Spis treści

Spis treści
Wstęp . ........................................................................................................................................ Sławomir Wołczyński: Cechy ludzkie gamet i zygoty . ...................................................... Józef Dulak: Terapie opierające się na komórkach macierzystych
– możliwości, oczekiwania, ograniczenia .................................................................... Ewa Bartnik: IPS – indukowalne pluripotencjalne komórki macierzyste
– przyszłość medycyny? . ............................................................................................... Jacek Zaremba: Wskazania do przerwania ciąży ustalane na podstawie wyników
diagnostyki prenatalnej ................................................................................................. Agata Topolewska: Opinie o głębokim uszkodzeniu płodu .............................................. Andrzej Elżanowski: Wartość życia podmiotowego z perspektywy nauki ...................... Piotr Stępień: Granice życia ................................................................................................... Marek Babiuch: Śmierć mózgu jako kryterium śmierci człowieka ................................... Marek Babiuch, Małgorzata Mikaszewska-Sokołowicz: Pacjent w przewlekłym
stanie wegetatywnym....................................................................................................... Shoshana Ronen: Koncepcja człowieka w judaizmie .......................................................... Henryk Paprocki: Status człowieka. Punkt widzenia prawosławia..................................... Stanowisko Kościoła rzymskokatolickiego . ............................................................................. Łukasz Nysler: Filozoficzne aspekty nauczania Kościoła katolickiego w kwestii
statusu embrionu ludzkiego........................................................................................... Stanisław Obirek: Ojciec Jezusa oraz ludzkich dzieci ....................................................... Stanowisko Kościoła luterańskiego . ......................................................................................... Kazimierz Bem: Kalwinizm i człowiek ................................................................................... Roman Konik: Wokół historii sporu dotyczącego statusu embrionu ludzkiego.
Kontekst teologiczny ..................................................................................................... Małgorzata Szeroczyńska: Rodzicielstwo prawne w wypadkach medycznie
wspomaganej prokreacji – między genetyką, fizjologią a wolą posiadania
dziecka . ........................................................................................................................... Waldemar Kuczyński: Regulacje prawne rozrodu wspomaganego medycznie (ART)
– punkt widzenia lekarza . ............................................................................................ Krzysztof Trzciński: Człowiek w rozumieniu afrykańskim . ............................................. Józef Lipiec: Człowieczeństwo. Esej ekstrapolacyjny ........................................................... Joanna Górnicka: Człowieczeństwo jako doświadczenie normatywne . ........................... Magdalena Radkowska-Walkowicz: Sztuczne dziecko. Między niepokojącą
obcością a swojską czułością ........................................................................................ Bogusław Paź: Monada, czyli człowiek w Leibnizjańskim świecie ................................... Małgorzata Kowalska: Między bytem a nicością, między sobą i ludzkością
– człowiek według Sartre’a . ......................................................................................... Damian Leszczyński: Przypisywanie intencjonalności a natura ludzka ............................ Bogdan Dziobkowski: Quasi-realizm antropologiczny . ...................................................... Jacek Hołówka: Retoryka godności ...................................................................................... 7
13
21
51
55
63
81
97
111
123
139
157
163
169
177
193
195
201
217
251
259
283
297
307
319
341
359
381
393
Noty o Autorach . .......................................................................................................................... 426
Contents
Introduction ................................................................................................................................. Sławomir Wołczyński: Human Properties in Gametes and Zygotes .............................. Józef Dulak: Therapies Based on Stem Cells – Options, Expectations, Limits . ........... Ewa Bartnik: Induced Pluripotential Stem Cells (IPS) – The Future of Medicine? .... Jacek Zaremba: Indications for Abortion on the Basis of Prenatal Diagnosis .............. Agata Topolewska: Opinions about Seriousness of Defects in Embryos ....................... Andrzej Elżanowski: Assigning Value to a Subject’s Life: a Scientific Perspective ..... Piotr Stępień: The Boundaries of Life . ................................................................................ Marek Babiuch: Brain Death as a Criterion of Human Death ........................................ Marek Babiuch, Małgorzata Mikaszewska-Sokolewicz: Patients
