegiem
przedstawienie pewnych wiadomości z przeszłości Orzegowa, ponieważ istnieją
w tej mierze nieprecyzyjne, wątpliwe, niekiedy niewiarygodne, aczkolwiek
powszechnie i bezkrytycznie powielane informacje. Wynikają one ze zbytniej
wiary w nieomylność faktów i sądów podanych w dotychczasowych
opracowaniach lokalnych historyków i przytaczania ich jako prawdy pewne
i święte, bez najmniejszych wątpliwości.
Podkreślamy dobitnie, że jesteśmy pełni podziwu i uznania dla pasji oraz
kronikarskiego i historycznego dorobku wymienianych niżej osób. Odważając
się jednak na uczciwą polemikę z ich niektórymi poglądami. Żywimy nadzieję,
że w niczym nie uszczerbi to ich autorytetu.
Znamiennym przykładem takiego traktowania historii były jubileusze
Orzegowa, wyznaczane na podstawie mylnego datowania dokumentów.
W publikacji „Jubileusz parafii Orzegów”, zamieszczonej w „Gościu
Niedzielnym” z dnia 12.07.1964 roku, Jan Stefan Dworak, pisząc o 70. rocznicy
erygowania orzegowskiej parafii pw. św. Michała Archanioła, podaje
jednocześnie: Dzielnica miasta Rudy Śląskiej, Orzegów spogląda obecnie na
swoje 600-lecie i czyni przygotowania, by temu jubileuszowi, przypadającemu w
okresie obchodów 1000-lecia Polski, dać godny wyraz. Ponieważ pierwsze
wzmianki o Orzegowie wiążą się z Kościołem, a w roku bieżącym przypada 70lecie parafii, warto powiedzieć parę słów o bogatych dziejach życia religijnego
Orzegowian na przestrzeni wieków. Po raz pierwszy wspomina Orzegów rejestr
świętopietrza z r. 1366, stwierdzający istnienie tamże 4 zagród z 17
mieszkańcami. Ostatnie zdanie opatrzone jest przypisem nr 2: „Wspomina o tym
ks. J. Knosała w kronice parafii Radzionków”.
-2-
Jan Dworak niestety mylił się zasadniczo: i co do 600-lecia Orzegowa,
i co do tego, że pierwsze wzmianki o nim związane są z Kościołem, i co do
rzekomego spisu świętopietrza z 1366 r., wymieniającego jakoby Orzegów.
Owe kwestie wyjaśnimy niebawem szerzej, teraz skwitujmy rzecz
oznajmieniem, że do obchodów 600-lecia Orzegowa, w 1966 roku, na szczęście
nie doszło.
Natomiast w tymże 1966 roku, przy okazji Święta Manifestu Lipcowego,
czyli 22 lipca, obchodzono 650-lecie Orzegowa (sic!). Miejskie uroczystości
odbyły się na tzw. Burlochu, przy ulicy Bytomskiej, gdzie wzniesiono obiekty
sportowe i rekreacyjne, obecnie znajdujące się w gestii Miejskiego Ośrodka
Sportu i Rekreacji w Rudzie Śląskiej, w kształcie o wiele już zmienionym.
Źródło: Informator statystyczny Miasta Ruda Śląska 1959-1965 [Ruda Śląska 1967], s. 225.
Jan Dworak popełnił z tej okazji referat pt. „650-lecie Orzegowa”. Nie
jest on szerzej znany, gdyż skrywa go teczka pt. „Materiały kronikarskie
dotyczące Orzegowa i kopalni Karol” w Muzeum Miejskim im. Maksymiliana
Chroboka w Rudzie Śląskiej [Sygn. 213 M].
Za podstawę wyznaczenia jubileuszu 650-lecia, który de facto powinien
być obchodzony 3 lata wcześniej, uznano wymieniony w Codex Diplomaticus
Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte, spisany w dniu 25 maja 1313
roku w Sławęcicach, akt darowizny wsi Przełajka 1, dokonanej przez księcia
bytomskiego Ziemowita (Siemowita; 1312-1316), na rzecz Pawła Dudka. Wśród
świadków transakcji występuje Martin v. Ozegaw - Marcin z Orzegowa [CDSXVI, ss. 244-245; zapisek 3356]. Dokument ten był znany jedynie z rękopisu
D331 w zbiorze Rep. 135 Kolekcja rękopisów, w dawnym archiwum miasta
Wrocławia. Rękopis zaginął w czasie II wojny światowej 2.
1
2
Obecnie dzielnica Siemianowic Śląskich.
Pismo Dyrektora AP we Wrocławiu nr OI-841-44/12 z dnia 7 grudnia 2012 r. W posiadaniu autorów.
-3-
Źródło: Codex Diplomaticus Silesia, t. XVI, s. 244-245, zapis 3356, Breslau 1892.
W tym miejscu napotykamy jednak na istotny problem. Przywołana
wzmianka jest bowiem drugą w kolejności chronologicznej, informacją
o Orzegowie, zawartą w Codex Diplomaticus Silesiae. Wcześniejszą jest nota
umieszczona przez autorów w 1282 roku, odnosząca się do sporządzonego
w Bytomiu świadectwa oddania przez Kazimierza, księcia bytomskiego wsi
Orzech3, Friedrichowi, zarządcy krakowskiej mennicy i Peterowi, synowi
Gosława. Martin z Orzegowa - Mart. von Ozegow4 - jest świadkiem zawarcia
transakcji. [CDS-VII/3, s. 14; zapisek 1694]. Zapisek w CDS widnieje
z adnotacją „ohne Jahr.”
Źródło: Codex Diplomaticus Silesia, t. VVI C, s. 14, zapis 1694. Breslau 1886.
Z wyjaśnień otrzymanych od dyrektora Archiwum Państwowego we
Wrocławiu wynika, że w wydawnictwie Colmara Grünhagena „Regesten zur
schlesischen Geschichte”, wydawanym w ramach „Codex diplomaticus
Silesiae”, w tomie VII, pod datą 25 styczeń 1282 r. został umieszczony regest
dokumentu księcia Kazimierza bytomskiego, w którym jako świadek wystąpił
„Martino de Ozegow” 5. C. Grünhagen wskazał, że w dawnym Staatsarchiv
Breslau zachował się oryginał tego dokumentu, w zespole „Rep. 67. Klasztor
Premonstratensów pod wezwaniem Św. Wincentego we Wrocławiu” pod
sygnaturą 1694.
Regest tego dokumentu, który nie zachował się w zbiorach archiwalnych,
wpisano do repertorium dokumentów tego klasztoru na karcie 5441.
W cytowanym wydawnictwie dokument nie posiada daty rocznej, jedynie datę
dzienną – 25 styczeń. W omawianym repertorium zaznaczono datę roczną pod
3
Obecnie miejscowość w powiecie tarnogórskim, w województwie śląskim.
Tak w CDS.
5
W rzeczywistości zapis brzmiał: Martino de Ozegaw.
4
-4-
postacią „12…” – widocznie w zachowanym wówczas oryginale dokumentu
data była nieczytelna.
Wydawca nowego kodeksu dyplomatycznego Śląska (Schlesisches
Urkundenbuch) tego dokumentu nie zamieścił w żadnym z sześciu tomów, które
obejmują okres do 1300 r.
Równocześnie sprawa datacji tego dokumentu jest wątpliwa, podobnie jak
i interpretacji nazwy miejscowości6.
Nieznane są zatem dokładnie przesłanki, które legły u podłoża decyzji
autorów CDS, o umieszczeniu noty właśnie w 1282 roku. Data ta została
bowiem zakwestionowana.
Jerzy Krzysztof Horwat, w pracy Księstwo bytomskie i jego podział do
końca XV wieku [Gliwice 1993], na str. 79., w zestawieniu właścicieli wsi w
kasztelanii bytomskiej w XIII – XV wieku, ustalonych na podstawie nazwisk
świadków wymienionych w dokumentach historycznych, podaje w pozycji 26.,
że Orzegów i jego właściciel Marcin, występują w dokumencie z 25 stycznia
1305 roku.
Powołuje się przy tym na zapisek Nr 47 widniejący na stronie 72. książki
Jana Drabiny, Jerzego Horwata i Zdzisława Jedynaka: Bytom średniowieczny.
Przekazy źródłowe (1123 – 1492) [Opole 1985]. Dokument ten dotyczy
zastawienia wsi Orzech.
Kopia przywołanego wyżej dokumentu znajduje się w Archiwum
Państwowym we Wrocławiu, w zespole „Kolekcja rękopisów Rep. 135”,
w jednostce - kopiarzu dokumentów klasztoru Św. Wincentego we Wrocławiu,
o sygn. Rep. 135, D92 II, zatytułowanym „Matricula Sancti Vincenti”, t. II.
Źródło: Archiwum Państwowe we Wrocławiu,
sygn. Rep. 135, D92 II,
„Matricula Sancti Vincenti”,
t. II. Udostępnił Marek Kobierski.
Fragment Martino de Ozegaw,
w prawym dolnym rogu dokumentu.
6
Korespondencja z dnia 16.01.2013 r., w posiadaniu autorów.
-5-
Co istotne, w dokumencie występuje nie Mart. von. Ozegow, jak podaje
CDS, ale Martino de Ozegaw.
W błędnym zapisie: Martino de Ozegow cytuje fragment dokumentu
Marek L. Wójcik w pracy: Przyczynek do dziejów kancelarii bytomskiej na
przełomie XIII i XIV wieku. O dacie zawarcia umowy zastawnej pomiędzy
Kazimierzem, księciem bytomskim i Piotrem z Paniów, wchodzącym w skład
pracy pod redakcją Jana Drabiny: „Rocznik Muzeum Górnośląskiego
w Bytomiu”: Bytom. Wykopaliska – Zabytki – Dokumenty - Wspomnienia,
Bytom 1997, nr 7, s. 105.
Źródło: Jan Drabina (red.): Bytom. Wykopaliska-Zabytki-Dokumenty, Bytom 1997/7, s. 105.
Reprodukowany wyżej dokument stał się z kolei podstawą kolejnego
jubileuszu Orzegowa, obchodzonego w roku 2005, mianowicie jubileuszu 700lecia. Zapał orzegowskich społeczników, zainspirowanych przez Marka
Kobierskiego, przyczynił się do zorganizowania szeregu imprez rocznicowych,
które odegrały niebagatelną rolę w procesie integracji społeczności
orzegowskiej i budzenia na nowo świadomości lokalnej. Procesy te
doprowadziły w konsekwencji do założenia Towarzystwa Miłośników
Orzegowa.
-6-
Tablica pamiątkowa dla uczczenia 700-lecia Orzegowa,
w kościele pw. Świętego Michała Archanioła. Zdj. Jerzy Porada.
Orzegów, jako Osokow, występuje następnie w dokumencie dotyczącym
podziału ziemi bytomskiej z 26 stycznia 1369 r., na skutek umowy zawartej
pomiędzy księciem cieszyńskim Przemysławem, a księciem oleśnickim
Konradem. [CDS VI, s. 192]. W wielu pozycjach dotychczasowej literatury
nazwa Osokow była w zdumiewający sposób przekręcana.
Źródło: Codex Diplomaticus Silesia, t. VI, Breslau 1865, s. 192.
Jan Stefan Dworak znał ten dokument, podaje jednak: Wcześniejsza o trzy
lata (1366 r.) jest wzmianka o płaceniu przez wieś świętopietrza. Było ono
podatkiem kościelnym wymierzanym od osoby. Płaciły go parafie, a Orzegów
należał do parafii św. Małgorzaty w Bytomiu, a później do złączonej z nią
parafii Najświętszej Marii Panny. [Dwo-ORZ, s.17]
Ten zapisek, zawarty w autorskiej monografii Orzegowa, stanowiący
faktycznie powielenie treści zawartych w artykule z „Gościa Niedzielnego”
z 1964 roku, nie zasługuje na wiarygodność. Udało się nam dotrzeć do
opracowania, z którego jako ze źródła korzystał Dworak. Jest nim
jednostronicowy odręczny zapisek Józefa Matury, urzędnika Gminy Orzegów,
-7-
sporządzony w języku niemieckim, w marcu 1924 roku. Znajduje się on
w Archiwum Państwowym w Katowicach, w Zespole Akt nr 108: Akta Gminy
Orzegów 1879 – 1950, w teczce o sygnaturze 99, karta nr 22, według
poprzedniej odręcznej paginacji nr 33.
