program wychowawczy

PROGRAM WYCHOWAWCZY
PUBLICZNEGO GIMNAZJUM NR 3
IM. JANA KOCHANOWSKIEGO
w Radomiu
realizowany w latach:
2014 / 2015
2015 / 2016
2016 / 2017
SPIS TREŚCI
1.
Informacja o szkole. ............................................................... str. 3
2.
Podstawy prawne programu wychowawczego. ................... str. 7
3.
Ceremoniał szkolny. .............................................................. str. 9
4.
Podstawa filozoficzno- pedagogiczna programu
wychowawczego PG nr 3 w Radomiu……………………….str.13
5. Cele ogólne programu wychowawczego. ............................ str. 14
6. Cele szczegółowe programu wychowawczego. .................. str. 15
7.
Misja, wizja szkoły. ............................................................... str. 17
8.
Wzorcowy model wychowanka gimnazjum. ........................ str.19
9. Sfery wychowawcze, cele operacyjne i formy realizacji
poszczególnych zadań.......................................................... str. 20
10. Współpraca szkoły z rodzicami. ........................................... str. 26
11. Literatura do programu wychowawczego. .......................... str. 27
I
2
INFORMACJA O SZKOLE
Organ prowadzący szkołę: Gmina Radom
Charakter szkoły: publiczna
Typ szkoły: gimnazjum
Dyrektor szkoły: mgr Andrzej Lidak
Zastępca dyrektora: mgr Dorota Szczukowska
Sekretariat: sekretarz szkoły Edyta Miśkiewicz
Liczba oddziałów: 19
Liczba nauczycieli: 62
Liczba uczniów: 523
Czym dysponujemy:
Liczba sal lekcyjnych z dostępem do Internetu :26
Sale gimnastyczne:2
Boiska: 4 (do piłki nożnej, koszykowej, siatkówki plażowej)
Biblioteka z 2 pracowniami ICIM
Pracownie komputerowe: 3
Multimedialna pracownia językowa
Liczba komputerów: 33
Stałe łącze z Internetem
Monitoring wizyjny 21 kamer
Na co kładziemy nacisk
Wychowanie człowieka otwartego na innych i zmiany we współczesnym świecie:
- umiejącego współpracować w grupie;
- umiejącego wykorzystywać technologie informacyjno- komunikacyjne;
- potrafiącego wyszukiwać i selekcjonować oraz krytycznie analizować informacje;
- umiejącego rozpoznawać własne potrzeby edukacyjne i mającego nawyk stałego
uczenia się i rozwijającego swoje zdolności;
- posługującego się językiem obcym w stopniu umożliwiającym porozumiewanie
się;
- posiadającego świadomość proeuropejską i proekologiczną;
- umiejętnie korzystającego z dóbr kultury;
- dbającego o bezpieczeństwo swoje i innych;
- znającego prawa swoje i innych;
- posiadającego wysoką kulturę osobistą i potrafiącego stosować zasady savoir-vivre
w różnych sytuacjach.
3
Co nas wyróżnia
Otwartość na zmiany. Troska o zapewnienie uczniom możliwości
wszechstronnego rozwoju. Posiadanie rytuału szkolnego, w którego skład wchodzą
między innymi cykliczne, okolicznościowe imprezy, tradycje, zwyczaje, obyczaje
szkolne. Udział uczniów i nauczycieli w szkoleniach, akcjach i konkursach. Aktywnie
działający klub młodzieżowy, biblioteka szkolna z pracowniami ICIM , Szkolny Klub
Wolontariusza „Głos serca”; wolontariat „ Sówka”- pomoc w nauce; koło LOP
i PCK . Bogata oferta zajęć pozalekcyjnych i wewnątrzszkolnych cyklicznych imprez
sportowych
Oferta dla uczniów z trudnościami
Nauczyciele prowadzą zajęcia wyrównawcze dla uczniów mających kłopoty
w nauce oraz zajęcia dodatkowe dla uczniów klas III, celem przygotowania
ich do egzaminów gimnazjalnych.
Dla uczniów o szczególnych potrzebach edukacyjnych opracowano ofertę
zajęć pozalekcyjnych zgodnych z indywidualnymi potrzebami ucznia.
Nauczyciele koordynują pracę szkolnego wolontariatu „ Sówka”- koleżeńska
pomoc w nauce.
Oferta dla uczniów zdolnych
Zajęcia przygotowujące do konkursów
artystycznych, czytelniczych i innych.
przedmiotowych,
recytatorskich,
Redagowanie i wydawanie gazetki szkolnej.
Prowadzenie szkolnej strony internetowej.
Wyróżnienia w nauce i sporcie:
- dla uczniów klas pierwszych i drugich – Medal Jana z Czarnolasu,
- dla uczniów klas trzecich – Statua Prymus, wpis do Złotej Księgi Uczniów,
jednorazowa nagroda finansowa lub rzeczowa fundowana przez Radę Rodziców.
Dla uczniów o szczególnych potrzebach edukacyjnych opracowano ofertę
zajęć zgodnych z indywidualnymi potrzebami ucznia.
Uczniowie uzyskujący najwyższe wyniki w nauce i osiągający sukcesy
w sporcie otrzymują stypendia zgodnie z Regulaminem przyznawania stypendium
za wyniki w nauce i osiągnięcia sportowe w Publicznym Gimnazjum nr 3
w Radomiu.
Języki obce
- angielski, niemiecki - z podziałem na grupy na poziomie podstawowym
i rozszerzonym.
4
Zajęcia profilaktyczne
Zajęcia integrujące młodzież klas pierwszych, których celem jest wzajemne
poznanie się na innej niż lekcja - płaszczyźnie porozumienia, a które ułatwiają
pedagogowi szkolnemu i psychologowi oraz nauczycielom rozpoznanie uczniów
z problemami.
Praca wychowawcza w szkole prowadzona jest z wykorzystaniem programów :

„Spójrz inaczej”,

„Myślę nie –mówię nie”,
Instytucje, z którymi współpracujemy:

Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna,

Policja,

Straż Miejska,

Sąd Rodzinny i Nieletnich,

Centrum Kultury Południe,

Parafia Chrystusa Dobrego Pasterza,

Centrum Aktywności Lokalnej,

Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej,

KARAN

Areszt śledczy

Instytucje ekologiczne - REBA, RADKOM

SANEOID

Centrum Edukacji Obywatelskiej
W szkole funkcjonuje stołówka i sklepik szkolny.
Uczniowie są objęci opieką pielęgniarską.
Szkoła zapewnia pomoc pedagogiczną i psychologiczną.
Nasze Gimnazjum jest dużą placówką, więc podejmujemy wiele działań,
aby na jej terenie było bezpiecznie. Pielęgnujemy tradycje narodowe i szkolne,
rozwijamy aktywność wychowanków. Uczymy wrażliwości, samorządności,
twórczego myślenia, pracy, odpowiedzialności za siebie i innych. Stosujemy
5
aktywizujące metody nauczania i mobilizujemy młodzież do udziału w licznych
konkursach
oraz
współzawodnictwa
sportowego.
Przepisy
szkolne
(Wewnątrzszkolny System Oceniania i Procedury) formułujemy tak, aby każdy
uczeń mógł kierować procesem własnego uczenia się i współdecydować o swoim
rozwoju.
Kadra pedagogiczna diagnozuje i otacza opieką uczniów zdolnych oraz uczniów
z problemami dydaktycznymi i społecznymi.
W celu podniesienia poziomu bezpieczeństwa uczniów przebywających
na terenie Szkoły zapewniamy monitoring wizyjny oraz system kontrolowania osób
odwiedzających szkołę.
6
II
PODSTAWY PRAWNE
Program Wychowawczy w Publicznym Gimnazjum nr 3 im. Jana Kochanowskiego
w Radomiu został opracowany w oparciu o następujące akty prawne:
Europejska Konwencja Praw Człowieka podpisana przez Polskę 26 listopada 1991r.,
ratyfikowana 19 stycznia 1993r.
Karta Nauczyciela ustawa z dnia 26 stycznia 1982r.
Konkordat między Rzeczpospolitą Polską a Stolicą Apostolską uchwalony
28 lipca 1993r., ratyfikowany 23 lutego 1998r.
Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997r.
Konwencja o Prawach Dziecka uchwalona przez ONZ 20 listopada 1989r.,
ratyfikowana przez Polskę 30 września 1991r.
Rozporządzenie MEN z dn. 7września 2004 r. zmieniające rozporządzenie
w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół
(Dz. U. z 2007r. nr 35, poz.222).
Rozporządzenie MEN z dn. 23 grudnia 2008r. w sprawie podstawy programowej
wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach
szkół (Dz. U. z 2009r. nr 4, poz.17).
Rozporządzenie MEN z dn. 30 kwietnia 2013r. w sprawie zasad udzielania
i organizacji pomocy psychologiczno- pedagogicznej w publicznych przedszkolach,
szkołach i placówkach (Dz. U. z 2013r. poz.532).
Rozporządzenie MEN z dn. 31 stycznia 2003r. w sprawie szczegółowych form
działalności wychowawczej Ministra zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży
zagrożonych uzależnieniem (Dz. U. nr 26, poz.226).
Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z dnia 29 lipca 2005r., z późniejszymi
zmianami.
Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi
z dnia 26 października 1982r. (Dz. U.nr 35, poz. 230 z późn. zm.).
Ustawa o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów
tytoniowych z dnia 7 listopada 1995r. z późniejszymi zmianami (Dz. U. nr 81,
poz.529).
Ustawa z dnia 26 października 1982r. o postępowaniu w sprawach nieletnich
(Dz. U. nr 2010, nr 33, poz. 178).
Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990r. o Policji (Dz. U. z 2011r. nr 287, poz. 1687,
7
z późn. zm.).
Zarządzenie Nr 15/97 Komendanta Głównego Policji z dnia 16 czerwca 1977r.
w sprawie form i metod działań Policji z zakresie zapobiegania i zwalczania
demoralizacji i przestępczości nieletnich.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn.27 sierpnia 2012r.
w sprawie postawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia
ogólnego w poszczególnych typach szkół ( Dz. U. z dnia 30 sierpnia 2012r., poz.
997).
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. 1994 r.
nr 111, poz. 535 z późniejszymi zmianami).
Ustawa
z
dnia
29
lipca
2005r.
o
przeciwdziałaniu
przemocy
w rodzinie (Dz. U. 2005r. Nr 180, poz. 1493 z późniejszymi zmianami).
Statut Publicznego Gimnazjum nr 3 im. J. Kochanowskiego w Radomiu
Ustawa z dnia 7 września 1991r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004r. Nr 258,
poz. 2572, z późniejszymi zmianami).
Załącznik do uchwały nr 130/214 Rady Ministrów z dnia 8 lipca 2014r.
Rządowy program na lata 2014-2016 „Bezpieczna i przyjazna szkoła”
Program Wychowawczy uwzględnia cele i założenia następujących
programów:
o Zapobieganiu Niedostosowaniu Społecznemu i przestępczości wśród Dzieci
i Młodzieży
o Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii
o Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie
o Program Ograniczenia Przestępczości i Aspołecznych Zachowań
„ Razem Bezpieczniej”.
8
III
CEREMONIAŁ SZKOLNY
Ceremoniał szkolny jest zbiorem ustanowionych i obowiązujących norm
zachowania się w czasie uroczystości szkolnych. Opisuje symbole szkoły i formy