in Persistent Vegetative State (PVS) .......................................................................... Shoshana Ronen: The Conception of Man in Judaism . .................................................... Henryk Paprocki: The Status of Human Being – The Viewpoint
of the Orthodox Church ............................................................................................... The Position of the Roman Catholic Church . ....................................................................... Łukasz Nysler: Philosophical Aspects of the Teaching of the Roman-Catholic
Church on the Status of Human Embryo ................................................................. Stanisław Obirek: Father of Jesus and of Human Children ............................................ Position of the Lutheran Church ............................................................................................. Kazimierz Bem: Calvinism and Human Individuals . ........................................................... Roman Konik: On History of Debate about the Status of Human Embryos:
Theological Context ...................................................................................................... Małgorzata Szeroczyńska: Legal Parenthood and Assisted Reproduction
Techniques (ART): The Role of Genetic Factors, Physiology
and the Will to Have Children . .................................................................................. Waldemar Kuczyński: Legal Enactments Concerning Assisted Reproduction
Techniques (ART): The Viewpoint of a Physician ................................................... Krzysztof Trzciński: Concepts of Man in Africa .............................................................. Józef Lipiec: Human Status: An Essay in Extrapolation .................................................... Joanna Górnicka: Human Condition as a Normative Experience . ................................. Magdalena Radkowska-Walkowicz: Artificial Child: The Gap between
Troubling Uneasiness and Tenderness Bred by Familiarity . ................................... Bogusław Paź: The Monad, or Man in the Leibnizian World ......................................... Małgorzata Kowalska: Man according to Sartre: How It Feels to Be Thrust
between Being and Nothingness, or between Oneself and Humanity .................. Damian Leszczyński: Attribution of Intentionality and Human Nature ......................... Bogdan Dziobkowski: Anthropological Quasi-Realism ...................................................... Jacek Hołówka: The Rhetoric of Dignity ............................................................................ 7
13
21
51
55
63
81
97
111
123
139
157
163
169
177
193
195
201
217
251
259
283
297
307
319
341
359
381
393
Notes about Authors....................................................................................................................... 426
Przegląd Filozoficzny — Nowa Seria
R. 18: 2009, Nr 3 (71), ISSN 1230–1493
Wstęp
Status człowieka wiąże się z trudnymi pytaniami. Czym jest człowiek? Czy
początkiem życia ludzkiego jest moment zapłodnienia, czy moment narodzin?
Czy końcem życia ludzkiego jest moment ustania pracy serca, czy śmierć pnia
mózgu? Czy człowiek jest wytworem ewolucji, czy ewolucji i kultury, czy ewolucji,
kultury i sił nadprzyrodzonych? Czy musi wziąć odpowiedzialność za swe życie
bez żadnych wstępnych założeń, jak twierdzili egzystencjaliści, czy raczej musi
uznać się za istotę stworzoną przez Boga i poddaną etyce ogłoszonej Mojżeszowi,
tak jak głoszą religie monoteistyczne?
Być może problemy te nie dadzą się ostatecznie rozwiązać. Jednak to, jak
człowiek zostanie opisany, stanowi podstawę dla wielu ustaleń normatywnych
– moralnych i prawnych. Dlatego status człowieka jest wielkim wyzwaniem dla
nauki i obyczajowości, dla prawa i literatury pięknej, dla filozofii i teologii.
Poniższy zbiór artykułów pod jednym względem stanowi dość istotny wkład do
dyskusji na ten temat. Pokazuje, że status człowieka można określić na trzy
zasadnicze sposoby: dogmatyczny, konwencjonalistyczny i empiryczny – i że nie
są to metody równorzędne.
Stanowisko dogmatyczne polega na przyjęciu założeń (ujawnianych lub przemilczanych), które wprawdzie podlegają zasadnym zastrzeżeniom, lecz mimo tego
wykorzystywane są do wyprowadzaniu bezwzględnie obowiązujących wniosków
normatywnych. W sporach bioetycznych założenia te mają najczęściej charakter
metafizyczny. Wprowadza się np. pojęcie osoby i twierdzi, że osobą jest zarówno
dziecko, jak i człowiek dorosły, anioł i diabeł, postać literacka i ludzki zarodek.