Tłumaczenie notatki znajduje się w tej
samej teczce, na karcie nr 8, według
poprzedniej odręcznej paginacji, nr 15. Tytuł:
”Gmina Orzegów według kroniki znajdującej
się w rękach ks. proboszcza Knossala 7
w Radzionkowie”. Na maszynopisie widnieje
odręczna uwaga: „Zestawił i przetłumaczył
z niemieckiego Loewe Wincenty”.
Źródło: Archiwum Państwowe w Katowicach,
Zespół Akt nr 108: Akta Gminy Orzegów 1879 –
1950, sygn. 99, karta 22.
Źródło: Archiwum Państwowe w Katowicach,
Zespół Akt nr 108: Akta Gminy Orzegów 1879 –
1950, sygn. 99, karta 8.
Nie wiadomo jaką kroniką Orzegowa
dysponował Józef Knosała i czy w ogóle ją
posiadał. Gdyby rzeczywiście istniała,
a przepadła, oznaczałoby to niepowetowaną
stratę. Bowiem skrótowe informacje, podane
przez
Maturę,
wyglądają
szczególnie
frapująco: Po napadach Tatarów na Śląsk
w roku 1241 jakoteż w roku 1259 przy których
zniszczono 500 miast i wiosek śląskich,
założony został Orzechów8 w tak zwanem
7
Zapis oryginału. W rzeczywistości Józef Knosała, niem. Josef Knosalla (1878 – 1951), duchowny, historyk,
autor kilku opracowań, m. in.: Parafia Radzionkowska. Jej dawniejsze i dzisiejsze stosunki, Katowice 1926;
Bielszowice, Kończyce, Pawłów. Historyczny zarys. Katowice 1928; Dekanat Beuthen O/S [Oberschlesien] in
seinem Schlesischen Teil, Katowice 1935.
8
Podkreślenie w oryginale.
-8-
drugiem dziale odbudowań. Odbudowaniem tem zajął się Książe Władysław,
który w tym celu sprowadził na Śląsk niemieckich osadników nadawając im
pewne przestrzenie terenu.
Osiadłość nazwiskiem Orzechów9 z 4 zabudowaniami ogrodniczemi i 17
mieszkańcami wspómniana jest w kronice poraz pierwszy w roku 1366. Zmiana
nazwiska Orzechów na Orzegów nastąpiła w roku 1672 i posiadał w tym roku
Orzegów 15 zabudowań gospodarczych z tego 4 zabudowania ogrodniczodziedziczne, dwa zabudowania posiedzicieli dziedzicznych a dwa zabudowania
stojące pusto. Owe 15 zabudowań mieściły w sobie 19 rodzin stosunkowo
bardzo licznych, bo według kroniki obliczonych na około 115 osób. Następnie
wspómina kronika Orzegów dopiero w roku 1830 z 40 zabudowaniami i 227
mieszkańcami i roku 1846 z 54 zabudowaniami i 560 mieszkańcami.
Informacje zawarte w zapisku rozwinął Józef Matura w większym,
rękopiśmiennym opracowaniu pt. Z przeszłości Orzegowa 10. W nim jednak nie
napomyka nawet o kronice w posiadaniu proboszcza z Radzionkowa.
Ze zbiorów prywatnych Rudolfa Lukasczyka.
Mocno wątpliwym jest, aby Józef Knosała posiadał jakąkolwiek kronikę
dotyczącą Orzegowa. Natomiast przedmiotem jego zainteresowań była
miejscowość Orzech, przynależna do parafii w Radzionkowie, której Knosała
9
Podkreślenie w oryginale.
Opracowanie powstało przypuszczalnie w latach 50. XX wieku. Ostatnią bowiem, wymienioną w nim datą jest
rok 1952. Rękopis nie odnotowuje utworzenia obecnego miasta Rudy Śląskiej, utworzonego w 1959 roku.
Wolno więc domniemywać, że napisany został w przedziale lat: 1952-1958.
10
-9-
w latach 1904 – 1911 i ponownie od 1922 roku11 był proboszczem. Parafii tej
poświęcił najważniejsze bodaj w swoim dorobku historycznym opracowanie:
„Parafia Radzionkowska. Jej dawniejsze i dzisiejsze stosunki”. [Katowice 1926]
W pracy tej, na stronie 16-17. wspomina wprawdzie o świętopietrzu,
płaconym w XIV wieku przez parafie ówczesnego dekanatu bytomskiego, ale
powołuje się na dane z roku 1350, a nie 1366. Wśród wymienionych 23 parafii
nie ma Orzegowa, bowiem być nie mogło. Daninę płaciły parafie, a nie wsie!
Ponadto z obecnie „rudzkich” miejscowości Knosała wzmiankuje: Rudę –
s. 14, 240; Halembę – s. 50, 247; Kochłowice – s. 251,252; Bielszowice –
s. 251, 304; Rudzką Kuźnię – s. 240. W całej pracy Orzegów pojawia się jeden
jedyny raz na s. 240. w zapisie: Pierwszym nam znanym posiedzicielem obszaru
dworskiego12 była rodzina hrabiów Wrbna lub Würben. Nasza wioska nie była
jedyną posiadłością tej rodziny. Posiadała jeszcze Rudę z tamtejszym lasem
Złotogłów (na którem miejscu dzisiaj leży Rudzka Kuźnia), Szombierki
i Orzegów.
Tyle o rzekomej kronice Knosałowej, dotyczącej Orzegowa. Owa
mityczna kronika była jednak wielokrotnie potem przez Dworaka
przywoływana, a rok 1366 stanowił nawet podstawę do wyznaczania jubileuszy.
Zarówno Matura, jak i Dworak nieustannie mylili Orzech z Orzegowem,
który być może wcześniej rzeczywiście nosił nazwę Orzechowa. Dowodem na
to niech będzie ponownie, przywołana już wyżej publikacja pt.: Jubileusz
parafii Orzegów, zamieszczona w „Gościu Niedzielnym” z lipca 1969 roku.
Bezpodstawną informację powiela Dworak w opracowaniu „Dzieje
miasta do 1922 roku”, zawartej w pracy: Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta13.
Pisze mianowicie na stronie 35.: Dalsze dokumenty, które wspominają
o Orzegowie, to spis świętopietrza z 1366 roku, akt podziału ziemi bytomskiej
z 1369 roku i wzmianka z 1483 roku o braciach Zawadach z Orzegowa jako
o właścicielach młyna w Bytomiu.
W nieprawdziwe informacje Dworaka uwierzyli inni badacze tematu,
niestety, powielając je. Uległ im Alfons Kowalczyk, autor maszynopiśmiennego
materiału pt. Przyczynki do monografii Orzegowa (do roku 1939), znajdującego
się w zbiorach Muzeum Miejskiego im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie
Śląskiej. Podaje on bowiem: Kronika (księdza Knosali z Radzionkowa) po raz
pierwszy wspomina Orzegow w 1366 r. z 4 zagrodami i 17 mieszkańcami. [KowORZ; 8]
Nie tylko J. Dworak, J. Matura i A. Kowalczyk ulegali „mitowi” kroniki.
Informację wykorzysta również Irena Twardoch w cennej pracy: Z dziejów rodu
Schaffgotschów [Ruda Śląska 2008], cytując ją na stronie 71. W przypisie nr 5
na stronie 119. podaje: Informacje te zawarte były w kronice, która znajdowała
11
W latach 1912 – 1922 był kuratusem gminy kościelnej w Kończycach, należących do parafii w Bielszowicach.
W Radzionkowie.
13
Opracował Andrzej Szefer, Katowice 1970.
12
- 10 -
się w Radzionkowie u ks. Knossali, a odpis przechowywany jest w Archiwum
Państwowym w Katowicach.
W AP w Katowicach nie znaleźliśmy, czego mocno żałujemy, odpisu
kroniki ks. dra Józefa Knosały.
Pełen przeinaczeń i niedokładności jest zapis również Dworaka
o rzekomych braciach Zawadach, w postaci: W wieku XV (1483) wspomina się
mieszkańców wsi (jakoby Orzegowa – BAP), braci Tomka, Michała i Matusa
Zawadów jako byłych właścicieli młyna przy stawie farskim w Bytomiu. Można
stąd wnioskować, że Zawadowie pozbyli się zapewne młyna w Bytomiu,
ponieważ zbudowali młyn w Orzegowie14.
Rzeczywisty zapis historyczny, sporządzony 16 października 1483 r.,
w którym ławnicy miasta Bytomia potwierdzają sprzedaż młyna Zawada15,
został zacytowany przez F. Gramera, w brzmieniu: Die Schöppen von Beuthen
urkunden, daß Peter Gleiwitzer dem Hans Goldel die Zawada-Mühle verkauft
habe. Wir Schöppen der Stadt Beuthen, Peter Gleiwitzer, Peter Pawesslo,
Mathis Buttko, Helmek Retel, Matis Schubert, Matieke Puned, Macek Wieczorke
bekennen öffentlichen, daß vor uns und dem Wuda Foyte Peter Gyza gestanden
ist, der ehrbare Peter Gleiwitzer wegen Thomke Michel Zawady Műhl und hat
aufgegeben vor Gericht seine Műhlstatt an dem Pfarrteiche, den man heißt
Zawada, mit allen erblichen Rechten als da hat der Michel mit seinem Bruder
Mathes Zawada von Ozogow besitzt und gehalten haben, mit allerlei Getreide,
welcher er da gekauft selbst – und gehalten den ehrbar Manne Hans Goldeln
(…)16.
Źródło: Franz Gramer: Chronik
der Stadt Beuthen in OberSchlesien, Beuthen 1863, s 368.
14
Dwo-ORZ, ss. 17-18.
Jan Drabina, Jerzy Horwat, Zdzisław Jedynak, w: Bytom średniowieczny. Przekazy źródłowe 1123 – 1492, na
stronie 262. podają nazwę Zowada, mimo że taki zapis u Gramera nie widnieje. Wymieniają także inne,
poprzekręcane personalia występujących w dokumencie osób.
16
Franz Gramer: Chronik der Stadt Beuthen in Oberschlesien, Beuthen 1863, s. 368.
15
- 11 -
Dokument wymienia dwóch, a nie trzech braci: Tomasza i Michała
Zawadów (Zawady), którzy sprzedali ów młyn Peterowi Gleiwitzerowi, a ten
z kolei, Hansowi Goldelowi17. Wcześniej młyn należał do ich ojca, Michała
(Michel) oraz stryja (brata ojca), Mathesa Zawada z Orzegowa (von Ozogow).
Zupełnie nieuprawnione w świetle cytowanego tekstu są dywagacje, że
Zawadowie zbudowali młyn w Orzegowie.
Tyle uwag na temat najwcześniejszych zapisków o Orzegowie. Dalsze
dzieje miejscowości wymagają równie krytycznej analizy, ponieważ
w dostępnej literaturze roi się od informacji niepełnych i nieprecyzyjnych.
Nieoceniony J. Dworak pisze np.: Marcin z Orzegowa wspomniany jest jeszcze
w 1338 r.18 Gdzie, przez kogo, w jakich okolicznościach – nie podaje! Gdzie
indziej czytamy, że urbarz z 1498 roku inwentaryzuje w Orzegowie
9 gospodarstw kmiecych oraz młyn. Jaki urbarz? Nie wiadomo.
Dworak i inni kronikarze podają, jakoby w 1513 roku wymieniał
Orzegów dokument – zobowiązanie różnych wsi do dostarczania drewna
dębowego, na naprawę grodu w Świerklańcu. Wewnętrznie sprzeczna
informacja brzmi: Jest z XVI w, O Orzegowie jeszcze wzmianka z 1513 r., gdy
po zobowiązaniu różnych wsi do dostawy dębiny na naprawę zburzonego przez
orkan grodu świerklanieckiego wymieniono też Orzegów, chociaż wyłączono go
z obowiązku dostawy ze względu na to, ze stanowił niepokaźną wtedy wioskę 19.
W dokumencie wystawionym przez księcia Jana Opolskiego w dniu 18 czerwca
1513 roku, nie ma nawet śladowej wzmianki o orkanie, ani innym powodzie
podupadnięcia twierdzy. Nie jest wymieniony z nazwy Orzegow, ani żadna inna
miejscowość. Nie ma też ani słowa o wyłączeniu orzegowian spod obowiązku 20.
Źródło: Franz Gramer: Chronik der Stadt
Beuthen in Ober-Schlesien Beuthen 1863,
ss. 371-371
Książę Jan II Dobry zarządził,
że mieszkańcy gminy bytomskiej
powinni dostarczy dęby i inne
materiały na wzmocnienie zamku.