celebracji sztandaru. Stanowi integralną część z przyjętą tradycją szkolną oraz
harmonogramem uroczystości i imprez szkolnych. Jest ważnym rozdziałem
szkolnego programu wychowawczego.
1. Do ceremoniału szkoły należą:
o Uroczyste rozpoczęcie roku szkolnego.
o Ślubowanie klas pierwszych.
o Dzień Patrona Szkoły zwany Świętem Szkoły.
o Uroczyste
i drugie;
zakończenie
roku
szkolnego
przez
klasy
pierwsze
- wręczenie uczniom „Odznaki im. Jana z Czarnolasu”,
- wręczenie uczniom nagród i wyróżnień za osiągnięcia sportowe.
o Uroczyste zakończenie roku szkolnego przez klasy trzecie;
- wręczenie absolwentom statuy „PRYMUS” i jednorazowej nagrody finansowej
lub rzeczowej fundowanej przez Radę Rodziców,
- wpis do „Złotej Księgi Uczniów”,
- wręczenie uczniom nagród i wyróżnień za bardzo dobre wyniki
w nauce i za osiągnięcia sportowe.
2. Uczniów obowiązuje strój galowy w czasie uroczystych akademii szkolnych
organizowanych między innymi z okazji świąt państwowych - Święta
Odzyskania Niepodległości, rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja.
3. Uczeń ma prawo reprezentować szkołę na zewnątrz, w czasie obchodów
rocznic, świąt państwowych, oświatowych i innych ważnych wydarzeń.
4. Sztandar szkoły.
4.1. Sztandar szkolny dla społeczności szkolnej jest symbolem Polski - Narodu
- Ziemi, symbolem Małej Ojczyzny, jaką jest Szkoła i jej najbliższe środowisko.
Uroczystości
z
udziałem
Sztandaru
wymagają
zachowania
powagi,
a przechowywanie, transport i przygotowanie Sztandaru do prezentacji - właściwych
postaw, będących wyrazem jego poszanowania.
4.2. Sztandar jest przechowywany na terenie Szkoły w zamkniętej gablocie.
W tej samej gablocie znajdują się insygnia pocztu sztandarowego.
9
4.3. Uczestnictwo w poczcie sztandarowym to najbardziej honorowa funkcja
uczniowska w szkole, dlatego w jego składzie winni znajdować się uczniowie
o nienagannej postawie i godni takiego zaszczytu.
Skład osobowy pocztu sztandarowego (dwie obsady):
1)
2)
chorąży – uczeń klasy drugiej lub trzeciej,
asysta – dwie uczennice klasy drugiej lub trzeciej.
Kadencja pocztu trwa do dwóch lat, począwszy od ślubowania w dniu
zakończenia roku szkolnego (klas trzecich).
O wyborze uczniów do pocztu sztandarowego są powiadamiani rodzice
lub opiekunowie prawni specjalnym listem okolicznościowym.
Po skończeniu kadencji nazwiska uczniów wpisane są do kroniki szkoły.
4.4.
Powołanie obsady pocztu sztandarowego.
Skład pocztu sztandarowego zostaje zatwierdzony przez Radę Pedagogiczną
w miesiącu czerwcu, przed zakończeniem roku szkolnego.
Decyzją Rady Pedagogicznej uczniowie mogą być odwołani ze składu pocztu
sztandarowego. W takim przypadku należy dokonać wyboru uzupełniającego.
4.5. Insygnia pocztu sztandarowego stanowią:
1)
2)
biało-czerwone szarfy założone przez prawe ramię i wiązane
pod lewym, kolorem białym do góry,
białe rękawiczki.
4.6. Chorąży i asysta powinni być ubrani w stroje galowe, określone
w regulaminie szkolnym (uczeń – ciemny garnitur, biała koszula i szkolny krawat;
uczennice – białe bluzki, ciemne spódnice i szkolne apaszki).
5. Udział sztandaru w uroczystościach na terenie Szkoły dotyczy głównie:
1) uroczystości rozpoczęcia i zakończenia roku szkolnego,
2) uroczystości rocznicowych - Święta Konstytucji 3 Maja i Dnia
Odzyskania Niepodległości,
3) ceremonii ślubowania pocztu sztandarowego,
4) ceremonii ślubowania klas pierwszych,
5) ceremonii przyrzeczenia klas kończących Szkołę.
6. Ustala się następujący tekst przekazania Sztandaru i ślubowania pocztu
sztandarowego:
Poczet aktualny:
„ W imieniu młodzieży klas trzecich, opuszczających mury tej Szkoły,
przekazujemy w wasze ręce Jej sztandar. Jesteśmy przekonani, że będziecie godnie
reprezentować społeczność uczniowską Publicznego Gimnazjum nr 3 im. Jana
Kochanowskiego w Radomiu.”
10
Poczet przejmujący:
„ Przyrzekamy, że będziemy godnie reprezentować naszą Szkołę, dbać o Jej
dobre imię, a wzorową postawą rozsławiać Ją w Polsce i na świecie.”
7. Ustala się następujący tekst ślubowania klas pierwszych:
„Ślubujemy dbać o honor naszej Szkoły, w której będziemy zdobywać wiedzę
i wychowanie, rzetelnie uczyć się na miarę swych sił, możliwości i zdolności.
Ślubujemy godnie reprezentować naszą Szkołę wzorową postawą, rozsławiać
Jej imię angażując się w życie kulturalne miasta.
Ślubujemy służyć Ojczyźnie wszystkimi umiejętnościami i wytrwałością,
nie ustawać w poszukiwaniu prawdy o sobie i świecie, godnie wypełniać obowiązki
młodego Polaka, a w przyszłości ofiarnie pracować dla dobra Rzeczypospolitej
Polskiej.”
8. Ustala się następujący tekst przyrzeczenia klas kończących Szkołę:
„Przeto chciejmy wziąć przed się myśli godne siebie.
Myśli ważne na ziemi, myśli ważne w niebie.
Służmy poczciwej sławie, a jako kto może,
Niech ku pożytku dobra spólnego pomoże!”
/ J. Kochanowski/
„ Ślubujemy Ci, Szkoło, na Sztandar, strzec wiernie Twego honoru,
ślubujemy nie ustawać w poszukiwaniu prawdy o sobie i
a dalszą pracą i nauką rozsławiać Twoje imię.”