Twierdzi się nadto, że niektóre osoby mają podwójną naturę, a inne – jak Hamlet
– nie mają żadnej. Wprowadzone do rozważań teoretycznych „osoby” nie mają
cech konstytutywnych ani charakterystycznych, których występowanie dałoby się
stwierdzić w ten sposób, w jaki stwierdza się zachodzenie faktów. Są propozycją
metafizyczną, szczątkową i wyrywkową. Nie wylicza się ani możliwości, spośród
których dokonano wyboru takiej kategorii, ani nie ustala się listy przedmiotów
podpadających pod tę kategorię. Czy na przykład krasnoludki lub istoty z innych
planet są osobami – o ile istnieją – czy nimi nie są? Argument, że nie warto
się zajmować czymś, co być może wcale nie istnieje, nie da się tu zastosować
Wstęp
wobec faktu, że równie niepewne jest to, czy osoby w ogóle istnieją jako osobne
byty. Może są jedynie zbiorczą kategorią zbierającą w całość rozmaite organy
i funkcje społeczne lub prawne, podobnie jak zbiorczą kategorią bez cech specyficznych jest na przykład „podmiot zobowiązany do wpłacania podatków”, czyli
albo człowiek mający dochód, albo firma. Taka kategoria nie może służyć jako
uzasadnienie szczegółowych norm.
Stanowisko dogmatyczne wykorzystywane jest chętnie w teologii i w filozofii
spekulatywnej. Od jakiegoś czasu Kościół rzymskokatolicki utrzymuje, że moment
powstania człowieka da się określić jako moment połączenia dwóch gamet w zygotę. Jest to pogląd dogmatyczny, ponieważ nie odpowiada w zrozumiały sposób
na pytanie, jaki status przysługuje komórkom totipotencjalnym, które mogą się
rozdzielić na dwa zarodki, lub jaki status przysługuje dwom gametom, które się
połączą w jedną i wytworzą chimerę. Czy w pierwszym przypadku z jednego
człowieka powstaje dwóch, a w drugim z dwóch ludzi powstaje jeden? Znów,
ewentualny argument, że takie przypadki są rzadkie, nie może służyć dla obrony
dogmatycznej tezy o tym, że początkiem życia ludzkiego jest moment zapłodnienia, bo dobrze opisany status człowieka powinien uwzględniać także rzadkie przypadki. Równie dogmatycznym stanowiskiem jest teza, że życie człowieka zaczyna
się w chwili urodzenia, jest bowiem oczywiste, że w późnym okresie ciąży płód
ma już ukształtowane liczne organy i jego tożsamość jest dostatecznie wyraźna,
by nazwać go człowiekiem. Trzeba zatem szukać innych rozwiązań, zapewne
niedogmatycznych. Z kolei w filozofii przykładem dogmatycznej koncepcji człowieka jest teoria Leibniza. Dla niego człowiek był monadą, czyli przedmiotem
nieskończenie małym, pozbawionym zmysłowo obserwowalnych cech fizycznych,
wyposażonym w zdolność intuicyjnego oglądu znacznej części świata i odbierającym wewnętrzne wrażenia niezależnie od innych ludzi, lecz w doskonałej
z nimi harmonii. Jest to koncepcja niezwykle interesująca, ale niewiarygodna
i zupełnie nieprzydatna dla sformułowania jakichkolwiek zaleceń normatywnych.
(Por. Stanowisko Kościoła rzymskokatolickiego, Bogusław Paź).
Stanowisko konwencjonalistyczne wbrew powszechnym przekonaniom nie
opiera się na założeniu, że dowolna umowa może być dobrą podstawą dla okreś­
lenia statusu człowieka. Taki pogląd byłby skrajnym relatywizmem. Konwencjonaliści głoszą tezę niemal odwrotną. Każda wersja statusu człowieka zaakceptowana
społecznie jest efektem pewnej niepisanej, spontanicznie przyjętej umowy, zwykle
motywowanej słabo uświadomionymi, ale silnymi względami. Konwencje normatywne powstają podobnie jak język – uważają zwolennicy konwencjonalizmu. Nikt
nie jest ich wyraźnym twórcą, podobnie jak nikt nie jest twórcą języka naturalnego. Jednak porozumienie między ludźmi możliwe jest tylko pod warunkiem,
że całe społeczeństwo zechce dość jednomyślnie przestrzegać utrwalonych reguł
językowych. Jednocześnie zalecenia normatywne różnią się od języka, ponie-
Wstęp
waż każdy język naturalny opisuje świat z wystarczającą dla jego użytkowników
dokładnością, natomiast system normatywny nie zawsze spełnia oczekiwania tych,
którzy żyją pod jego rygorem. Stąd konwencjonalizm normatywny wymaga uzasadnienia i tym ostatecznym uzasadnieniem jest zwykle argument, że pewien system
norm niepotrzebnie krzywdzi jakieś jednostki, narzuca im niesprawiedliwe ograniczenia, odbiera możliwość realizacji niewywołujących krytyki celów życiowych.