Książę wskazuje jednocześnie, że
budowa leży w interesie samych
mieszkańców, bo Neudeck jest
twierdzą graniczną.
17
Nie Goldilnowi, jak napisano w: Jan Drabina, Jerzy Horwat, Zdzisław Jedynak. w: Bytom średniowieczny.
Przekazy źródłowe 1123 – 1492, s. 262.
18
Dwo-ORZ, s. 15.
19
Dwo-ORZ, s. 19.
20
Gramer. ss. 371-372.
- 12 -
Natomiast listę miejscowości podaje Gramer na stronach 70-71., nie
przywołując jakiegokolwiek źródła. Tłumaczenie fragmentu wygląda
następująco: Z wykazu wkładów wniesionych na rzecz reparacji zamku przez
poszczególne miejscowości można wywnioskować, że już wtedy duże znaczenie
posiadały następujące wsie: Chorzów, Łagiewniki, Szombierki, Bujaków,
Świętochłowice, Dąb, Mikulczyce, Radzionków, Repty, Nakło, Stare Tarnowice,
Niemieckie Piekary i Kamień. Oprócz tego istniały także następujące
miejscowości: Kochłowice, Małe i Wielkie Paniowy, Makoszowy, Bielszowice,
Ruda, Biskupice, Chropaczów, Orzegów, Michałkowice, Siemianowice, Bytków,
Przełajka, Maciejkowice, Ptakowice, Kozłowa Góra, Rudne Piekary,
Truszczyca, Lasowice, Pniowiec, Orzech, Zbrosławice, Opatowice,
Stolarzowice, Rokitnica, Wieszowa, Świerklaniec, Bobrowniki, Chechło, Żyglin,
Brzozowice, Wielka Dąbrowa, Bogucice, Jakubowice (…)21.
Źródło: Franz Gramer: Chronik der Stadt
Beuthen in Ober-Schlesien, Beuthen 1863,
ss. 70-71. Podkreślenia w oryginale.
Wynika stąd, że przy okazji
naprawy
zamku
powstał
spis
materiałów, dostarczanych przez
poszczególne
wsie.
Gramer,
wnioskując prawdopodobnie z wielkości wkładu, samodzielnie ocenił, które
wsie były większe, a które mniejsze, które świadczyły powinności, a które były
z tego zwolnione.
Przytoczmy jeszcze wybiórczo, garść informacji o Orzegowie.
W akcie, wystawionym w Bytomiu 17 marca 1555 roku, burmistrz i rada
tego miasta stwierdzili na podstawie zeznań świadków – Jana Łaźni, Klimka
Gerka z Szombierek i Stanisława Kołodzieja z Orzegowa, iż przed 30 laty
szlachcic Stanisław Orzegowski sprzedał dobra Orzegów panu Mikołajowi
Rudzkiemu, który służył u Orzegowskiego. Ten ostatni jednak zwrócił pieniądze
Rudzkiemu, ponieważ majątek należał mu się z tytułu pokrewieństwa. [Stan; 10]
W połowie XVII wieku22 właściciel dóbr wyłonił folwark Kopanina,
składający się z dwóch domów i stajni. Wydzierżawiał go od dziedziczki
Bielskiej, Henryk Koniecki.
Trudno zestawić pełną i chronologiczną listę właścicieli Orzegowa. W tej
kwestii nie czujemy się kompetentni. Wśród nazwisk wymienianych po
21
Tłumaczenie: Magdalena Lapshin.
Dworak podaje, że nastąpiło to „krótko po roku 1620”. J. S. Dworak: Najstarsze wiadomości z dziejów miasta,
karta 37, w: Historia osad obecnego miasta Rudy Śląskiej od czasów najdawniejszych.
22
- 13 -
Marcinie z Orzegowa są (nie zachowujemy chronologii): von Schoneberg,
Friedrich von Jeanneret, Georg von Hochberg, przedstawiciele rodu Rudzkich,
Gierałtowskich, Orzegowskich, Bielskich, Voglarów, Konieckich, ponadto
Dluhomil23, Karliński, Kamieński, Mitrowski, Cykowski, Godula, wreszcie
Schaffgotschowie.
Spis majętności z 1670 roku podaje, że Orzegów miał 115 mieszkańców
i 15 budynków24. Właścicielem Orzegowa w roku 1700 był Jan Franciszek
Kamieński, przed nim zaś Mitrowski. W roku 1755, jak wynika z specyfikacji
wolnych stanów bytomskich z 15. 3. wymienionego roku, Orzegów należał do
Foglera25. Orzegów, mając charakter dóbr rycerskich, należał do państewka
stanowego Bytom. [PŚM; 420]
Gmina Orzegów składała się dawniej (1863) z obszaru dworskiego
i obszaru włościańskiego. Folwark Kopanina, należący do Orzegowa, był
własnością hrabiny Schaffgotsch-Godulowej i obejmował 441 mórg roli, 40
mórg łąki, 5 mórg ogrodu, 61 mórg pastwisk oraz 1023 mórg lasu, czyli razem
1570 mórg. Wieś Orzegów liczyła w drugiej połowie XIX wieku 3 rolników,
10 półrolników, 4 ćwierćrolników, 10 zagrodników, 9 chałupników rolnych oraz
20 chałupników z pastwiskami. Razem wieś miała 443 mórg roli, 37 mórg łąki
i 5 mórg, 60 kw. ogrodu. Inwentarz żywy wsi razem z dworem wynosił: 39 koni,
56 krów i 9 cieląt [PŚM; 429; za Triestem s. 332]
W latach 1768-1817 powstała kopalnia „König David”, uznawana za
jedną z najstarszych na Górnym Śląsku. W dniu 23 marca 1826 r. majątek nabył
Karol Godula. W 1829 r. Godula założył kopalnię „Orzegow”, włączoną później
do nowej kopalni „Karol”. W XIX wieku istniały tu trzy cynkownie: huty
„Gutenhoffnung”, „Morgenroth” i „Godulla”. W 1894 r. erygowano
samodzielną parafię orzegowską, w rok potem zakończono budowę kościoła pod
wezwaniem Świętego Michała Archanioła.
W połowie XVIII wieku utworzono przysiółek Chebzie, około 1822 roku
przysiółek Huta Dobrej Nadziei, w 1954 r. przysiółek Huta Godula. W latach
1860-1862 powstała osada Kopalnia Paweł, a w latach 1873-1875 osada Szyb
Gotthard26.
W 1922 r. utworzono gminę wiejską, wcielając do niej wieś i obszar
dworski. Do 1924 r. terytorium Orzegowa obejmowało również Chebzie
i Godulę. W 1951 roku Orzegów został przyłączony do miasta Ruda, a w 1959
roku włączony do miasta Ruda Śląska.
23
Niekiedy podawany jako: Dluhinikiel.
Dwo-ORZ, s, 21.
25
Nazwisko występuje także w postaci Vogler lub Wogler.
26
Dwo-Orz, ss. 11-12.
24
- 14 -
POCHODZENIE NAZWY ORZEGÓW
Według najbardziej powszechnego mniemania, nazwa Orzegowa
wywodzona jest przez podania legendarne od słowa ‘orzegłowy’ albo ‘orze
głowy’27, bowiem po najeździe tatarskim (w rzeczywistości mongolskim)
w 1241 roku okoliczni mieszkańcy wyorywali rzekomo podczas prac polowych
ludzkie szczątki.
Tłumaczenie to odwołuje się do nieuprawnionej, fantastycznej etymologii
ludowej28. W żadnym znanym polskim słowniku nie występuje forma słowna
„orzegłowy”, ani inna podobna konstrukcja językowa. Pod względem
formalnym, gramatycznym i składniowym jest ona nieuzasadniona i błędna.
Tym niemniej, jest najbardziej rozpowszechniona i bezkrytycznie powielana na
wielu witrynach internetowych, w tym również na oficjalnym portalu Miasta
Ruda Śląska.
Zwolennikiem owej opowiastki był J. S. Dworak: Interesującą genezę
posiada nazwa Orzegowa. Według tradycji nazwa pochodzi od słów
„orzegłowy”29. Przy uprawie ziemi chłopi rzekomo30 często wyorywali czaszki
ludzkie. Podanie to sięgało zapewne czasów bezpośrednio po najazdach
tatarskich31. Utrzymuje się legenda, że nazwa pochodzi od słów „orze głowy”,
co oparto na fakcie częstego wyorywania przy pracy na roli czaszek ludzkich.
Może to przemawiać za tym, że czaszki sięgają czasów najazdu mongolskiego 32.
Kilka akapitów dalej Dworak przyznaje: Kolonizacja Śląska po najeździe
mongolskim nie zostawiła śladu dowodzącego, że dotknął on Orzegowa 33.
Sławetne „orze głowy” przywołuje jeszcze Dworak na karcie nr 40.
w maszynopisie: Najstarsze wiadomości z dziejów miasta34. Natomiast na
kartach 98 – 99, w: Najwcześniejsze wiadomości o dziejach dzielnic Rudy
Śląskiej35, wzbogaca ów przekaz: … utrzymała się legenda, iż nazwa
miejscowości pochodzi od słów „orze głów” 36 (orze głowy). Zdarzało się
bowiem często, iż rolnicy wyorywali czaszki ludzkie; uznano powszechnie, iż
chodzi tu o czaszki poległych w walce z Tatarami, którzy jak wiadomo, lubowali
się nabijaniu uciętych przeciwnikom głów na dzidy, później porzucone37.
27
Między innymi Dwo-ORZ, ss. 14-15.
Podobne objaśniania stosowano np. do nazwy miejscowości Zakrzewo. Kiedy Adam i Ewą po wygnaniu
z raju chodzili po ziemi, Ewie zachciało się załatwić potrzebę fizjologiczną, Adam rzekł jej wtedy: Za krze,
Ewo! Ze słów: Graj, Ewo! zrodziła się nazwa Grajewa. Na tej samej zasadzie Częstochowa pochodzi od tego, że
się często chowa, a Warszawa od pary o imionach Wars i Sawa.
29
Dworak pisze o słowach, a wymienia jedno słowo.
30
Słowo „rzekomo” jest kluczowym dla wiarygodności wywodu.
31
Jan S. Dworak: Dzieje miasta do 1922 roku, w: Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta, opracował Andrzej Szefer,
Katowice 1970, s. 36.
32
Dwo-ORZ, ss. 14-15.
33
Dwo-ORZ, s. 16.
34
W: Historia osad obecnego miasta Rudy Śląskiej od czasów najdawniejszych, mps w Bibliotece Śląskiej
w Katowicach, sygn. R. 1813 III.
35
W: Historia osad obecnego miasta Rudy Śląskiej od czasów najdawniejszych, mps w Bibliotece Śląskiej
w Katowicach, sygn. R. 1813 III.
36
Oryg.
37
Należy wnioskować, że chodzi o porzucanie głów, a nie dzid.
28
- 15 -
Druga koncepcja wywodzi nazwę Orzegowa od nazwy osobowej Ożeg
albo Ożog. Ta wersja przyjęta jest przez autorów Słownika etymologicznego
nazw geograficznych Śląska, którzy piszą: „Stara n. dzierż. Ożegow (zgodnie
z zapisami historycznymi); n. os. Ożeg, Ożog SSNO IV.”38
Również powyższe stwierdzenie jest głęboko nieuprawnione, gdyż
przywołany Słownik staropolskich nazw osobowych, pod redakcją
W. Taszyckiego [Wrocław 1952], na stronicy 166, choć rzeczywiście wymienia
nazwy osobowe Ożeg i Ożog, to w żaden sposób nie wiąże ich z Orzegowem.
Na stronicy 142 SSNO wymienia też nazwę osobową Orzech, ale również bez
związku z Orzegowem.
Ponadto żaden znany nam dokument historyczny dotyczący Orzegowa nie
wspomina o osobie noszącej miano Ożeg czy Ożog, a więc rozważana hipoteza
etymologiczna nie jest w najmniejszym stopniu uzasadniona.
Także znacząca publikacja Stanisława Rosponda: Patronimiczne nazwy
miejscowe na Śląsku [Wrocław 1964] nie wymienia Orzegowa wśród
miejscowości noszących nazwy odimienne.
Trzecia teoria wysnuwa nazwę Orzegowa od orzecha laskowego, czyli
popularnego określenia krzewu o nazwie gatunkowej leszczyna pospolita
(Corylus avellana L.). W pracy Heimatkunde von Beuthen (Oberschlesien),
2. Teil, Beuthen 1904, na stronie 41. czytamy: Orzegow von orzech =
Nussbaum.
