KOLORY REWOLUCJI

Kolory rewolucji
Krzysztof Kozłowski
ISBN: 978-83-7561-103-8
format 146/210, oprawa miękka
liczba stron: 176
cena: 39,90 zł
W szybko zmieniającym się świecie zarówno badacze i analitycy, jak i studenci
oraz wszyscy zainteresowani poszukują skondensowanej i jednocześnie pogłębionej informacji o bieżących wydarzeniach międzynarodowych. Seria Współczesne
Stosunki Międzynarodowe odpowiada na to zapotrzebowanie w formie krótkich
i aktualnych książek poświęconych najważniejszym problemom dzisiejszego świata, pisanych przez polskich uczonych.
Kolorowe, aksamitne czy inaczej wyborcze rewolucje przetoczyły się falą przez
obszar poradziecki, aby następnie zmienić kierunek i objąć swoim zasięgiem Bliski
Wschód i dotrzeć do Afryki Północnej. Czy są one kolejną falą demokratyzacji czy
zawoalowaną formą ekspansji Zachodu? Jakie zmiany przyniosły przeżywającym
je społeczeństwom i regionom świata? Jaka czeka je przyszłość? Celem książki
jest odtworzenie wielowymiarowego charakteru kolorowych rewolucji i złożonej
dyskusji międzynarodowej na ich temat.
O autorze
Krzysztof Kozłowski – doktor nauk o polityce, adiunkt w Katedrze Studiów
Politycznych Kolegium Ekonomiczno-Społecznego SGH. Zajmuje się polityką Chińskiej Republiki Ludowej i poradzieckiej Azji Centralnej, problematyką
zmiany politycznej oraz ekonomiczną analizą przestępczości. Autor publikacji:
Rewolucja tulipanów. Geneza, przebieg, następstwa (2009); Iluzje rewolucji.
Rewolucja róż, rewolucja pomarańczowa, rewolucja tulipanów (2011) oraz wielu artykułów.
www.poltext.pl
Kolory rewolucji
SPIS TREŚCI
WSTĘP ............................................................................... 9
Rozdział 1
KORZENIE REWOLUCJI ...................................................... 13
Zmiana społeczna a rewolucja ...................................................... 13
Historyczne koncepcje rewolucji politycznej ................................ 18
Model klasycznej rewolucji politycznej ........................................
Sytuacja rewolucyjna ...............................................................
Nowy początek ........................................................................
Wolność i kwestia socjalna .....................................................
Przemoc ..................................................................................
Klasyczna rewolucja polityczna ...............................................
Model refolucji .............................................................................
Sytuacja rewolucyjna ...............................................................
Nowy początek ........................................................................
Wolność i kwestia socjalna ....................................................
Przemoc ..................................................................................
Refolucja polityczna ................................................................
22
22
26
30
32
34
35
36
37
40
41
43
Ewolucja rewolucji ........................................................................ 45
Rozdział 2
KOLOROWE REWOLUCJE NA OBSZARZE PORADZIECKIM ..... 49
Rewolucja róż ............................................................................... 52
Pomarańczowa rewolucja ............................................................. 63
www.poltext.pl
Kolory rewolucji
6
Kolory rewolucji
Rewolucja tulipanów .................................................................... 74
„Udaremnione” rewolucje .............................................................
Białoruś 2006 ..........................................................................
Uzbekistan 2005 .....................................................................
Baszkiria 2005 ........................................................................
Azerbejdżan 2005 ...................................................................
Armenia 2003 .........................................................................
Karaczajo-Czerkiesja 2004 .....................................................
Inguszetia 2005 ......................................................................
86
87
88
89
91
92
93
94
Istota kolorowych rewolucji na obszarze poradzieckim ............... 96
Następstwa kolorowych rewolucji na obszarze poradzieckim .... 103
Polityczna użyteczność rewolucyjnej interpretacji
wydarzeń ........................................................................ 104
Postscriptum – dyskusje o imporcie rewolucji ....................... 107
Rozdział 3
ARABSKA WIOSNA LUDÓW ............................................... 115
Tunezja ....................................................................................... 118
Egipt .......................................................................................... 124
Libia ........................................................................................... 128
Inne państwa Afryki Północnej i Środkowego Wschodu .......... 134
Algieria ................................................................................. 134
Arabia Saudyjska ................................................................... 134
Bahrajn .................................................................................. 135
Dżibuti .................................................................................. 135
Irak ........................................................................................ 136
Iran ....................................................................................... 136
Jemen .................................................................................... 137
Jordania ................................................................................. 138
Kuwejt ................................................................................... 138
Liban ..................................................................................... 139
Maroko ................................................................................. 140
Mauretania ............................................................................ 140
www.poltext.pl
Kolory rewolucji
Spis treści
Oman ....................................................................................