świecie,
9. Szkoła posiada swój hymn, śpiewany podczas uroczystości rozpoczęcia
i zakończenia roku szkolnego, na zakończenie części oficjalnej.
HYMN SZKOŁY1
Najważniejsza dla mnie szkoła
To gimnazjum numer trzy
I trzy lata w niej spędzone
Pozostaną w sercu mym...
Ref.: Szkoła wzywa nas na lekcje,
Dźwięcznym dzwonkiem wita nas,
I zaprasza do znajomych
gimnazjalnych jasnych klas.
Kochanowski jest patronem,
Każdy uczeń zna już go,
To wspaniały nasz poeta
Humanista – wiemy to!
Ref. ....
1
Autorką tekstu jest uczennica Karolina Syta, rok szkolny 1999/2000
11
Radość, uśmiech gości wszędzie.
Nauczyciel – ważny ktoś,
Los uczniowski w jego ręce,
A ty trudy wiedzy znoś.
Ref. ...
Szkoła kształci w nas postawy.
Jaki piękny jest ten świat.
Uczy kochać i być prawym
Być z miłością za pan brat.
Ref. ...
Nasze serca są otwarte
Na los innych, co tu kryć
Zapełniamy białą kartę
Naszych najpiękniejszych dni.
Ref. ...
9. Hymn państwowy śpiewany jest podczas następujących wydarzeń szkolnych:
 Uroczyste rozpoczęcie roku szkolnego,
 Uroczyste zakończenie roku szkolnego,
 Święta Odzyskania Niepodległości.
Hymnem narodowym rozpoczynamy akademie okolicznościowe.
10. Szkoła posiada motto:
„Służmy poczciwej sławie, a jako kto może,
niech ku pożytku dobra spólnego pomoże!”
Jan Kochanowski
12
IV
PODSTAWY FILOZOFICZNO-PEDAGOGICZNE PROGRAMU
WYCHOWAWCZEGO
Twórcy programu wychowawczego szkoły przystępując do opracowania
poszczególnych zadań wychowawczych odnieśli się do podstaw filozoficznych
i współczesnych teorii psychologicznych, na gruncie których wyrosła szkolna
praktyka pedagogiczna.
Przyjęliśmy w szkole taki system wartości, na podstawie którego będziemy
kształtować integralną i harmonijną postawę życiową naszych wychowanków.
Podstawą tego systemu są założenia pedagogiki personalistycznej, której podmiotem
oddziaływania jest uczeń.
Poprzez
wychowanie
personalne
rozumiemy taki
model
oddziaływań
wychowawczych, by w sposób naturalny wydobywać aktywność rozumu, serca i woli
młodego człowieka, kształtować osobowość
i charakter w powiązaniu
z rozwojem psychofizycznym ucznia.
Zakładamy zatem:
 kształcenie postawy szacunku i odpowiedzialności za drugiego człowieka;
 uwrażliwianie
na
godność
drugiego
człowieka,
dążenie
do posiadania ideału osobowościowego.
Rozumiemy przez to takie stymulowanie procesami socjalizacyjnymi w szkole,
by wychowanie do wartości znaczyło:
 kształtowanie sprawności etycznych, dzięki którym nasz wychowanek rozwinie
w sobie skłonność i spontaniczną potrzebę czynienia dobra,
 motywowanie do aktywnej samodyscypliny, samowychowania, samorealizacji.
Głównym zadaniem wychowania patriotycznego i obywatelskiego jest
przygotowanie młodego człowieka do życia w harmonii ze społeczeństwem
i państwem.
13
V
CELE OGÓLNE PROGRAMU WYCHOWAWCZEGO
1. Wspieranie indywidualnej drogi rozwojowej.
2. Kształtowanie pozytywnych postaw społecznych.
3. Kształtowanie więzi z krajem ojczystym oraz poszanowanie dla dziedzictwa
narodowego.
4. Rozwijanie poczucia jedności człowieka z otaczającym światem.
5. Kreowanie własnej przyszłości.
6. Współpraca z rodzicami i instytucjami wspomagającymi procesy
dydaktyczno-wychowawcze.
14
VI
CELE SZCZEGÓŁOWE PROGRAMU WYCHOWAWCZEGO
1. Kształtowanie umiejętności dbania o siebie, swoje zdrowie psychiczne
i fizyczne, bezpieczeństwo własne i cudze:
 dostarczanie wiedzy na tematy rozwoju fizycznego, psychicznego
i duchowego człowieka;
 budowanie pozytywnego obrazu własnej osoby, kształtowanie umiejętności
samooceny;
 kształcenie wytrwałości w osiąganiu bliskich
z własnym rozwojem metodą drobnych kroków;
celów
związanych
 rozwijanie uzdolnień, zainteresowań, stymulowanie twórczości ucznia;
 kompensowanie deficytów i braków rozwojowych;
 rozwijanie świadomości i umiejętności poszukiwania pomocy w sytuacjach
problemowych u osób przygotowanych do podejmowania interwencji
profilaktycznej i kryzysowej;
2. Kształtowanie postaw szacunku, życzliwości i tolerancji oraz zdolności
empatii wobec innych ludzi:
 dostarczanie wiedzy na temat roli rodziny, grupy rówieśniczej w życiu
człowieka - zaspokajanie potrzeb, kształtowanie wartości i postaw;
 uświadomienie znaczenia pozytywnych więzi i relacji w rodzinie i grupie
społecznej;
 dostarczanie wiedzy na temat praw i obowiązków człowieka, ucznia;
 kształtowanie postaw odpowiedzialności za siebie i innych;
 oddziaływanie na ucznia i jego środowisko w celu eliminowania zachowań
agresywnych i patologicznych;
 rozwijanie umiejętności skutecznego porozumienia się, pracy zespołowej,
rozwiązywania konfliktów;
 rozwijanie samorządności jako przygotowanie do udziału w życiu
społecznym.
3. Przygotowanie do samodzielnego poszukiwania potrzebnych informacji
oraz świadomego i odpowiedzialnego korzystania ze środków
masowego przekazu:
 dostarczanie uczniom wiadomości na temat różnych źródeł wiedzy
we współczesnym świecie i kształcenie umiejętności korzystania z nich;
15