J. Dworak słusznie zauważa: Nazwy Orzegów, Kopa, Pniaki (część
Bielszowic), Dębowa Kłoda, Las Obywatelski, Czarny Las, Miejska Dąbrowa,
Kokotek (las rudzki), Czarna Smuga (las wirecki), Kochlowe Łąki, pochodzą od
nazwy zalesień39.
Za tezą, że Orzechów jest pierwotną nazwą Orzegowa, opowiadał się
Józef Matura: Orzegów (Orzechów) powstał prawdopodobnie w drugim dziele
odbudowań po napadzie Tatarów na Śląsk (…). Według tradycyjnych podań,
ludowych nazwa Orzechów pochodzi stąd, iż ci pierwotni mieszkańcy uprawiali
drzewa orzechowe na większą skalę hodowli. Po raz pierwszy wspomnianą
zostaje ta miejscowość Orzechów w kronice w roku 1366; liczyła ona w owym
czasie cztery zabudowania ogrodnicze z 17-ma mieszkańcami. [Mat; 1]
W tym momencie zasadnie pojawia się po raz kolejny pytanie. Na ile
przywoływanie nazwy Orzechów, znajdowało uzasadnienie w dostępnych
Maturze źródłach historycznych, a na ile wynikało z fascynacji kroniką Knosały
i błędnego utożsamiania nazw dwóch zupełnie innych miejscowości: Orzecha
oraz Orzegowa?
W przekazie Matury pozwalają się spostrzec dwie wątpliwości. Po
pierwsze: pisze on o drzewach orzechowych, a postać drzewiastą ma jedynie
orzech włoski (Juglans regia L.). Jest to powszechnie znana roślina
owocodajna, uprawiana w Europie od starożytności, natomiast nie istnieją
38
39
[SENGŚ–9] s. 94.
J. S. Dworak: Najwcześniejsze wiadomości o dziejach dzielnic Rudy Śląskiej, karta nr 93.
- 16 -
wzmianki historyczne zaświadczające, aby w XIV wieku uprawiano ją na
Śląsku i w Polsce. Trudno zakładać, aby mieszkańcy niewielkiej miejscowości
śląskiej już w wiekach średnich „uprawiali drzewa orzechowe na większą skalę
hodowli”.
Natomiast uprawa leszczyny pospolitej w Europie Zachodniej datuje się
wprawdzie od średniowiecza, kiedy do klasztoru w Zell sprowadzono z Azji
Mniejszej odmianę sadowniczą z podgatunku leszczyna pontyjska (Corylus
avellana var. pontica Winkl.). Stąd szereg odmian rozpowszechniło się
w Europie pod nazwą zellerówek. Trzeba mieć doprawdy mocarną wiarę albo
fantazję, aby przypuszczać, że uprawne leszczyny dotarły akurat wtedy na
Górny Śląsk, i akurat do Orzegowa.
Jednak właśnie ta wersja nazwy Orzegowa, czyli Orzechów, znajduje
współcześnie najsilniejsze uzasadnienie. Na północ od ulicy Kopalnia Karol
znajduje się obszar zieleni o cechach naturalnych, który mógłby z powodzeniem
ubiegać się o status użytku ekologicznego. Podczas sesji terenowej,
prowadzonej w 2010 roku przez członków Rudzkiego Towarzystwa Przyjaciół
Drzew, stwierdzono występowanie na tym obszarze największego w Rudzie
Śląska skupiska krzewów leszczyny pospolitej. Skoro jest tak obecnie,
dopuszczalne jest wnioskowanie, że identycznie albo podobnie było sześć
wieków temu.
Źródło: http:///google.pl/maps
Przyjęciu koncepcji, przemawiającej za nazwą Orzechów, zdają się
popierać także pewne warianty zapisu nazwy, takie jak: Orczegow,
Orschegowo, Orsegow.
W tym momencie rysuje się jednak nieoczekiwanie kusząca hipoteza,
wynikająca z prostego pytania: czy słuszne jest ograniczanie rozważań tylko do
orzecha włoskiego albo leszczyny pospolitej? A może uwzględnić
w rozmyślaniach także zupełnie inny orzech – mianowicie kotewkę orzech
wodny (Trapa natans L.) – roślinę wodną, obecnie w Polsce bardzo rzadką
i prawem chronioną. Niegdyś jednak pospolitą, a jej bardzo smaczne owoce orzechy - stanowiły pokarm dla ludności. W średniowieczu była uprawiana.
- 17 -
Mogła wtedy obficie występować w licznych stawach orzegowskich
i rozlewiskach Bytomki.
Czwartą tezę, opartą na przekonaniu, że nazwa Orzegowa podchodzi od
świata roślinnego, sformułował C[onstantin] Damroth [Konstanty Damrot]
w pracy: Namen von Landschaften, Gebirgen, Flussen und Ortschaften
Schlesiens aus alterer Zeit: mit einem Anhange altere schlesisch-polnische
Personennamen: eine onomato-ethnographische Studie, von C. Damroth,
Beuthen O.-S. 1894, w rozdziale zatytułowanym Ortnamenm hergenommen von
Wald und Pflanzen40, na stronie 176, napisał: Orzegów, richtig: Orzechow –
Orzegow – Beuthen.
Źródło: C. Damroth: Namen von Landschaften…, 1894.
Identyczną informację przekazał w wydaniu: Die älteren Ortsnamen
Schlesiens ihre Entshehung und Bedeutung, mit einem Anhang über die
schlesich-polnischen Personnennamen von Konstantin Damroth, Beuthen O.-S.,
1896, również w rozdziale zatytułowanym Ortnamenm hergenommen von Wald
und Pflanzen41, i również na stronie 176.
Kolejną tezę, opartą na przekonaniu, że nazwa Orzegowa pochodzi od
świata roślinnego, sformułował Heinrich Adamy w swej pracy Die schlesichen
Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Ein Bild aus der Vorzeit. - Zweite
vermehrte und verbesserte Auflage, Berlin 1887.
W dziale: Slavische Ortnamem 42. Gruppe 8, na stronie 51, w kolumnie
tabeli: Gegenwärtiger Name43 podaje Orzegow, natomiast co ciekawe, nazwę
Ossegau zawiera w kolumnie Alter, slavischer Name44 i wywodzi tę nazwę „von
osina, osika = Espe (populus tremula) Zitterpappel 45. Zapis Adamy’ego
pozwala na domnienanie, iż nazwa Ossegau jest efektem nieudolnej transkrypcji
na język niemiecki polskiej nazwy Orzegów.
Podajmy, dla zaspokojenia ciekawości, że Adamy wiąże z osiką
następujące jeszcze, oprócz Orzegowa, nazwy miejscowości: Aslau46 (jako starą
słowiańską nazwę podaje: Ossel), Osselwitz47 (Osse), Ossen48 (Osse),
Ossembahr49 (Osse), Osswitz50 (Ossewitz) i Nossen51 (Osina). „Osinowe”
40
S. 159.
S. 159.
42
Niem. nazwy słowiańskie.
43
Niem. nazwa współczesna, teraźniejsza.
44
Niem. Stara nazwa niemiecka.
45
Adamy s. 51.
46
Obecnie Osła w powiecie bolesławickim.
47
Obecnie Osłowice w powiecie góreckim.
48
Obecnie Ose w powiecie sycowskim.
49
Obecnie Osiębórz w powiecie jaworskim.
41
- 18 -
skojarzenia Adamy’ego są uprawnione. Wolno nam jednak domniemywać, że
w przypadku Orzegowa sugerował się tematami słowotwórczymi niemieckich
nazw: Osegow, Osokow, Ossegau, Ossegaw, Ossegow i ich podobieństwem do
polskiego tematu słów: osa (topola, osika)52, osika, osina (osika albo las
osikowy).
Ostatnia teoria powołuje się na wywody Jana Chrząszcza (1857-1928):
Adamy wyprowadza nazwę od osiki, a K. Damrot od orzechów. Naukowo
wyjaśnił genezę nazwy znany historyk śląski ks. J. Chrząszcz. Wytłumaczył, że
pierwsza litera „O” jest prepozycją oznaczającą „dookoła”, a „rzegów”
pochodzi od „rzędzić”53 (zrzedzić). A więc Orzegów jest wsią leśną, dookoła
której jest rzadkawy las. [Dwo-ORZ, 16]
Jest to wywód lingwistyczny przerastający posiadaną przez nas wiedzę
i możliwości naszych dociekań, dlatego pozostawiamy go bez komentarza.
Usiłowania, aby w zbiorach Biblioteki Śląskiej w Katowicach odszukać
odpowiednie opracowanie Jana Chrząszcza, skąd Dworak zaczerpnął cytowaną
informację, spełzły na niczym. Argumentacja jednak nęci, poprzez narzucającą
się analogię ze słowotwórstwem typu: opole, okolica, okrąg.
WARIANTY PISOWNI NAZW ORZEGOWA
Poniżej podajemy listę zebranych przez nas, 27 wariantów pisowni nazw
Orzegowa. Prezentujemy je w układzie alfabetycznym: Łorzegów, Oczeków,
Odziegow, Orczegow, Orschegowo, Orsegow, Orzechów, Orzego, Orzegow,
Orzegów, Orzgów, Oschegow, Osegow, Osokow, Ossegau, Ossegaw, Ossegow,
Otzegow, Ozegaw, Ozego, Ozegow, Ozegów, Ozergow, Oziegow, Ozogow,
Ożegów, Ożeip.
Zaznaczamy jednak dobitnie, że nie są to warianty samej nazwy Orzegów,
albo ewentualnie mogącej wchodzić w grę nazwy Orzechów.
W zdecydowanej większości przypadków są to warianty pisowni będące
przekręceniem nazwy oryginalnej i pierwotnej, dowodzące, jak wielkie
trudności sprawiało w przeszłości wymówienie lub zapisanie słowa Orzegów
przez osoby sporządzające dokumenty pisane albo kartograficzne, pochodzące
najczęściej spoza polskiego kręgu kulturowego. Niemcy, którzy nie znali
polskiej pisowni, mieli ogromne problemy z zapisywaniem polskich nazw
miejscowości. Były to też czasy, gdy do poprawności zapisu nazw czy nazwisk
nie przywiązywano należytej wagi, jak czynimy to dzisiaj.
50
Obecnie Osobowice, dzielnica Wrocławia.
Obecnie Osina w powiecie ziębickim.
52
M. in. Słownik języka polskiego ułożony pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława
Niedźwiedzkiego, tom 3. N –Ó, Warszawa 1902, s. 836; M. S. B. Linde: Słownik języka polskiego, tom 3. M-O,
Lwów 1857, s. 585.
53
Niewykluczone, że w maszynopisie jest błąd, i powinien znaleźć się wyraz „rzedzić”.
51
- 19 -
Zapewne też Niemcy, którzy zamieszkiwali pobliskie Orzegowowi
okolice, wymawiali jego nazwę po polsku, czyli fonetycznie Ożeguw albo
Ożegow. Ci, którzy tej nazwy nie znali, prawdopodobnie mówili: Orcegow.
Jeszcze większe kłopoty istniały za zapisem. Aby oddać brzmienie
dwuznaku ‘rz” i końcówki ‘ów”, dawni skrybowie i kartografowie stosowali
różnego rodzaju zabiegi transkrypcyjne, posługując się znakami literowymi
z zasobu alfabetu łacińskiego albo niemieckiego. W odniesieniu do dwuznaku
„rz” były to najczęściej znaki „s”, „ss”, „rs”, „z”, a końcówkę „ów” zapisywano
jako „ow”, „aw” albo „au”.
W wielu wypadkach mamy do czynienia z ewidentnymi błędami pisowni,
powielanymi przez bezkrytycznych przepisywaczy, którzy nie zadali sobie trudu
zaglądnięcia do źródeł, albo takiej możliwości nie mieli i ufali autorytetowi
autorów, z opracowań których korzystali. Jest rzeczą nadzwyczaj osobliwą, ile
błędów popełnili przez wieki, podczas zapisywania i przepisywania nazwy
Orzegowa, zarówno Polacy, jak i Niemcy. Zwłaszcza w odniesieniu do cytatów
zawartych w CDS i wypisach z CDS można mówić o wyjątkowym niedbalstwie.
Każdy wariant pisowni opatrujemy objaśnieniem albo wypisem
z materiałów źródłowych. Cytaty nie służą objaśnianiu haseł, a jedynie
udowadniają, że zapis w podanej postaci funkcjonował.
Łorzegów – śląska, gwarowa nazwa Orzegowa.