Autonomia Palestyńska (Palestyńskie Władze Narodowe) ...
Somalia .................................................................................
Sudan ....................................................................................
Syria ......................................................................................
Znaczenie Arabskiej Wiosny Ludów .........................................
Uwarunkowania gospodarcze ...............................................
Uwarunkowania polityczne ..................................................
Arabska Wiosna Ludów jako zmiana polityczna ..................
140
141
141
141
141
143
146
149
152
Następstwa Arabskiej Wiosny Ludów ....................................... 154
ZAKOŃCZENIE ................................................................. 159
BIBLIOGRAFIA ................................................................. 161
INDEKS OSOBOWY ........................................................... 174
www.poltext.pl
7
Kolory rewolucji
Rozdział 1
KORZENIE REWOLUCJI
Zmiana społeczna a rewolucja
Rewolucja jest najbardziej gwałtowną formą zmiany społecznej. Następuje wyjątkowo szybko, dynamizując życie społeczne na jej tylko właściwą skalę. Obejmuje wszystkie sfery aktywności społecznej od polityki i gospodarki poczynając, na kulturze kończąc, innymi słowy – cały
krajobraz społeczno-polityczny. Dotyka konstytutywnych właściwości
struktury i hierarchii społecznej oraz tworzących je norm i wzorów interakcji. Z tych względów rewolucje, chociaż rzadkie, są najważniejszą
formą zmiany społecznej. „Niewykluczone, że razem z »postępem« i »nauką« »rewolucja« tworzy trio pojęć zawierających w sobie sens naszych
czasów” (Sztompka 2005, s. 279).
Rozważania nad rewolucją należy rozpocząć od
W praktyce życia
ogólniejszej refleksji nad jej relacją wobec zmiany spospołecznego mamy
łecznej. Możemy stwierdzić, że istotą zmiany społecznajczęściej do czynienia
ze zmianami wewnątrz
nej jest różnica w nietożsamych momentach czasu
systemu.
między stanami tego samego systemu. Zmiana społeczna może występować w postaci:
1) zmiany wewnątrz systemu – inaczej zmiany w jego części składowej
lub składowych;
2) zmiany systemu jako całości, czyli rewolucji.
W praktyce życia społecznego mamy najczęściej do czynienia ze
zmianami wewnątrz systemu. Zmiany takie są zwykle tylko połowiczne, o ograniczonym zakresie, często bez większych konsekwencji dla
www.poltext.pl
Kolory rewolucji
14
Kolory rewolucji
innych elementów systemu. Zmiana obejmująca wszystkie aspekty systemu – czyli zmiana systemu – występuje znacznie rzadziej. Prowadząc
do zniszczenia i całkowitej rekonstrukcji systemu, powoduje konieczność
traktowania go jako zupełnie nowy, zasadniczo różny od starego.
Podsumowując, zmiany w systemie polegają na jego modyfikacji, reformie, zmianie kompozycji. Mają charakter dostosowawczy, wyrównawczy, stabilizujący, równoważący, podtrzymujący i homeostatyczny.
Ze swej istoty mają głównie charakter ilościowy. Służą reprodukcji systemu społecznego, dlatego występują cały czas. Zapewniają zachowanie stabilności i porządku społecznego, pozwalają na jego harmonijne
i zrównoważone funkcjonowanie. Potocznie łączy się te zmiany z pojęciem ewolucji.
W przypadku zmian systemu obok zmiany ilościowej pojawia się
zmiana jakościowa. Wówczas podlega on transformacji. Jako kryterium
badawcze można przyjąć zmianę struktury wraz z istotną modyfikacją
sieci relacji obowiązujących w systemie społecznym lub zmianę funkcji
z istotną modyfikacją sposobu działania systemu. Tego
typu zmiany dotykają samego jądra rzeczywistości spoW przypadku zmian
łecznej, ponieważ ich reperkusje są zazwyczaj odczuwalsystemu obok zmiany
ilościowej pojawia się
ne we wszystkich aspektach życia społecznego. Dochodzi
zmiana jakościowa.
w ten sposób do całościowej zmiany jakościowej. Potocznie nazywamy ten typ zmiany rewolucyjnym1.