 uświadomienie zagrożeń jakie niesie rozwój technologii medialnych
i komunikacyjnych oraz nasilenie działań mających na celu przestrzeganie
przez uczniów Procedury korzystania z telefonów komórkowych oraz
innych urządzeń telekomunikacyjnych.
4. Przygotowanie uczniów do podejmowania decyzji zgodnych
z wymaganiami ochrony zasobów środowiska:
 poznanie środowiska naturalnego człowieka;
 poznanie problemów ekologicznych regionów Polski, ze szczególnym
uwzględnieniem okolic Radomia;
 rozszerzenie wiedzy na temat sposobów przeciwdziałania degradacji
środowiska;
 kształcenie kreatywnych postaw na rzecz ochrony przyrody.
5. Przygotowanie
narodowego:
do
korzystania
z
dorobku
kultury
i
dziedzictwa
 poznanie najbliższego środowiska kulturowego i specyfiki swojego
regionu;
 uczenie właściwego zachowania wobec symboli narodowych i miejsc
pamięci.
6. Uczenie
przedsiębiorczości
oraz
umiejętności
autoprezentacji
i optymalnego wyboru dalszych dróg kształcenia się uczniów.
7. Podnoszenie wiedzy pedagogicznej rodziców poprzez wywiadówki
tematyczne
i
informacje
na
stronie
internetowej
Szkoły,
współorganizację imprez szkolnych i pozaszkolnych, spotkania ze
specjalistami z dziedziny wychowania.
16
VII
MISJA I WIZJA SZKOŁY
Wychowanie rozumiemy jako proces - wspomagania i wspierania Dziecka
w rozwoju - ukierunkowany na osiągnięcie pełnej dojrzałości fizycznej, psychicznej,
społecznej i duchowej poprzez przekazywanie Mu norm zachowań, wartości i idei.
( według definicji - prof. Z. B. Gasia)
Za wartości priorytetowe, które pragniemy przekazać naszym uczniom uznaliśmy:
- odpowiedzialność za siebie i innych
- prawdę
- dobro
- tolerancję
- miłość i wrażliwość
- patriotyzm
- umiłowanie piękna.
Z przyjętych wartości wynika misja szkoły skierowana do uczniów:
Świat
jest
piękny,
gdy
rządzi
nim
prawda,
dobro,
ludzie są tolerancyjni, umieją kochać i szanować drugiego człowieka,
rodzinę, ojczyznę i naturę.
Chcemy w naszej szkole pomóc Ci odkrywać bogactwo świata,
ucząc odpowiedzialności za siebie i innych w myśl renesansowego
przesłania Patrona Szkoły - Jana Kochanowskiego:
„Służmy poczciwej sławie, a jako kto może
niech ku pożytku dobra spólnego pomoże.”
Wizja szkoły, czyli przyszłościowy obraz naszej placówki, to długofalowe,
zaplanowane działania, których celem jest dążenie do stworzenia „szkoły marzeń”
zarówno dla uczniów jak i nauczycieli oraz rodziców.
17
Nauczyciele w naszej szkole :
 posiadają wysokie kwalifikacje zawodowe;
 poszerzają swoją wiedzę i umiejętności wychowawcze i dydaktyczne
z uwzględnieniem potrzeb szkoły, środowiska i rynku pracy;
 dzielą się doświadczeniem ;
 cieszą się szacunkiem i zaufaniem uczniów i rodziców;
 stanowią zintegrowany zespół.
Uczniowie w naszej szkole:
 są współgospodarzami szkoły i inicjatorami działań o charakterze
kulturalnym, sportowym, charytatywnym i ekologicznym;
 działają aktywnie w samorządzie uczniowskim;
 uczestniczą w różnorodnych formach zajęć pozalekcyjnych i rozwijają
swoje zainteresowania;
 poznają Ojczyznę i Europę uczestnicząc w konkursach, wycieczkach,
rajdach;
 współzawodniczą w nauce i sporcie, wzajemnie mobilizując się
do osiągania jak najlepszych wyników w szkole i poza nią;
 podejmują wraz z wychowawcami wysiłki na rzecz przeciwdziałania
agresji i nałogom w środowisku młodzieżowym
 posługują się technologią informacyjną w celu nawiązywania kontaktów
między szkołami, uczniami i instytucjami we współczesnej Europie.
18
VIII
WZORCOWY MODEL WYCHOWANKA GIMNAZJUM
1. Optymalnym efektem spełnienia celów i zadań wychowawczych przyjętych
do realizacji w gimnazjum powinien być uczeń, który:
 jest odpowiedzialny za siebie i innych,
 ma świadomość swej wartości,
 posiada uporządkowaną wiedzę,
 podejmuje rozważnie decyzje,
 posiada sprecyzowany system wartości,
 charakteryzuje się wysoką kulturą osobistą,
 jest wytrwały w dążeniu do celu,
 odznacza się postawą patriotyczną i obywatelską,
 jest empatyczny,
 jest przygotowany do życia w społeczeństwie,
 umie poradzić sobie w trudnych sytuacjach życiowych,
 jest przygotowany do radzenia sobie na rynku pracy,
 potrafi planować swoją przyszłość,
 jest człowiekiem prawdziwie wolnym i kreatywnym.
19
IX
SFERY WYCHOWAWCZE, CELE OPERACYJNE I FORMY
REALIZACJI POSZCZEGÓLNYCH ZADAŃ
1. BEZPIECZEŃSTWO W SZKOLE I POZA NIĄ
INTEGRACJA SPOŁECZNOŚCI SZKOLNEJ
„ Nikt nie jest samotną wyspą … ”
FORMA REALIZACJI
CELE
1. Wyrabianie nawyków właściwego zachowania
w sytuacjach zagrożenia zdrowia i życia.
Zapoznanie z zasadami, regulaminami,
przepisami BHP i p. pożarowymi
obowiązującymi w szkole i poza nią.
Zapoznanie z dokumentami regulującymi
pracę szkoły: statut, programy, procedury.
2. Przestrzeganie prawa i norm obowiązujących w
szkole i poza nią min. dotyczących stroju
codziennego ucznia, zakazu korzystanie z urządzeń
Wykorzystanie tekstów literackich.
telekomunikacyjnych poszanowania osoby
Kontrakty: klasowe, indywidualne,
nauczyciela jako funkcjonariusza państwowego
z rodzicami