Oczeków – W rejestrze parafii NMP w Bytomiu występuje pisownia
nazwy jako Ozegów, Ożegów, Orzechów. Na pewnym planie z 1791 r, nazwa
brzmi Oczeków, a w dokumencie podziału ziemi bytomskiej z 1369 r. – Ossegaw.
[Dwo-ORZ, 16].
Odziegow – Te dwie wsie
zostały także wyszczególnione w
niedatowanym
(spisanym
najprawdopodobniej po roku 1538)
spisie podatku bernego z terenu
ziemi bytomskiej (Bielczowice,
Odziegow) [Stan, 10].
Orczegow
–
nazwa
widniejąca na arkuszu 3309
niemieckiej, wojskowej mapy
stolikowej,
Ur-Meßtischblätter
Pruskiego Sztabu Generalnego
z 1827 roku54.
Fragment arkusza 3309 niemieckiej,
wojskowej mapy stolikowej,
UrMeßtischblätter Pruskiego Sztabu
Generalnego z 1827 roku, za: RSDK
s.114.
54
[KG] s. 26.
- 20 -
Orschegowo – nazwa widniejąca na niemieckiej mapie F. E. Kőrnera
z 1822 roku, w zbiorach Muzeum Miejskiego w Rudzie Śląskiej, w zapisie:
[Grenze zwis]chen Ruda und Orschegowo.
Orsegow – nazwa podana przez F. Gramera w Chronik der Stadt Beuthen
in Ober-Schlesien [Beuthen 1863, s 49] w zapisie: Von anderen Dörfern sind
genannt: Kamin (Steinerdorf), Radinkow, Schomberg, Orsegow (Orzegow), wo
da liegt der Bürgerwald; również nazwa występująca na planie kopalń węgla
kamiennego, wykonanym na przełomie 1802 i 1803 roku przez mierniczego
górniczego Renscha, w opisie Orsegow Gr[enze], nieopodal Louisen Grube.
[RŚDK, 102]
Fragment planu kopalń węgla kamiennego na obszarze „rudzkim”,
wykonany przez mierniczego górniczego Renscha (1802/1803), za: RSDK, s.102.
Orzechów – nazwa Orzegowa wymieniana w niektórych opracowaniach
jako prawdopodobnie pierwotna, używana do 1672 roku; przywołana przez
K. Damrotha w Die älteren Ortsnamen Schlesiens (...) w 1896 roku.
W rejestrze parafii NMP w Bytomiu występuje pisownia nazwy jako
Ozegów, Ożegów, Orzechów. Na pewnym planie z 1791 r, nazwa brzmi
Oczeków, a w dokumencie podziału ziemi bytomskiej z 1369 r. – Ossegaw.
[Dwo-ORZ, 16]
* Osada Orzegów powstała prawdopodobnie w drugim okresie po
napadach Tatarów na Śląsk (w latach 1241 i 1259) i nosiła nazwę Orzechów.
W okresie najazdów zniszczonych zostało 550 śląskich osad. Ich częściowym
odbudowaniem zajął się książę Władysław, który w tym celu sprowadził
niemieckich osadników. Osada Orzechów z 4 zabudowaniami „ogrodnieczemi”
(czyli zagrodami) i 17 mieszkańcami wspomniana jest w kronice po raz pierwszy
w 1366 roku. [I. Twardoch: Z dziejów rodu Schaffgotschów, s. 71.]
* Orzegów (Orzechów) powstał prawdopodobnie w drugim dziele
odbudowań po napadzie Tatarów na Śląsk, 1241 wzgl. 1259 roku, w którym
uległo spaleniu i zniszczeniu przeszło 500 wiosek śląskich. Panem ziemi
bytomskiej był wówczas książę Władysław, syn Mieczysława ks. raciborskiego.
(...) Od roku 1672 datuje się zmiana nazwy miejscowości Orzechów na
Orzegów, która to nazwa pozostała do dziś. Według tradycyjnych podań,
- 21 -
ludowych nazwa Orzechów pochodzi stąd, iż ci pierwotni mieszkańcy uprawiali
drzewa orzechowe na większą skalę hodowli 55. [J. Matura: Z przeszłości
Orzegowa, s. 1]
* Orzegów (Orzechów) powstał prawdopodobnie w drugim dziale
obudowy po napadzie Tatarów na Śląsk (1241, 1259), którym zajął się książę
Władysław. [Kow-ORZ; 8] Miejscowość otrzymała swa nazwę od drzew
orzechowych56. [Kow-ORZ; 11]
Orzego – nazwa wymieniona przez Friedricha Alberta Zimmermanna
w Beyträge zur Beschreibung von Schlesien: Orzego. We wsi przynależnej panu
von Hochberg znajdują się 2 pańskie folwarki oraz młyn. Zamieszkała jest przez
9 kmieci, 6 zagrodników oraz 112 innych osób. Znajduje się tutaj także wydajna
kopalnia węgla kamiennego. [Zimmermann 1783; za Szczech-ŻDRŚ, 8], przez
J. A. V. Weigla: Geographische, naturhistorische und technologische
Beschreibung des souvereinen Herzogthums Schlesier: Orzego. Wieś
szlachecka, posiadająca 2 folwarki, 1 młyn oraz 1 kopalnię węgla kamiennego.
Zamieszkała jest między innymi przez 9 kmieci oraz 6 zagrodników [Weigel
1804; za Szczech-ŹDRŚ, 9], a także przez Johanna Christian Görlitza w Neue
geographisch-statistisch-topographische Beschreibung des Preußischen
Schlesien: Orzego, 1 pański dwór (pałac), 2 folwarki, z których jeden to
Kopanina, 6 kmieci, 9 zagrodników, 14 chałupników, 1 młyn wodny i tartak,
kopalnia węgla kamiennego "Król Dawid", 132 mieszkańców. [Görlitz 1821; za:
Szczech-ŻDRŚ, 12]
Orzegow – nazwa Orzegowa w zapisie niemieckim, wymieniana m.in.
w dokumentach z lat 1845, 1864, 1886, 1887 oraz w wielu opracowaniach
kartograficznych. Na mapie wykonanej w 1736 roku przez porucznika inżynierii
Johana Wolfganga Wielanda (kierował pomiarami do 1733 roku), następnie
przez porucznika Mathäusa von Schubarhta (kierował sporządzaniem map od
1736 roku), wydanej w 1752 roku w Atlas Silesiae przez Homann’s Erben
w Norymberdze, wyznaczono granice polityczno-administracyjne obszarów
wchodzących w skład dzisiejszej Rudy Śląskiej. ... Wolne Stanowe Państwo
Bytomskie obejmowało: Bielszowice (Bilczowitz), Bykowinę (Pikowin),
Halembę, Kłodnicę (Clodnitze), Kochłowice (Kochlowitz) z folwarkiem
Niedźwiedziniec (Bährenhof) – obecnie w granicach miasta Chorzów, Nową
Wieś (Neudorf), Orzegów (Orzegow) z folwarkiem Kopanina (Copanina),
Radoszowy (Radozow) i nazewniczo określoną wytwórnią drutu, zwaną „Hutką
Bielczowską”57, koło Bielszowic (Eisendrathütte). [Grainer]
55
Żadne źródła historyczne o hodowli drzew orzechowych nie wzmiankują.
Nie wiadomo co Kowalczyk, jak i wyżej cytowany Matura rozumieli pod pojęciem „drzew orzechowych”.
Leszczyna pospolita jest krzewem, natomiast drzewem jest orzech włoski (Juglans regia L.), w XIII i XIV
stuleciu w Polsce i na Śląsku raczej nieznany i nieuprawiany.
57
Nazwa Hutka Bielczowska odnosi się do zupełnie innego obiektu, Kuźnicy Bielszowickiej, kuźnicy żelaza
istniejącej w latach 1623 – 1660 (prawdopodobnie i w następnych), w Bielszowicach, na pograniczu
z Kończycami. *Najstarsza wzmianka o uprzemysłowieniu Bielszowic dotyczy powstania tutaj kuźnicy żelaza
w roku 1612, lub w latach 1623/1666, czynnej do 1835 r. Była ona zlokalizowana w przysiółku późniejszej wsi
56
- 22 -
* Orzegow, wieś na Górnym Śląsku w rejencji opolskiej, powiecie bytomskim, oddalona 5/8 mili na południowy zachód od miasta powiatowego.
Własność Karola Goduli. Wieś liczy 40 domów zamieszkałych przez 277 osób,
z których 4 są ewangelikami. Katolicy przynależą do kościoła parafialnego w
Bytomiu. W Orzegowie znajdują się 1 młyn wodny oraz kopalnie węgla
kamiennego: „Steingrube”, (...) „Sonnenblume” (...) „ Rozalia” (...)
„Georgina” (...). W pobliżu kopalni węgla „Sonnenblume” znajduje się huta
cynku „Morgenroth”, produkująca 6800 cetnarów cynku. W odległości 1/8 mili
w kierunku północno-wschodnim położony jest przysiółek Kopanina. Znajdują
się tam: folwark, młyn i tartak. [Knie 1830: za Szczech-ŹDRŚ,13-14] *
Orzegów (Orzegow): 1) Wieś; pow: Bytom 5 km; p, k: Orzegów; 178 ha; 7680
m; 2) Obszar dworski, razem z Godulą; 407 ha, 6486 m. [Prus-SMPŚG] *
Orzegow, wieś oddalona 1 milę na zachód - południowy zachód od Bytomia, 280
mieszkańców. Do miejscowości należy Kopanina, w której są: folwark, młyn i
tartak. Kopalnie węgla kamiennego: "Georginia", "Rozalia", "Sonnenblume"
oraz "Steingrube", w pobliżu której znajduje się huta cynku "Morgenroth".
[Knie 1832] * Orzegow, w 1532 roku jako Ossegau, wieś w rejencji opolskiej,
powiecie bytomskim, 5/8 mili na południowy zachód - zachód od Bytomia.
Urząd pocztowy w mieście powiatowym. Wieś liczyła 54 domy zamieszkałe przez
560 osób, w tym 18 ewangelików. Kościół katolicki w mieście Bytomiu. Były tam
także 2 budynki gospodarcze, 2 młyny wodne, 9 kupców, 4 rzemieślników.
Hodowano 1950 owiec - merynosów oraz 50 świń. W pobliskim lesie znajdowały
się kopalnie węgla kamiennego: "Georgine" (...), "Sonnenblume" (...)Kopalnia
nowo uruchomiona obok Nowego Orzegowa; "Margaretha"; "Rosalia",
pracująca okresowo. Do Orzegowa przynależały: Kopanina, [ ... ] i folwark
oddalony 1/4 mili na wschód - północny wschód od wioski. Znajdowały się tam
młyn i tartak. [Knie 1845]
Powyższa nazwa jest stosowna powszechnie na mapach i planach
gospodarczych w XIX i XX wieku, m.in. na mapach wykonanych w latach 20.
XIX wieku przez mierniczego górniczego Markera 58.
Orzegów (Orzegow) 1. Wieś: pow. Bytom; 5 km; p. k. Orzegów, 178 ha;
7680 m. 2. obszar dworski razem z Godulą; 407 ha; 6486 m.59 [Prus-SMPŚG;
54]
Orzegów – poprawna, polska nazwa, stosowana w zapisach od 1896
60
roku , między innymi przez Józefa Mycielskiego: Pierwotne słowiańskie
nazwiska miejscowości na Szląsku pruskim, Poznań 1900, s. 40, Konstantego
Prusa, Spis miejscowości polskiego Śląska Górnego. Nazwy wszystkich gmin,
obszarów dworskich oraz osad i kolonji znaczniejszych, Bytom 1920, s. 54,
Jadwigę Kamińską: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości polskiego
Górnego Śląska z wyszczególnieniem powiatu, stacji kolejowej, urzędu
Kończyce i na pograniczu Bielszowic. Wcześniejsze urbarze przed 1623 r. nie wymieniają jej. [H. Buszman:
Bielszowice od zarania do ich uprzemysłowienia w XIW wieku – Część I]
58
[RŚDK] – s. 109.
59
Skróty: k. – stacja kolejowa, p – poczta; m. – mieszkańcy.
60
[SENGŚ-9] – s. 94.
- 23 -
pocztowego, telegraficznego, mównicy telefonicznej i gminy, s. 55, Władysława
Kropiwnickiego: Skorowidz miejscowości Górnego Śląska i Śląska
Cieszyńskiego z wyszczególnieniem powiatu, posterunku względnie Komisarjatu
Policyjnego tudzież Sądów Grodzkich, Katowice 1931, s. 46.
Nazwa urzędowa od roku 1945.