Zmiana systemu nie pozostaje obecna tylko na poziomie praktyki jego
funkcjonowania, lecz sięga jego fundamentów. Piotr Sztompka (2005,
s. 265) wymienia cztery wymiary struktury społecznej, których jednocześnie musi dotknąć zmiana, aby nabrać takiego charakteru:
1. Wymiar idei – nazywany również wymiarem idealnym struktury społecznej, konstytuuje zbiór idei, z którego czerpią społeczne systemy
przekonań, istniejące w społecznym obiegu ideologie, wizje przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Obejmuje on przekonania i światopoglądy oraz wyznacza ideologiczny horyzont danego społeczeństwa.
1
Najczęściej w praktyce zmian wytwarza się dynamiczny kompromis między zmianą wewnątrz systemu a zmianą systemu. Zmiany wewnątrz systemu często kumulują się, prowadząc ostatecznie do zmiany całości systemu. Występują sytuacje, w których ogół cząstkowych zmian ilościowych wewnątrz systemu rozpiętością, natężeniem i dynamiką przechodzi
w jakościową zmianę całego systemu. Takie zmiany określa się ewolucyjnymi.
www.poltext.pl
Kolory rewolucji
Rozdział 1. Korzenie rewolucji
2. Wymiar norm – obejmuje uznane i panujące normy, wartości i instytucje tworzące formalny porządek społeczny. Stanowi swoistą infrastrukturę zasad społecznych. Zawiera obowiązujące reguły gry społecznej, modele zachowań, sposobów życia i katalog ról społecznych.
Podobnie jak w przypadku wymiaru idei, wymiar norm również tworzy wyjściowy kontekst zmian normatywnych.
3. Wymiar interakcji – określany też wymiarem organizacji, składa się
z sieci komunikacyjnych ustalonych między członkami społeczeństwa.
Stanowią go wzory i kanały interakcji społecznej oraz więzi społeczne. Wymiar ten obejmuje formowanie się zbiorów grup oraz ich relacji wewnętrznych i zewnętrznych z otoczeniem. W zakresie zmiany
wyznacza organizacyjne pole działania jej podmiotów.
4. Wymiar hierarchii społecznej – konstytuuje mapę nierówności społecznych, ustalonych hierarchii, prestiżu i władzy. Tworzy strukturę
perspektyw działania w społeczeństwie, modeluje możliwości uprzywilejowania lub degradacji społecznej. Opierając się na dostępie do zasobów i dóbr społecznie pożądanych, kreuje system gratyfikacji i dystrybucji szans życiowych.
Zmiana zawsze występuje w ramach społecznie, kulturowo i historycznie określonej struktury konstytuującej jej pulę zasobów i możliwości. Innowacje wprowadzane przez zmianę starej struktury społecznej
nie są całkowicie nowymi wynalazkami. Wynika to z prostego faktu, że
zmiana nigdy nie jest dokonywana od zera, zawsze jest umiejscowiona
w istniejącej tkance społecznej.
Posługiwanie się proponowanym przez P. Sztompkę ujęciem zmiany systemu społecznego jako jednoczesnej zmiany wszystkich czterech
wymiarów jego struktury wiąże się jednak z pewnym problemem metodologicznym. Jeśli zmiany w systemie, w różnych jego segmentach, zachodzą nieustannie, to również występują cały czas jednoczesne, choć
zwykle nieskoordynowane, zmiany we wszystkich wymiarach systemu
społecznego. Stwierdzenie, że otaczający nas świat społeczny jest w ciągłym ruchu, implikuje ciągłą zmianę wszystkich jego wymiarów. W konsekwencji rozmywa się sens odróżnienia zmian w systemie, zachodzących bezustannie we wszystkich jego wymiarach, od zmian systemu jako
zmian całości systemu. Wskazuje na to Anthony Giddens (1998, s. 15) pisząc, że: „Żyjemy dziś w epoce oszałamiającej zmiany wyznaczonej przez
przekształcenia krańcowo odmienne od tych z wcześniejszych okresów”.
www.poltext.pl
15
Kolory rewolucji
16
Kolory rewolucji
Skala tego zjawiska powoduje, że określenie rewolucji po prostu jako najszybszej i najbardziej gwałtownej formy zmiany ociera się o tautologię.
Wielość zachodzących obecnie zmian prowadzi do powszechnego nadużywania pojęcia rewolucji, odbierając mu potrzebną w niniejszych rozważaniach precyzję znaczenia.