Zajęcia wg Programu „Spójrz Inaczej”,
Warsztaty i pogadanki na tematycznych
lekcjach wychowawczych.
3. Rozwijanie odpowiedzialności za własne i cudze
zdrowie.
4. Wyrabianie umiejętności udzielania pierwszej
pomocy w sytuacjach zagrożenia zdrowia i życia
5. Uzmysłowienie szkód ekonomicznych,
indywidualnych, społecznych spowodowanych
brakiem zachowania bezpieczeństwa,
lekkomyślnością, nieprzestrzeganiem ustalonych
reguł.
Filmy szkoleniowe.
Pogadanki.
Zapoznanie z zasadami savoir – vivre.
Dyżury nauczycieli i uczniów.
Rozmowy indywidualne z uczniami
i rodzicami.
Zajęcia integracyjne.
Uroczystości klasowe.
Pomoc koleżeńska- wolontariat
6. Integracja grup rówieśniczych w gimnazjum.
7. Kultywowanie tradycji i symboliki szkolnej.
20
Nauka tekstu i melodii hymnu szkolnego.
Rajdy.
Otrzęsiny – Beanalia..
Bal Renesansowy.
Bal klas III
2. PRZECIWDZIAŁANIE PRZEMOCY I AGRESJI W ŚRODOWISKU SZKOLNYM
„Każde pokolenie powinno zdawać sobie sprawę, iż wolność
nie polega na tym, żeby robić, co nam się żywnie podoba,
ale na prawie do robienia tego, co należy”
Cele
Formy realizacji
1.Poznanie potrzeb i problemów uczniów i ich
środowiska
Zajęcia integrujące
Kwestionariusz osobowy ucznia PG nr 3
Diagnoza – ankiety, opinie, rozmowy
indywidualne
Opinie z PPP
2. Przeciwdziałanie wagarom
Karta kontroli frekwencji
Rozmowy indywidualne z uczniami i rodzicami
Kontrakty klasowe i indywidualne
3. Zapobieganie zachowaniom agresywnym
i przemocowym
4. Współpraca z instytucjami wspierającymi
opiekuńczo- wychowawczą funkcję szkoły
Zajęcia wg programu „ Spójrz Inaczej”
Zajęcia wg programu „ Myślę nie- mówię nie”
Realizacja procedur interwencji w sytuacjach
kryzysowych
Zespoły Interdyscyplinarne
Spotkania z przedstawicielami Policji i Straży
Miejskiej
Wnioskowanie do Sądu Rodzinnego i Nieletnich
21
3. ROZWÓJ OSOBOWY. ROZWIJANIE UZDOLNIEŃ I ZAINTERESOWAŃ
„Powiedz mi – a zapomnę,
Pokaż mi – a zapamiętam,
Pozwól mi wziąć udział – a zrozumiem”
CELE
FORMY REALIZACJI
1. Wyrabianie umiejętności działania zespołowego .
2. Pobudzanie aktywności uczniów i rozwijanie ich
zdolności w różnych dziedzinach pozaszkolnych
przy współpracy z rodzicami.
3. Ukazanie różnych form spędzania czasu wolnego.
4. Nauka asertywności i efektywnego zarządzania
emocjami.
Współpraca z instytucjami w ramach
CAL-u i Ośrodkami Kultury.
Udział w konkursach tematycznych i
zajęciach sportowych.
Udział w kulturze wysokiej: kino, teatr,
wystawy, muzeum, filharmonii.
Współpraca z instytucjami
wspomagającymi wybór szkoły i zawodu.
5. Zachęcanie do uczestnictwa w kulturze i kształcenie Zajęcia z orientacji zawodowej.
Wykorzystanie zasobów biblioteki
umiejętności krytycznego jej odbioru.
i technologii informatycznych.
6. Kreowanie własnej przyszłości. Kształcenie postawy Zajęcia pozalekcyjne.
Zajęcia warsztatowe.
dojrzałej samodzielności.
Udział w giełdzie szkół klas trzecich.
7. Kształtowanie umiejętności autoprezentacji uczniów Projekty edukacyjne, konkursy,
prezentacje, imprezy szkolne.
w szkole i poza nią.
4.KSZTAŁTOWANIE POSTAW PATRIOTYCZNYCH
I POGŁĘBIANIE POCZUCIA TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ
„Ojczyzna to jeden zbiorowy obowiązek”
CELE
FORMY REALIZACJI
1. Wskazywanie wzorców osobowych postaci
historycznych.
2. Kształtowanie umiejętności, krytycznej oceny
wydarzeń historycznych i postaci w nich
uczestniczących.
3. Kształtowanie poczucie umiłowania wolności
i poznanie sylwetek ludzi o nią walczących.
4. Przybliżenie historii symboli narodowych oraz
kształtowanie właściwego zachowania wobec nich.
5. Poszanowanie polskiego dziedzictwa narodowego
i wyrabianie poczucia dumy narodowej.
6. Dbałość o kulturę i czystość języka ojczystego.
7. Kształtowanie postaw szacunku wobec dóbr
i odrębności kultur świata.
8. Kształtowanie postawy świadomego odbioru prasy
i informacji przekazywanych przez masmedia
22
Prezentacja sylwetek wybitnych
Polaków.
Udział w obchodach świąt narodowych.
Uczestnictwo w wycieczkach do miejsc
pamięci narodowej.
Nauka słów i melodii hymnu
narodowego.
Kultywowanie szkolnych tradycji.
Utrwalanie właściwych postaw.
Sala muzealna –Galeria historyczna.
Prezentacja sylwetek wybitnych postaci.
Poszukiwanie autorytetów
Walka z wulgaryzmami.
Konkursy językowe.
Kształcenie umiejętności samodzielnego
pisania tekstów literackich
i publicystycznych.
5. WALKA Z NAŁOGAMI I CHOROBAMI SPOŁECZNYMI
PROMOWANIE ZDROWEGO STYLU ŻYCIA
„Szlachetne zdrowie…”
CELE
FORMY REALIZACJI
Zajęcia warsztatowe, spotkania
ze specjalistami
1. Poszerzanie wiedzy na temat przyczyn i rodzajów uzależnień
Projekcje filmów.
oraz wpływów tych uzależnień na życie człowieka i jego
najbliższych.
Konkursy i wystawy
tematyczne. Debata
2. Rozbudzanie potrzeby niesienia pomocy ludziom
profilaktyczna.
uzależnionym oraz potrzeby działania na rzecz innych.
3. Propagowanie zachowań zmierzających do eliminowania
uzależnień.
Upowszechnianie form
aktywnego wypoczynku.
4. Propagowanie oświaty zdrowotnej.