Orzgów – pomyłkowa nazwa, będąca skutkiem niedokładności
rytownika, umieszczona na gminnej pieczęci urzędowej o treści: ”Urząd stanu
cywilnego Orzgów * Powiat Świętochłowicki *”, używanej, zapewne
krótkotrwale, w latach 20. XX wieku.
Źródło: Archiwum Państwowe w Katowicach,
Zespół Akt nr 108: Akta Gminy Orzegów 1879 – 1950, sygn. 99; karta 19
Oschegow – nazwa wymieniona w dokumencie z 16 września 1338 roku
[CDS-XXX 35, nota 6149], w zapisie „Martin v. Oschegow”. W dokumencie
książę bytomski Vladislaus (Władysław) potwierdza, że Peter (Piotr) z Paniow,
w imieniu swojej siostry Świętowej (Suentoflaa), wdowy po Charso, przekazał
9 łanów we wsi Konary61 bratu Heinco (Henrykowi), rektorowi szpitala
bożogrobców 62 w Bytomiu. Martin (Marcin) z Orzegowa występuje jako jeden
ze świadków tej transakcji oprócz Fryderyka, wójta z Toszka, Adama
z Tarnowic63, Alsko z Mikulcyc, prokuratora książęcego Adama i Piotra, pisarza
książęcego.
Osegow – błędna nazwa, wymieniona w opracowaniu Powiat
Świętochłowicki, Monografja [Katowice 1931] na stronie 419, przy cytowaniu
F. Gramera i dokumentu podziału ziemi bytomskiej z 1369 roku: Już
w dokumencie z dnia 26.1.1369 książę Przemysław z Cieszyna, dzieląc ziemię
bytomską i miasto między siebie i swego szwagra, Księcia Konrada z Oleśnicy,
przyznał mu m. in. także połowę lasu obywatelskiego (Czarnego Lasu), który
leżał w kierunku Orzegowa („daz halbe Teyl der Burgerwald, der da leit gen
Osegow”).
U Gramera jest w rzeczywistości błędnie Ossegaw, podczas gdy wersja
oryginalna, to Osokow.
61
W okolicach Wieszowej.
Świętego Ducha.
63
Wieś Stare Tarnowice.
62
- 24 -
Oryginalny zapis brzmi: Vnd dazu gehort auch der Schalberg vnd auch
der halbteildes Schonbergs, der do leit gen Osokow vnd des voicz sechs hauen
da er mit der Spitkume hat (sic) mit den gerten halb die do in der Tesper gassen
liegen vnd das halb teil des Burgwelden das do leit kegen Kochelwicz (...).
[CDS- VI 192]
Osokow – nazwa wymieniona w dokumencie podziału ziemi bytomskiej
z dnia 26 stycznia 1369 roku, pomiędzy księciem Przemysławem cieszyńskim,
a księciem Konradem oleśnickim.
Do tego także na mocy losowania należą: Scholberg, połowa
Szombierek64, która znajduje się naprzeciw Orzegowa 65 (…), połowa
Burgwelden, która znajduje się naprzeciw Kochłowic66 (…). [DHJ-BŚ, 144]
Oryginalny zapis brzmi: Vnd dazu gehort auch der Schalberg vnd auch
der halbteildes Schonbergs, der do leit gen Osokow vnd des voicz sechs hauen
da er mit der Spitkume hat (sic) mit den gerten halb die do in der Tesper gassen
liegen vnd das halb teil des Burgwelden das do leit kegen Kochelwicz (...).
Słowo: Burgwelden opatrzone jest przypisem redakcyjnym: „al. Burgerwelch,
Somm. Burgerwalt”. [CDS- VI 192]
Ossegau – niemiecka nazwa Orzegowa wymieniona w Urbarzu dóbr
zamkowych księstwa opolsko-raciborskiego (1532-1534).
Jhan Ossegowski helt ein Teil an dem Dorf Ossegau, darin helt er ain
Pauer und 3 Huben Westung und er selbst hat ein Gesess und ein Furwerk. Jan
Orzegowski posiada część wsi 67 Orzegów, w której ma 1 kmiecia i 3 łany pustki,
sadzawkę i folwark. [Hor-ODRŚ]
* Orzegów, w 1532 roku jako Ossegau, wieś w rejencji opolskiej,
powiecie bytomskim, 5/8 mili na południowy zachód - zachód od Bytomia.
Urząd pocztowy w mieście powiatowym. Wieś liczyła 54 domy zamieszkałe przez
560 osób, w tym 18 ewangelików. Kościół katolicki w mieście Bytomiu. Były tam
także 2 budynki gospodarcze, 2 młyny wodne, 9 kupców, 4 rzemieślników.
Hodowano 1950 owiec - merynosów oraz 50 świń. W pobliskim lesie znajdowały
się kopalnie węgla kamiennego: "Georgine" (...), "Sonnenblume" (...) Kopalnia
nowo uruchomiona obok Nowego Orzegowa; "Margaretha"; "Rosalia",
pracująca okresowo. Do Orzegowa przynależały: Kopanina, [...] i folwark
oddalony 1/4 mili na północny wschód od wioski. Znajdowały się tam młyn
i tartak. [Knie1845]
Nazwę Ossegau wymienia Heinrich Adamy w swej pracy w dziale:
Slavische Ortnamem68. Gruppe 8.
64
Schonberg.
W oryginale: Osokow.
66
W oryginale: Kochelwicz.
67
Według J. Horwata druga część Orzegowa należała przypuszczalnie do Mikołaja z Wierzbna. 9 kwietnia 1540
roku Henryk z Wierzbna, działając w imieniu małoletnich spadkobierców Mikołaja, sprzedał Orzegów
i Szombierki Janowi Gierałtowskiemu.
68
Niem. nazwy słowiańskie.
65
- 25 -
Ossegaw – błędna nazwa podawana przez F. Gramera w Chronik der
Stadt Beuthen in Ober-Schlesien [Beuthen 1863. s 347], jakoby wymieniona w
dokumencie podziału ziemi bytomskiej z dnia 26 stycznia 1369 roku, pomiędzy
księciem Przemysławem cieszyńskim, a jego szwagrem, księciem Konradem
oleśnickim. Gramer przytacza zapis w postaci: „das halbe Teyl Bürgerwald, der
do leit gen Ossegaw”.
W oryginalnym dokumencie jest nazwa Osokow, a zapis ma postać: Vnd
dazu gehort auch der Schalberg vnd auch der halbteildes Schonbergs, der do
leit gen Osokow vnd des voicz sechs hauen da er mit der Spitkume hat (sic) mit
den gerten halb die do in der Tesper gassen liegen vnd das halb teil des
Burgwelden das do leit kegen Kochelwicz (...).” [CDS- VI 192]. W licznych
opracowaniach nazwa Kochelwicz, jest „poprawiana” na Kochlewicz.
Ta błędna nazwa Orzegowa przytaczana jest przez niektórych historyków
polskich. W rejestrze parafii NMP w Bytomiu występuje pisownia nazwy jako
Ozegów, Ożegów, Orzechów. Na pewnym planie z 1791 r, nazwa brzmi
Oczeków, a w dokumencie podziału ziemi bytomskiej z 1369 r. – Ossegaw69.
[Dwo-ORZ; 16]
Pierwsza historyczna wzmianka o Czarnym Lesie znajduje się w
dokumencie księcia Przemysława na Cieszynie z dnia 26. 1. 1369 r. Przemysław
tym dokumentem podzielił ziemie bytomską z miastem Bytomiem miedzy siebie
i swego szwagra, księcia Konrada w ten sposób, że Konrad między innemi
otrzymał także „połowę lasu obywatelskiego, który znajdował się w kierunku
Orzegowa (Ossegaw70). Tym lasem obywatelskim był czarny Las. Nazywano go
zaś lasem obywatelskim dlatego, ponieważ obywatele miasta Bytomia mieli
prawo, z tego lasu bezpłatnie zbierać dla siebie drzewo na budowę i opał. [PŚM,
Stanisław Wallis: Zarys historji gmin powiatu, s. 390]
Ossegow – błędna nazwa Orzegowa, popełniona przez J. S. Dworaka,
przy cytowaniu Gramera. Przemko cieszyński71 przejął po śmierci Lukardy72
część południową ziemi bytomskiej, w której znajdował się Orzegów. Dokumet
podziału, który wystawił Przemko cieszyńskiw Bytomiu dnia 26 stycznia 1369 r.,
wyznacza włości przynależne na skutek podziału księciu Konradowi na Oleśnicy.
W dokumencie tym znajduje się zwrot określający położenie połowy
podzielonego lasu mieszczan bytomskich „w kierunku Orzegowa” (gen
Ossegow). [Dwo-ORZ, 17]
W oryginalnym dokumencie jest nazwa Osokow, a zapis ma postać: Vnd
dazu gehort auch der Schalberg vnd auch der halbteildes Schonbergs, der do
69
Nazwę tę podaje Gramer.
W oryginale przypis nr 21: Gramer str. 48 i 345-49.
71
Przemysław (Przemko, Przemysł) I Noszak vel Nosak – ur. 1332 r., zmarły 1410 r. najwybitniejszy władca
cieszyński (rządził od 1358 r.). W dniu 26 stycznia 1369 r. w sporze z księciem oleśnickim Konradem,
w wyniku losowania wszedł w posiadanie południowo-wschodniej części ziemi bytomskiej wraz z południową
częścią Bytomia, podczas gdy księciu oleśnickiemu przypadła część północno-zachodnia.
72
Wnuczka księcia szczecińskiego Ottona, małżonka księcia kozielsko-opolskiego Władysława, właścicielka po
śmierci męża miasta Bytomia i ziemi bytomskiej.
70
- 26 -
leit gen Osokow vnd des voicz sechs hauen da er mit der Spitkume hat (sic) mit
den gerten halb die do in der Tesper gassen liegen vnd das halb teil des
Burgwelden das do leit kegen Kochelwicz (...).” [CDS- VI 192].
Otzegow – nazwa występująca w tytule najstarszego, sporządzonego
przez mierniczego Schiefera, planu górnośląskiej kopalni Król Dawid (König
David) z roku 1775: Grund und Profil Riss von dem bey Otzegow in
Oberschlesien neu aufgenommenen Steinkohlen Bergbau die König David
genant (...)73. Kopalnia oznaczona jest na planie jako Fundgrube – ‘kopalnia’.
Fragmenty najstarszego zachowanego planu kopalni König Dawid
koło Orzegowa (bey Otzegow) z 1775 roku; za: RSDK, s. 100.
Ozegaw – wariant nazwy występujący w sporządzonym w Bytomiu,
datowanym na 25 stycznia 1305 roku, świadectwie oddania przez Kazimierza,
księcia bytomskiego wsi Orzech74, Friedrichowi, zarządcy krakowskiej mennicy
i Peterowi, synowi Gosława. Świadkiem jest Martin z Orzegowa – Martino de
Ozegaw. Oryginał dokumentu zaginął pod koniec II wojny światowej, natomiast
kopia znajduje się w Archiwum Państwowym we Wrocławiu z zespole o sygn.
Rep. 135, D92 II, zatytułowanym „Matricula Sancti Vincenti”, t. II.
Po raz drugi w dziejach nazwa Ozegaw została odnotowana
w dokumencie z 25 maja 1313 roku. W zapisie dotyczącym darowizny wsi
Przelajka, jest wymieniony „Martin v. Ozegaw”, czyli Marcin z Orzegowa, jako
świadek obok dworzanina Andrzeja ze Świętochłowic i Piotra, pisarza
73
74
[RŚDK] s. 100 – 101.
Obecnie miejscowość w powiecie tarnogórskim, w województwie śląskim.
- 27 -
książęcego. W dokumencie tym Ziemowit, książę bytomski, za zgodą swojego
brata, księcia Jerzego, daruje Przełajkę75 lokowaną na prawie polskim
Przecławowi zwanemu Dudek, w zamian za usługi wyświadczone jemu i jego
ojcu, z zastrzeżeniem świadczeń należnych mu według zwyczajów swojej ziemi.
[CDS XVI 245; zapis 3356].