Na przykład zakaz adoptowania dzieci przez pary homoseksualne ma charakter
konwencjonalny i wydaje się niesłuszny, gdy stosowany jest jako ogólna zasada.
W pewnych przypadkach może być uzasadniony, w innych nie. Jeśli na przykład
dla jakiegoś dziecka osieroconego przez rodziców nie można znaleźć lepszego
opiekuna niż jego stryj, który, jak się okazuje, jest homoseksualistą i ma stałego
partnera, to lepiej zgodzić się, że stryj i jego partner będą opiekunami tego dziecka niż szukać dla niego obcych ludzi mających tylko tę przewagę nad stryjem,
że są heteroseksualni. Z tą opinią zgodzi się także większość osób preferujących
pary heteroseksualne jako opiekunów dla adoptowanego dziecka.
Stanowisko konwencjonalistyczne z konieczności musi być stosowane przez
prawo. Przepisy ogólne muszą określać w sposób precyzyjny, co komu wolno,
a czego nie wolno – i takie ustalenia są w szczególnych przypadkach niesprawiedliwe
i niefunkcjonalne. Praktyka wydawania bonów żywieniowych w latach siedemdziesiątych ilustruje ten fakt bardzo wyraźnie. Każdy dorosły obywatel otrzymywał wtedy
bony na papierosy, bez względu na to, czy palił czy nie, a także bony na słodycze,
bez względu na to, czy miał cukrzycę czy nie. System bonów mógł jednak działać
sprawnie tylko pod warunkiem, że nie uwzględniał takich szczegółów i pozwalał
samym zainteresowanym wymieniać się bonami. Przy omawianiu statusu człowieka
spotykamy się z podobnym zjawiskiem. Np. nadawanie imienia możliwe jest dopiero
po urodzeniu dziecka, choć rodzice często wiedzą znacznie wcześniej, czy będą mieli
syna czy córkę, i zwracają się do swego dziecka po imieniu, zanim się urodzi. By
jednak uniknąć drobnych, lecz mających gigantyczne konsekwencje pomyłek, urzędnik stanu cywilnego lub ksiądz woli mieć pewność co do płci dziecka, zanim ogłosi
jego imię. Konwencjonalny charakter statusu człowieka ujawnia się także w kulturze
masowej. Nasza wyobraźnia jest w jakimś stopniu formowana przez książki, filmy
i teatr. Nie mając wcześniejszych analogii, nie wiemy czasem, czy komuś przysługuje status człowieka czy nie. Wielu osobom trudno na przykład odpowiedzieć na
pytanie, czy Hannibal Lecter z filmu Milczenie owiec ma prawa człowieka, czy ich
nie ma i wolno go było traktować całkiem instrumentalnie. W świecie realnym
wiele protestów wzbudzała decyzja rządu USA o przetrzymywaniu w Guantanamo
jeńców arabskich, którym odmówiono prawa do obrony przed sądem. W obu
przypadkach biologiczne człowieczeństwo odpowiednich postaci nie budziło wątpliwości, natomiast status Lectera jako człowieka wydaje się wątpliwy, a status
terrorystów jako ludzi i obywateli był przez rząd USA celowo pomijany lub lekceważony. (Por. Małgorzata Szeroczyńska, Waldemar Kuczyński, Agata Topolewska).