Nauka form i metod uczenia
się.
Pogadanki na temat zdrowego
odżywiania się i zdrowej
żywności.
5. Kształtowanie umiejętności racjonalnego wykorzystania
czasu na naukę i wypoczynek.
6. TO NASZA MAŁA OJCZYZNA.
„Znasz li ten kraj”
CELE
FORMY REALIZACJI
1. Rozwijanie i uprawianie turystyki regionalnej.
Rajdy, wycieczki, konkursy,
pogadanki, wystawy tematyczne
2. Zainteresowanie regionem i miastem ze szczególnym
uwzględnieniem walorów historycznych, gospodarczych
i tematycznych.
Różne formy prezentacji postaci
związanych z regionem.
Konkurs wiedzy o regionie.
3. Znani i nieznani ziemi radomskiej.
4. Kształtowanie postaw życiowych uczniów w oparciu
o wartości ideowe płynące z twórczości Jana
Kochanowskiego.
23
Współpraca z Centrum Rzeźby
Współczesnej w Orońsku
Dni Patrona Szkoły.
7. ZIEMIA NASZA PLANETĄ
„Jestem cząstką natury.”
CELE
FORMY REALIZACJI
1. Kształtowanie świadomości ekologicznej i właściwych
postaw wobec środowiska naturalnego.
2. Poznawanie zagrożeń cywilizacyjnych i negatywnych
zmian zachodzących w przyrodzie oraz sposobów
ochrony przed nimi.
3. Wdrażanie do pracy na rzecz upiększenia najbliższego
otoczenia i uświadamianie znaczenia integracji działań
na rzecz środowiska.
4. Wdrażanie do odpowiedzialności za czystość i estetykę
najbliższego środowiska
Projekcje filmów.
Współpraca z instytucjami
działającymi na rzecz ekologii
m.in. - z firmą Radkom, Reba,
„Jodła” Centrum Edukacji
Ekologicznej.
Konkursy i wycieczki.
Redagowanie gazetki szkolnej.
Udział w działaniach
proekologicznych – w obchodach
Dni Ziemi i w akcji „Sprzątanie
świata”.
8. KSZTAŁTOWANIE POSTAW PROEUROPEJSKICH
„W Europie zawsze byliśmy”
CELE
FORMY REALIZACJI
Nawiązanie współpracy z Centrum
Edukacji Europejskiej.
1. Określenie miejsca roli Polski i Polaków w integrującej się Pogadanki, dyskusje,
Europie. Uświadomienie wad
i zalet narodowych.
projekcje filmów, dyskusje.
2. Kształtowanie szacunku i tolerancji dla innych narodów,
ich kultur, tradycji.
3. Propagowanie wiedzy o państwach członkowskich Unii
Europejskich, procesach integracyjnych, celach i
założeniach Wspólnot Europejskich.
4. Uświadomienie konieczności i korzyści z nauki języków
obcych oraz wiedzy informatycznej
24
Obchody "Dnia Europejskiego" 9 maja.
Organizacja Dni Języków Obcych.
Upowszechnianie informacji
poprzez wystawy w gablotach na
holu szkoły.
9. WYCHOWANIE POPRZEZ SPORT
„Jestem, mogę, chcę.”
Cele
Formy realizacji
1. Popularyzacja poszczególnych dyscyplin sportowych.
2. Aktywizacja do czynnego spędzania czasu wolnego.
3.Kształcenie umiejętności organizowania rekreacji.
4. Wdrażanie do zdrowego współzawodnictwa jako
bodźca samodoskonalenia.
5. Kształcenie szacunku dla ceremoniału sportowego:
stosowny w nim udział, otwarcie zawodów sportowych,
okrzyk sportowy, marsz, itp.
6. Uświadomienie potrzeby doskonalenia sprawności
fizycznej.
7. Wdrażanie do przestrzegania zasady fair play i
kształcenie nawyku przestrzegania zasad
bezpieczeństwa
Organizowanie międzyklasowych
i ogólnoszkolnych imprez sportowych typu:
Gimnazjada klas pierwszych, mistrzostwa
szkoły w poszczególnych dyscyplinach
sportowych.
Praca szkoleniowa i wychowawcza
w sekcjach sportowych prowadzonych przez
nauczycieli wychowania fizycznego
Uczestnictwo w zawodach sportowych
organizowanych przez U.M. i S.Z.S.
wchodzących w skład międzyszkolnej
rywalizacji sportowej pod nazwą Radomska
Olimpiada Młodzieży oraz na etapach
wyższych.
Uczestnictwo w zawodach i konkursach
sportowych organizowanych na terenie
miasta, powiatu i województwa.
8. Integrowanie zespołów klasowych oraz całego
środowiska szkolnego.
9.. Nabywanie umiejętności udzielania pierwszej
pomocy.
Współpraca z U.M. w Radomiu i Szkolnym
Związkiem Sportowym dotycząca organizacji
międzyszkolnych zawodów sportowych.
10. Kształcenie kulturalnego kibicowania.
11. Kształcenie cech woli i charakteru.
25
X
WSPÓŁPRACA SZKOŁY Z RODZICAMI
I.
Współdziałanie wychowawcze szkoły z rodzicami ma na celu dobro
poszczególnych uczniów i ogółu społeczności uczniowskiej oraz
usprawnienie pracy wychowawcy z uczniami w szerokim jej rozumieniu
II.
Współpraca szkoły z rodzicami powinna przebiegać według następujących
zasad:
o Partnerstwa
o Wielostronnego przepływu informacji
o Jedności i konsekwencji oddziaływań
o Aktywności i systematyczności.
Formy współpracy wychowawczej z rodzicami to:
o spotkania z nauczycielami podczas wywiadówek i w ramach dni otwartych,
o spotkania z dyrekcją i Radą Rodziców
o spotkania okolicznościowe
o rozmowy i konsultacje indywidualne z pedagogiem i psychologiem
Pedagogizacja rodziców dotyczy problematyki z dziedziny:
o rozwoju psychofizycznego młodzieży
o trudności wychowawczych i granic swobody w wychowaniu
o sposobów organizacji i spędzania wolnego czasu młodzieży
o uzależnień od środków psychoaktywnych i multimedialnych
o umieszczanie porad i fachowych informacji na stronie internetowej
dla rodziców i ich dzieci.
26
XI
LITERATURA DO PROGRAMU WYCHOWAWCZEGO SZKOŁY