Ozego – wariant nazwy ujęty w pracy Christiana Moritza Herschela:
Schlesien in seinen ganzen Umfange (…): Ozego, wieś w powiecie bytomskim,
oddalona od Bytomia 3/4 mili, własność pani Petsch z rodu Richterów [Herschel
1818; za: Szczech-ŹDRŚ, 11] oraz w pracy Gottlieba Meissnera: Auszug aus
Meißners Beschreibung von Schlesien (…):…Ozego – kopalnia węgla
kamiennego. [Meissner 1805; za Szczech-ŹDRŚ, 10]
Ozegow – błędna nazwa wymieniona w Codex Diplomaticus Silesiaa w
regestrze dokumentu z 25 stycznia bez daty rocznej, zapisanym w CDS pod
rokiem 1282 roku, z wersji Mart. von Ozegow. Obecnie dokument ten jest
datowany na 25 stycznia 1305 r. Wystawiony w Sławięcicach potwierdza, że
Kazimierz, książę bytomski, oddaje w zastaw Friedrichowi, zarządcy
krakowskiej mennicy i Peterowi, synowi Gosława, wieś Orzech w ziemi
bytomskiej, za kwotę 140 marek, na okres dwóch lat. Martin z Orzegowa –
Martino de Ozegaw a nie Mart. v. Ozegow - jest świadkiem transakcji obok
sędziego nadwornego Wistosława, podczaszego Ziemięty (Ziemięta),
Strzysława, Zbrosława z Goleszowa i pisarza książęcego, Piotra. [CDS-VII/3;
zapisek 1694]
Nazwa powtórzona w 1618 roku76, w 1707 roku77, w 1780 roku78;
występująca także na mapach XVIII- i XIX-wiecznych. W dokumentach
kartograficznych nazwa Ozegow pojawia się po raz pierwszy na mapie Księstwa
Raciborskiego sporządzonej przez Johanna Wolfganga Wielanda, w partii
Dynastia Bythomiensis Pars. Mapa o incipicie tytułu: Principatus Silesiae
Rattisborensis… została wydana przez oficynę Heredibus Homannianis 79
w Norymberdze w roku 1736 80. Na obszarze „rudzkim” widnieją na niej
ponadto nazwy miejscowe: Dopanina81, Ruda, Kuznica 82, Boremba83,
75
Obecnie dzielnica Siemianowic Śląskich.
PAP Bytom za: [SENGŚ–9] s. 94
77
PAP Bytom za: [SENGŚ–9] s. 94
78
PAP Bytom za: [SENGŚ–9] s. 94
79
Spadkobiercy Hommana
80
[KG] – s. 9 i 10
81
Kopanina.
82
Rudzka Kuźnica.
83
Poręba.
76
- 28 -
Bilczowitz84, Bikowin85, Eißen Drathütte, Neudorf86, 87Kochlowitz88,
Radozow89, Halemba, Clodnitz 90, Althammer91, Pitola92.
Nazwę Ozegow uwidacznia również mapa Księstwa Opolskiego
Principatus Silesiae Oppolensis…, wydana przez tą samą oficynę, w tym
samym, 1736 roku93, mapa obszarów górniczych Johannesa Harnischa,
wykonana w 1794-594, plany wykonane w latach 1802 i 1803 przez górniczego
mierniczego Renscha 95, oraz mapa powiatu bytomskiego, wykonana w latach
1825-35 przez J. B. R. Wiesnera96.
Ozegów – W rejestrze parafii NMP w Bytomiu występuje pisownia nazwy
jako Ozegów, Ożegów, Orzechów. Na pewnym planie z 1791 r, nazwa brzmi
Oczeków, a w dokumencie podziału ziemi bytomskiej z 1369 r. – Ossegaw.
[Dwo-ORZ, 16]
Ozergow – błędna nazwa widniejąca na mapie powiatu bytomskiego,
sporządzonej przez Wiesnera z lat 30. XIX wieku. [Glu; 77]
Źródło: Józef Gluch, Moja Ruda, s. 77.
Oziegow – w Archiwum Państwowym w Katowicach, w zespole akt:
Zbiór dokumentów Archiwum Miejskiego w Bytomiu 97, znajduje się urbarz
ziemi bytomskiej, datowany przez J. Horwata na 1498 rok, wymieniający
84
Bielszowice.
Bykowina.
86
Nowa Wieś.
87
Wytwórnia drutu przy rzece Kochłówce, położona miedzy Bielszowicami a Nową Wsią.
88
Kochłowice.
89
Radoszów.
90
Kłodnica,
91
Stara Kuźnica.
92
Staw i młyn Pitola.
93
[KG] – s. 11.
94
[KG] – s. 23.
95
[RŚDK] – s.102
96
RŚDK] – s. 118.
97
Zespół nr 650, sygn. 126.
85
- 29 -
imiennie 8 zagrodników i funkcyjnie 2 osoby (młynarz, sołtys 98)
zamieszkujących Oziegow, zobowiązanych do płacenia podatku. Po raz
pierwszy ów spis, utworzony w języku zbliżonym do czeskiego, opublikował
Bernard Szczech, pt. Rejestr wolnych chłopów (urbarz) ziemi bytomskiej
z początku XVI w.99 W kolejnej publikacji: Rejestr wolnych chłopów (urbarz)
ziemi bytomskiej100 B. Szczech uznał za słuszne argumenty J. Horwata,
uściślające datację dokumentu na rok 1498, po dniu 21 IX.
Odmienna w szczegółach jest pisownia, podawanych przez obu autorów,
imion lub określeń funkcji osób.
Nazwa Orzegowa jest wymieniona w rejestrze dwukrotnie. Pierwszy raz
w odniesieniu do kmieci, w postaci: Item Oziegow [Hor-ODRŚ, 17; Szczech, 9].
Wyszczególnione osoby zapłaciły X (10) groszy praskich. Powtórnie nazwa
miejscowości pojawia w części zatytułowanej: Item Reystr wybierani Pezny od
lidi panow ziema(n) po trzy g(ro)s(ze) XXI 101 w brzmieniu: Item z Oziegowa
VIIII [9] czlowiekuw zaplatili. [Hor-ODRŚ, 17; Szczech, 12]
Ozogow – wariant nazwy przytoczony przez F. Gramera 102 w cytowanym
dokumencie z dnia 16 października 1483 r., w którym ławnicy miasta Bytomia
potwierdzają sprzedaż młyna Zawada.
Die Schöppen von Beuthen urkunden, daß Peter Gleiwitzer dem Hans
Goldel die Zawada-Mühle verkauft habe. Wir Schöppen der Stadt Beuthen,
Peter Gleiwitzer, Peter Pawesslo, Mathis Buttko, Helmek Retel, Matis Schubert,
Matieke Puned, Macek Wieczorke bekennen öffentlichen, daß vor uns und dem
Wuda Foyte Peter Gyza gestanden ist, der ehrbare Peter Gleiwitzer wegen
Thomke Michel Zawady Műhl und hat aufgegeben vor Gericht seine Műhlstatt
an dem Pfarrteiche, den man heißt Zawada, mit allen erblichen Rechten als da
hat der Michel mit seinem Bruder Mathes Zawada von Ozogow besitzt und
gehalten haben, mit allerlei Getreide, welcher er da gekauft selbst – und
gehalten den ehrbar Manne Hans Goldeln (…).
Ożegów – W rejestrze parafii NMP w Bytomiu występuje pisownia nazwy
jako Ozegów, Ożegów, Orzechów. Na pewnym planie z 1791 r, nazwa brzmi
Oczeków, a w dokumencie podziału ziemi bytomskiej z 1369 r. – Ossegaw [DwoORZ, 16].
Ożeip – kuriozalna, ewidentnie omyłkowa nazwa Orzegowa na mapie
„Special Charte der Stadsherschatf Beuhten“103 ok. 1750-1760 r.
W niniejszym opracowaniu świadomie pominęliśmy inne nazwy
miejscowe dotyczące Orzegowa, w rodzaju Gut Orzegow, Dorf Orzegow, Nowy
Orzegow (Neu Orzegow), Stary Orzegow (Alt Orzegow), Orzegowisko,
98
Niewykluczone, że chodzi o jedną osobę, która była młynarzem i sołtysem jednocześnie.
W: „Zeszyty Tarnogórskie PTTK”, nr 3. z 1987 r., ss. 23-27.
100
Zabrze 1996.
101
Liczba oznacza zapłacone 21 grosy praskie.
102
Franz Gramer: Chronik der Stadt Beuthen in Oberschlesien, Beuthen 1863, s. 368.
103
W Wernher F. B.: Topographia seu Compendium Silesiae.
99
- 30 -
Orzegowski Czarny Las, Orzegowski Młyn, Orzegowskie, jako wykraczajace
poza założony zrąb rozważań.
Podziękowania
Autorzy serdecznie dziękują wszystkim osobom, które pomagały nam w różny
sposób przy pisaniu niniejszej pracy, służąc informacją, wyjaśnieniami,
tłumaczeniami tekstów czy poprzez udostępnienie posiadanych materiałów.
Szczególne wyrazy wdzięczności kierujemy pod adresem: Sebastiana Brudysa,
Jerzego Horwata, Zdzisława Jedynaka, Marka Kobierskiego, Magdaleny
Lapshin, Rudolfa Lukasczyka, Jerzego Porady, Bernarda Szczecha, Ernesta
Talagi. Dziękujemy także drowi Januszowi Gołaszeskiemu, p.o. dyrektorowi
Archiwum Państwowego we Wrocławiu za cierpliwość wobec naszych
dociekań.
ANEKS
Gmina Orzegów według kroniki znajdującej się w rękach ks. proboszcza
Knossala w Radzionkowie:
Po napadach Tatarów na Śląsk w roku 1241 jako też w roku 1259 przy
których zniszczono 500 miast i wiosek śląskich, założony został Orzechów
w tak zwanem drugiem dziale odbudowań. Odbudowaniem tem zajął się Książe
Władysław, który w tym celu sprowadził na Śląsk niemieckich osadników
nadawając im pewne przestrzenie terenu.
Osiadłość nazwiskiem Orzechów z 4 zabudowaniami ogrodniczemi
i 17 mieszkańcami wspómniana jest w kronice poraz pierwszy w roku 1366.
Zmiana nazwiska Orzechów na Orzegów nastąpiła w roku 1672 i posiadał
w tym roku Orzegów 15 zabudowań gospodarczych z tego 4 zabudowania
ogrodniczo-dziedziczne, dwa zabudowania posiedzicieli dziedzicznych a dwa
zabudowania stojące pusto. Owe 15 zabudowań mieściły w sobie 19 rodzin
stosunkowo bardzo licznych, bo według kroniki obliczonych na około 115 osób.
Następnie wspómina kronika Orzegów dopiero w roku 1830 z 40
zabudowaniami i 227 mieszkańcami i roku 1846 z 54 zabudowaniami i 560
mieszkańcami.
Co do zmieniających się właścicieli Orzegowa podaje kronika, że w roku
1540 nabył w drodze kupna Orzegów Jan von Gierałtowski od Czecha
i słynnego rycerza wojowniczego nazwiskiem Suchodolski. Nabywca przekazał
następnie Orzegów w spadku synowi swojem nazwiskiem Wencel von
Gierałtowski, który ożeniony był z Johanną z domu Siedliczka. W roku 1622
- 31 -
zmarł Wencel von Gierałtowski, a pozostała wdowa wyszła za mąż z Karolem
von Praschma.
W roku 1626 nabył Orzegów na drodze licytacji Piotr von Konicki - starszy
i został prawidłowem właścicielem nabytych dóbr Orzegowskich w roku 1629.
Nabywca oddał Orzegów w spadku młodszemu synowi swojemu również Piotr
von Konicki się nazywającemu, który jako student wyemigrował do Włoch
gdzie zmarł. W zastępstwie zmarłego zawiadował Orzegowem wujek zmarłego
nazwiskiem Franciszek von Konicki od którego przejął jako swoją własność
Orzegów Aleksander Biały - Bialski. Po śmierci tegoż wydzierżawiła po nim
pozostała wdowa Marianna z domu Koniecka Orzegów w roku 1656 Henrykowi
von Konicki za 150 talarów.
Po śmierci pokrewieństwa von Konicki nabył Orzegów hrabia Welczek.
Jako następnych właścicieli Orzegowa wymienia kronika:
w roku 1700 Piotra i Jakóba Rotter
w roku 1769 König Dawid z Orzegowa
w roku 1794 Jerzy von Hochberg w Szombierkach i w Orzegowie ostatni
zmarł w roku 1796.
Według podania kroniki zobowiązał się Orzegów w roku 1634 i to na mocy
wydania rozkazu jakiegoś Jakoba Długonikla płacić do skarbca kościoła
katolickiego w Bytomiu 50 talarów.
Orzegów, w marcu 1924 r.
Zebrał: Matura Józef
LITERATURA I SKRÓTY BIBLIOGRAFICZNE
Heinrich Adamy: Die schlesichen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Ein Bild aus der
Vorzeit. - Zweite vermehrte und verbesserte Auflage, Berlin 1887.