10
Wstęp
Stanowisko empiryczne jest przyjmowane w naukach przyrodniczych, w filozofii uwzględniającej ustalenia naukowe i w teologii biorącej pod uwagę potrzeby
emocjonalne człowieka. Wprawdzie nauki przyrodnicze nie formułują same systemów normatywnych (nie robi tego nawet psychologia ani socjologia), jednak ich
ustalenia są brane pod uwagę przy opracowywaniu przepisów prawa i ustalaniu
jednostkowych uprawnień. Twórcy kodeksów zwykle opierają swe zalecenia na
jakiejś koncepcji ludzkiego życia i jego celów. Nie mogą to być ustalenia fałszywe
lub niespójne. Jeśli embriologia stwierdza, że około jednej czwartej zarodków
ulega spontanicznej degradacji i jest usuwana z organizmu kobiety (czasem bez
jej wiedzy), to niedopuszczalne jest stanowisko, które głosi, że zarodek jest człowiekiem od chwili poczęcia, ale jeśli został spontanicznie usunięty z organizmu
kobiety, to nie był człowiekiem od chwili poczęcia. Choć więc nauka nie może
ustalić poprawnej koncepcji statusu człowieka, może zdemaskować propozycje
niespójne i błędne.
Stanowisko empiryczne słusznie odróżnia kompetencje rozmaitych dyscyplin
naukowych i konsekwentnie opierając się na faktach, usuwa większość trudności
teoretycznych dotyczących statusu człowieka. Przede wszystkim nauka wyraźnie
pokazuje, że inaczej rozumie się istnienie człowieka w naukach biologicznych,
a inaczej w naukach społecznych. Dla biologii życie jednostki nie musi mieć
wyraźnego początku. Człowiek nie powstaje z martwej materii, tylko z żywych
komórek swoich rodziców, nie ma więc żadnej przerwy w przekazywaniu życia.
Pytanie o jego początek jest równie nierozwiązywalnym zagadnieniem, jak
znane od wieków pytanie: kiedy przyczyna oddziałuje na skutek – w trakcie
swego zachodzenia czy po jego ustaniu? Każda sugerowana tu odpowiedź jest
błędna, ponieważ przyczyna poprzedza skutek, ale nie jest od niego odrębna.
I podobnie jest z początkiem życia ludzkiego. Procesy zachodzące w gonadach
już są jakimś zaczątkiem życia nowego pokolenia, zanim jeszcze ukształtowane
zostaną gamety. Połączenie gamet w zygotę wystarcza, by ustalić kod genetyczny nowych osobników, ale nie wystarcza do ustalenia ich cech fizjologicznych,
które w znacznym stopniu zależą od przebiegu ciąży. Kształtowanie się zarodka
i płodu ustala jego anatomię, ale nie określa szans adaptacji środowiskowej.
Zdolność przeżycia zależy bowiem nie tylko od cech noworodka, ale także od
warunków w środowisku. Wskazywanie na jedną z faz tego procesu z pominięciem
innych jest równie dowolne i nieuzasadnione, jak twierdzenie, że noc zaczyna
się o określonej godzinie. O określonej godzinie zachodzi słońce, natomiast dla
barmana noc zaczyna się dwie godziny wcześniej, dla pilota lecącego dziesięć
kilometrów nad Ziemią zaczynie się godzinę później, a dla lekarza na dyżurze
nie zacznie się wcale. Terminy nie mające wyraźnego znaczenia, zmieniają swój
zakres w zależności od kontekstu, i narzucanie w takiej sytuacji jednego kontekstu
jako powszechnie obowiązującego jest poważnym uproszeniem i nadużyciem.
Natomiast w naukach społecznych ustalenie początku życia jednostki jest ważne
Wstęp
11
i możliwe. Na tej podstawie określa się prawa spadkowe, a także status ojca
i matki. Tylko są to ustalenia konwencjonalne i muszą być różnie uzasadniane
w zależności od celów, jakim służą. (Por. Sławomir Wołczyński, Ewa Bartnik,
Jacek Zaremba, Shoshana Ronen, Stanisław Obirek, Kazimierz Bem).
Większość wspomnianych tu problemów jest bardziej wyczerpująco omówiona w zebranych artykułach i nawet jeśli ich wnioski nie składają się na pełny
system zaleceń normatywnych, to stanowią bez wątpienia wystarczającą podstawę, by ocenić, które propozycje normatywne już istniejące lub proponowane są
projektem wnikliwym i wiarygodnym, a które są projektem powierzchownym,
uproszczonym lub tendencyjnym.
Jacek Hołówka