Ułatwianie uczniom poznania własnych zainteresowań, możliwości a tym
samym lepszego wyboru przyszłej szkoły i drogi życiowej
Bowkett S., „Wyobraź sobie, że…ćwiczenia rozwijające twórcze myślenie uczniów”,
Warszawa 2000
Eby W. E., Smutny J. „Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży”, Warszawa 1998
Fisher R. „Uczymy jak myśleć”, Warszawa 1999
Kelley-Plate J., Volz-Patton R., „Zaplanuj karierę”, Gdańsk 1998 ( książka i zeszyt
ćwiczeń)
Lieury A., „Pamięć i sukces w szkole”, Katowice 1999; „Orientacja szkolna
i zawodowa w gimnazjum”, Warszawa 2000
Osterczuk A., Wójcik J., „Uczyć się na luzie”, Warszawa 1995
„Piramida kariery”, Perspektywy 2004, płyta CD
Sternberg R., Spear – Swerling L., „Jak nauczyć dzieci myślenia”, Gdańsk 2003
Pomoc dzieciom w zagospodarowaniu wolnego czasu.
Gałczyńska E. i in., „Na szkolnej scenie”, Płock 1997
Hartley H., „Dobre maniery: Poradnik rodzinny”, Warszawa 1995
Hilton J., Barrie W., „Fotografia”, Poznań 1994
Litmanowicz M., „Szachy: Podręcznik dla młodzieży”, 1987
Plisiecki J., „Film i sztuki tradycyjne”, Lublin 1999
Seria „Pogodne wieczory”, red. A. Król, Kraków 2000; cz. I – „Quizy i zagadki”, cz. II„Zabawy na słońce i deszcz”, cz. III „Teatr”
„Sztuka życia, czyli encyklopedia dobrych manier”, Warszawa 1993
Kreowanie postaw patriotycznych. Rozbudzanie poczucia tożsamości
narodowej.
Brükner A., „Dzieje Kultury Polskiej”,( reprint) Warszawa 1991,t. 1-4
„Dzieje sztuki polskiej”, red. Bożena Kowalska, Warszawa 1987
Kochanowski J., „Dzieła Polskie”, Warszawa 1989
Ogrodowska B., „Święta Polskie. Tradycja i obyczaj”, Poznań 1998
Panek W., „Hymny polskie”, Poznań 1996
Papuzińska J., „Kto mi dał skrzydła”, Siedmioróg 1997
„Proteus. Świat Jana z Czarnolasu”, Radom 2001
„Radomskie Wędrówki Regionalne”, red. J. Pulnar, Radom 2000
„Szlakiem Jana z Czarnolasu”, Łódź 1987
Śliwa Z., „Dzieje siedzib polskich”, Warszawa
Szewczyk R., „Krajobrazy Polski”, Poznań
Rozwijanie poczucia odpowiedzialności za siebie i społeczność w której żyję.
„Asertywność”, Warszawa 1995 – zestaw 2 kaset wideo
Bocheńska K., „Mówię do Ciebie człowieku”, Wrocław 1987
Chomczyńska M., „Polubić szkołę: Ćwiczenia grupowe dla pracy wychowawczej”,
Warszawa 1996
Jędrzejewski M., „Młodzież i subkultury”, Warszawa 1998
Klimowicz G., „Szkoła dla ucznia: Jak uczyć życia z ludźmi”, Warszawa 1992
McGinnis L., „Sztuka przyjaźni”, Warszawa 1996
Sadowska E., „Lekcje wychowawcze”, Warszawa 2001
27
Kształcenie umiejętności dbania o własne bezpieczeństwo na drodze, w domu
i na wakacjach.
Dambach K., „Mobbing w szkole: Jak zapobiegać przemocy grupowej”, Gdańsk 2003
Goodyear P., „Dzieciaki + narkotyki. Praktyczny poradnik dla rodziców”, Warszawa
1999
Hamer H., „Oswoić nieśmiałość. Scenariusze 22 lekcji wychowawczych w
gimnazjum. 17 tematów”, Warszawa 2000
Jędrzejewski M., „Młodzież i subkultury”, Warszawa 1999
Knez R., Słonina W., „Saper, czyli jak rozminować agresję. Program profilaktycznowychowawczy dla kl. 1-3 gimnazjum…”, Kraków 2002
Maisto S.A. i in., „Uzależnienia, zażywanie i nadużywanie”,Warszawa,1998
Malewska M.M., „Narkotyki w szkole i w domu”, Warszawa 2004
Maxwell R., „Dzieci, alkohol, narkotyki: poradnik dla rodziców”, Gdańsk 1994
Paleczny T., „Sekty- w poszukiwaniu utraconego raju”, Kraków 1998
Siuda T. i in., Edukacja dla bezpieczeństwa. Ratownik. Podręcznik dla uczniów
gimnazjum”, Warszawa 2000
Kasety wideo:
„Alkohol i narkotyki. Pomyśl zanim będzie za późno”, Warszawa 1999
„Bezpieczeństwo ruchu drogowego”, Warszawa
„Epitafium dla narkomana: trzy wstrząsające historie opowiedziane przez ofiary
uzależnienia”, Warszawa 1995
„Pierwsza pomoc przedmedyczna”, Warszawa
„Pierwsza pomoc w wypadkach drogowych”, Warszawa 1994
„Płytka wyobraźnia to kalectwo”- materiał edukacyjny dla szkół”, Warszawa
„Wypadek drogowy i Ty”, Warszawa
Promowanie zdrowego stylu życia.
„Anoreksja i bulimia – śmiertelna pułapka”, Warszawa 1999
Apfeldorfer G., „Anoreksja, bulimia, otyłość”, Katowice 1998
„Jak leki i narkotyki wpływają na nasz organizm”, Warszawa 1995
McDowell J., „Nie! Pomóż swojemu dziecku pokonać presję seksualną”, Lublin 1993,
„Nikotyna-legalny narkotyk”, Warszawa 1999 ( kaseta wideo)
Padioleau M.F., „Nastolatki, czyli co się dzieje z ciałem i duszą gdy ma się 13-18 lat”,
Katowice 1993
Rogers J., „Co jemy?”, Warszawa 1996
Romero J., „Nastolatki: chłopak i dziewczyna”, Wrocław 1998„
Trimmer E., „Zdrowa żywność”, Warszawa 1995
Kształtowanie umiejętności niezbędnych do stania się obywatelem Europy
i świata.
Aronson E., „Człowiek – istota społeczna”, Warszawa 1999
Blair A., „Nowy przewodnik po Unii Europejskiej”, Warszawa 2002
Davies N., „Europa, rozprawa historyka z historią”, Kraków 1998
Hamer H. „Demon nietolerancji”, Warszawa 1994
„Historia Europy”, Warszawa 1995
Peppin A., Wiliams H., „Sztuka i TY”, Warszawa 1991
Opracowanie:
Justyna Dąbrowska
Justyna Głogowska
Mirosława Mickiewicz
Iwona Wontorska
Małgorzata Zaceńska
28