Akta Archiwum Państwowego w Katowicach, Zespół Akt nr 108: Akta Gminy Orzegów 1879 – 1950,
sygnatura 99.
Akta Archiwum Państwowego we Wrocławiu, Zespół „Kolekcja rękopisów Rep.135” D92 II,
„Matricula Sancti Vincenti” t. II.
Alphabetisch-statistisch- topographische Uebersicht der Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der
Königl. Preuss. Provinz Schlesien: nebst beigefügter Nachweisung von der Eintheilung des Landes
nach den Bezirken der drei königlichen Regierungen, den darin enthaltenen Fürstenthümern und
Kreisen, mit Angabe des Flächeninhaltes, der mittlern Erhebung über die Meeresfläche, der
Bewohner, Gebäude, des Viehstandes usw. - 2. verm. u. verb. Aufl. Ortschafts- und EntferungsTabelle des Regierungsbezirk Oppeln von W. L. Molly, Oppeln, 1886.
Henryk Buszman: Bielszowice od zarania do ich uprzemysłowienia w XIX wieku- Część I, w:
„Wiadomości Rudzkie”, 5.06.1996.
Konstantin Damrot [Konstanty Damrot]: Die älteren Ortsnamen Schlesiens ihre Entshehung und
Bedeutung, mit einem Anhang über die schlesich-polnischen Personnennamen von Konstantin
Damroth, Beuthen O.-S., 1896.
- 32 -
C[onstantin] Damroth [Konstanty Damrot]: Namen von Landschaften, Gebirgen, Flussen und
Ortschaften Schlesiens aus alterer Zeit : mit einem Anhange altere schlesisch-polnische
Personennamen: eine onomato-ethnographische Studie, von C. Damroth, Beuthen O.-S. 1894.
[DHJ-BŚ] – Jan Drabina, Jerzy Horwat, Zdzisław Jedynak: Bytom średniowieczny. Przekazy źródłowe
(1123-1492), Opole 1985.
Jan S. Dworak: Dzieje miasta do 1922 roku, w: Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta, opracował
Andrzej Szefer, Katowice 1970.
Jan Dworak: Historia osad obecnego miasta Rudy Ślaskiej od czasów najdawniejszych, msp.
w Bibliotece Śląskiej w Katowicach, sygn. R 1813 III.
Jan Dworak: Jubileusz parafii Orzegów, w: „Gość Niedzielny” z dnia 12. 07.1964 r.
J. S. Dworak: Najwcześniejsze wiadomości o dziejach dzielnic Rudy Śląskiej, w: Historia osad
obecnego miasta Rudy Śląskiej od czasów najdawniejszych, msp. w Bibliotece Śląskiej
w Katowicach, sygn. R. 1813 III.
[Dwo-ORZ] - Jan S. Dworak, Orzegów (Lata 1313-1959, Bytom 1972, mps. powielony w Muzeum
Miejskim w Rudzie Śląskiej
Jan Dworak: 650-lecie Orzegowa, w: „Materiały kronikarskie dotyczące Orzegowa i kopalni Karol”;
Muzeum Miejskie im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej [Sygn. 213 M].
[Glu] – Józef Gluch; Moja Ruda, Ruda Śląska 2002.
Johann Christian Görlitz: Neue geographisch-statistisch-topographische Beschreibung des
Preußischen Schlesien, Glogau 1821; za: B. Szczech: Źródła do dziejów Rudy. Śląskiej w drukach
końca XVIII oraz pierwszej połowy XIX wieku, w: „Rudzki Rocznik Muzealny 2001”, Ruda Śląska
2002.
Franz Gramer: Chronik der Stadt Beuthen in Ober-Schlesien Beuthen 1863.
[Greiner] – Piotr Greiner: Obraz przestrzeni Rudy Śląskiej na pruskiej mapie wojennej Christiana
Friedricha von Wrede z lat 1748-1749, w: Materiały do dziejów Rudy Śląskiej, redakcja naukowa
Piotr Greiner i Michał Lubina, Ruda Śląska 2007.
[RSDK] – Piotr Greiner, Andrzej Złoty: Ruda Śląska w dawnej kartografii, Katowice 2006.
Heimatkunde von Beuthen (Oberschlesien), 2. Teil, Beuthen 1904.
[Herschel1818] – Christian Moritz Herschel: Schlesien in seinen ganzen Umfange; als: Preußisch-,
Őterreichisch-, und ehem. Neu-Schlesien, oder: Alphabetisch-geordnetes Verzeichniss aller in ganz
Schlesien liegenden Städte, Marktflecken, Dőrfer, Colonien, Vorwerke, einzeln liegenden Miihlen,
Wirthshäuser, Jagdhäuser und Schlőer etc., mit Angabe der Creise, in welchen die benannten
Grundstǖcke liegen, deren Entfemung von der Creis-oder nächsten Stadt, nebst den Namen der
Besitzer. Breslau 1818; za: B. Szczech: Źródła do dziejów Rudy. Śląskiej w drukach końca XVIII
oraz pierwszej połowy XIX wieku, w „Rudzki Rocznik Muzealny 2001”, Ruda Śląska 2002.
Jerzy Krzysztof Horwat: Księstwo bytomskie i jego podział do końca XV wieku, Gliwice 1993.
[Hor-ODRŚ] - Jerzy Horwat: Obecne dzielnice Rudy Śląskiej w świetle urbarzy bytomskich z lat 1498
i 1532, w: Materiały do dziejów Rudy Śląskiej, redakcja naukowa: Piotr Greiner i Michał Lubina,
Ruda Śląska 2007.
Informator statystyczny Miasta Ruda Śląska 1959 – 1967, Ruda Śląska 1967.
[Kam] – Jadwiga Kamińska: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości polskiego Górnego
Śląska z wyszczególnieniem powiatu, stacji kolejowej, urzędu pocztowego, telegraficznego,
mównicy telefonicznej i gminy, Katowice 1927.
[KG] – Kartografia Górnośląska, Wydanie specjalne w 140. rocznicę nadania Katowicom praw
miejskich, Katowice 2005.
[Knie 1845] – Johann Georg Knie: Alphabetisch-statistisch-topographische Uebersicht der Dorfer,
Flecken, Stadte und andern Orte der konigl[ische] preuss[ische] Provinz Schlesien, nebst
beigefugter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken der drei koniglichen
Regierungen, den darin enthaltenen Furstenthumern und Kreisen, mit Angabe des Flacheninhaltes,
der mittlern Erhebung uber die Meeresflache, der Bewohner, Gebaude, des Viehstandes u.s.w /
verfasst von J. G. Knie, Breslau 1845.
[Knie 1832] – Johann Georg Knie: Kurze geographische Beschreibung von Preussisch-Schlesien der
Grafschaft Glaz und der Preuss Markgrafschaft Oder-Lausitz oder der gesammten Provinz
Preussisch-Schlesien: zum gebrauch fur Schulen. Bd. 2 , verfasst durch J. G. Knie, Breslau 1832.
Józef Knosała: „Parafia Radzionkowska. Jej dawniejsze i dzisiejsze stosunki”, Katowice 1926.
- 33 -
[Kow-ORZ] – Alfons Kowalczyk: Przyczynki do monografii Orzegowa (do roku 1939), mps.
powielony w Muzeum Miejskim w Rudzie Śląskiej, w teczce: Materiały kronikarskie dotyczące
Orzegowa i kopalni „Karol”, [b. m., Ruda Śląska?); b. r., 1967 (?)].
[Krop] – Władysław Kropiwnicki: Skorowidz miejscowości Górnego Śląska i Śląska Cieszyńskiego
z wyszczególnieniem powiatu, posterunku względnie Komisarjatu Policyjnego tudzież Sądów
Grodzkich, Katowice 1931.
[Mat-ORZ] – Józef Matura: Z przeszłości Orzegowa, rękopis w posiadaniu Rudolfa Lukasczyka.
[Meissner1805] – Johann Gottleieb Meissner: Auszug aus Meißners Beschreibung von Schlesien von
ihm selbst entworfen. Zweite Auflage. Nebst einer zuverlässigen Beschreibung von Neuschlesien ,
Bunzlau, 1805; za: B. Szczech, Źródła do dziejów Rudy Śląskiej w drukach końca XVIII oraz
pierwszej połowy XIX wieku, w: „Rudzki Rocznik Muzealny 2001”, Ruda Śląska 2002.
[Myc] – Józef Mycielski: Pierwotne słowiańskie nazwiska miejscowości na Szląsku pruskim, Poznań
1900.
[OET] – Ortschafts- und Entferungs-Tabelle des Regierungsbezirk Oppeln von W. L. Molly, Oppeln,
1886.
[Prus-SMPŚG] – Konstanty Prus: Spis miejscowości polskiego Śląska Górnego. Nazwy wszystkich
gmin, obszarów dworskich oraz osad i kolonji znaczniejszych, Bytom 1920.
[PŚM] – Powiat świętochłowicki. Monografja opracowana przez Komitet Redakcyjny pod
przewodnictwem starosty Świętochłowickiego Tadeusza Szalińskiego, Katowice 1931.
Barbara i Adam Podgórscy: Nieznany zapisek kronikarski Józefa Matury „Z przeszłości Orzegowa”,
manuskrypt w Muzeum Miejskim i Miejskiej Bibliotece Publicznej w Rudzie Śląskiej, Ruda Śląska
2008.
Stanisław Rospond: Patronimiczne nazwy miejscowe na Śląsku, Wrocław 1964.
Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta, opracował Andrzej Szefer, Katowice 1970.
[RŚDK] – Piotr Greiner, Andrzej Złoty: Ruda Śląska w dawnej kartografii, Katowice 2006.
[SENGŚ–9] – Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, pod redakcją Stanisławy
Sochackiej, Tom 9, Opole 1999.
[SSNO] – Słownik staropolskich nazw osobowych. Tom IV, N – R, Redakcja Witold Taszycki,
Wrocław – Warszawa – Krakow – Gdański 1974 – 1976.
[SOV] – Schlesisches Ortschafts-Verzeichniß. Alphabetisches Verzeichnis sämtlicher Städte, Flecken,
Dörfer und sonstiger Ortschaften und Wohnplätze der Provinz Schlesien. - Auf Grund amtlichen
Materials neu zusammengestellte 5. Aufl. Breslau 1901.
[Stan] – Przemysław Stanko: Materiały do dziejów Rudy Śląskiej do końca XVI wieku w archiwach
polskich i czeskich, w: Materiały do dziejów Rudy Śląskiej, redakcja naukowa Piotr Greiner
i Michał Lubina, Ruda Śląska 2007.
[Szczech] – Bernard Szczech: Rejestr wolnych chłopów (urbarz) ziemi bytomskiej, Zabrze 1996.
[Szczech–ŹDRS] – Bernard Szczech: Źródła do dziejów Rudy. Śląskiej w drukach końca XVIII oraz
pierwszej połowy XIX wieku, w „Rudzki Rocznik Muzealny 2001”, Ruda Śląska 2002.
Felix Triest: Topographisches Handbuch von Oberschelsein, Breslau 1865.
Irena Twardoch: Z dziejów rodu Schaffgotschów, Ruda Śląska 2008.
[Weigel1804] – Johann Adam Valentin Weigel: Geographische, naturhistorische und technologische
Beschreibung des souvereinen Herzogthums Schlesier. Achter Teil. Die Fűrstenthumer Pleß,
Oppeln, der Leobschűtzer Kreis und die freie Standdesherrschaf Beuthen, Berlin 1804; za:
B. Szczech, Źródła do dziejów Rudy Śląskiej w drukach końca XVIII oraz pierwszej połowy XIX
wieku, w: „Rudzki Rocznik Muzealny 2001”, Ruda Śląska 2002.
Marek L. Wójcik: Przyczynek do dziejów kancelarii bytomskiej na przełomie XIII i XIV wieku. O dacie
zawarcia umowy zastawnej pomiędzy Kazimierzem, księciem bytomskim i Piotrem z Paniów,
w: „Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu”; Bytom. Wykopaliska-Zabytki-DokumentyWspomnienia, red. Jan Drabina, Bytom 1997, nr 7.
[Zimmermann 1783] – Friedrich Albert Zimmermann: Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Bd
1-2, Brieg 1783; za: B. Szczech: Źródła do dziejów Rudy. Śląskiej w drukach końca XVIII oraz
pierwszej połowy XIX wieku, w „Rudzki Rocznik Muzealny 2001”, Ruda Śląska 2002.
- 34 -