Pomocna w rozwiązaniu powyższego problemu jest koncepcja zmiany systemu jako zmiany rządzącego nim paradygmatu autorstwa Thomasa S. Kuhna. W duchu jego prac paradygmat będziemy rozumieć jako specyficzną matrycę dyscyplinarną
Określona zmiana
(Kuhn
2001, s. 315), która odnosi się do konkretnej
paradygmatu oznacza
dyscypliny zagadnień – na tej zasadzie możemy np.
taką samą w swej
mówić o paradygmatach w dyscyplinach naukowych
naturze, skoordynowaną,
holistyczną, jednoczesną
czy systemach politycznych. Jest ona matrycą, poniezmianę wszystkich jego
waż w jej skład wchodzą uporządkowane elementy
elementów.
wymagające dalszej specyfi kacji. Określona zmiana
paradygmatu oznacza taką samą w swej naturze, skoordynowaną, holistyczną, jednoczesną zmianę wszystkich jego elementów. Zajmując się rewolucjami naukowymi, T.S. Kuhn wyróżnił cztery
rodzaje takich elementów, które korespondują wprost z wymiarami struktury społecznej wymienionymi przez P. Sztompkę:
1. Wartości – wspólne społeczeństwom, więc bardziej rozpowszechnione niż przekonania, modele, zbiory idei czy wizji świata. Choć
funkcjonują we wszystkich epokach, ich szczególne znaczenie wychodzi na jaw wtedy, gdy członkowie konkretnej społeczności muszą
zmierzyć się z kryzysem. Wartości odpowiadają strukturze idealnej
społeczeństwa.
2. Symboliczne uogólnienia – czyli te wyrażenia, niebudzące zastrzeżeń i zgodnie stosowane przez członków danego systemu, które można z łatwością ująć w jakąś formułę logiczną. Są to formalne lub łatwe
do sformalizowania składniki matrycy dyscyplinarnej. W nomenklaturze P. Sztompki symboliczne uogólnienia odpowiadają formalnym treściom struktury społecznej, ogólnie niebudzącym zastrzeżeń
i podzielanym przez jej członków, czyli normom. Mówiąc o zmianie
symbolicznych uogólnień, mówimy o zmianie wymiaru normatywnego systemu.
3. Wzory – oznaczające konkretną, utrwaloną praktykę działania i rozwiązania problemów. Tworzą one płaszczyznę interakcji w strukturze
www.poltext.pl
Kolory rewolucji
Rozdział 1. Korzenie rewolucji
17
i praktyczną sieć komunikacji. Odpowiadają wymiarowi interakcyjnemu struktury społecznej.
4. Przekonania – czyli podzielana przez podmioty zgoda co do istnienia
określonego modelu rzeczywistości. Implikuje ona określoną strukturę możliwości działania oraz modeluje dostęp do zasobów i dóbr.
Przenoszone na płaszczyznę systemu społecznego przekonania są odzwierciedlane w uznanej społecznie hierarchii.
Oddziałując na poziomie wszystkich wymienionych elementów jednocześnie, paradygmat tworzy wspólną płaszczyznę, będącą podstawą
wyróżnienia każdego dojrzałego systemu: naukowego, politycznego czy
społecznego. Zmiana paradygmatu, tzn. holistyczna i przeprowadzona
w tym samym duchu (a nie będąca wypadkową równoległych nieskoordynowanych ze sobą zmian) zmiana wszystkich czterech omawianych
elementów (T.S. Kuhn)/wymiarów (P. Sztompka), to zmiana systemu –
zmiana rewolucyjna. Kierując się tym ujęciem, można również wyróżnić
model klasycznej rewolucji czy rewolucji aksamitnej jako określonej formuły zmiany systemu politycznego. Jednocześnie dzięki interdyscyplinarności podejścia unikamy uwikłań ideologicznych, zbyt często towarzyszących koncepcjom rewolucji politycznej.
O ile zmiana w systemie jest ze swej natury związana z codziennością praktyki życia społecznego, o tyle zmiana systemu jest związana
z sytuacją dla niego kryzysową. Kryzys każdorazowo
odsłania ukrytą niewydolność i niedoskonałość systemu.
Zmiana paradygmatu
Źródłem zmian systemu jest rosnące – przynajmniej
to zmiana systemu –
zmiana rewolucyjna.
u części społeczeństwa – poczucie, że istniejące instytucje lub stosowane metody działania nie są już w stanie
rozwiązywać problemów powstających w otoczeniu, które one same po
części ukształtowały. Rozpoczynają się poszukiwania politycznej alternatywy. Prowadzi to do kryzysu, który jest warunkiem wstępnym zmiany systemu. Za Jadwigą Staniszkis (2005, s. 153) można powtórzyć, że:
„Kryzys wydobywa na powierzchnię ukrytą strukturę systemu: dotyczy
to zarówno kryzysów gospodarczych, jak i politycznych. Kryzysy bywają momentami systemowej samoregulacji, gdyż w sposób gwałtowny
przywracają równowagę, zakłóconą przez normalne funkcjonowanie
(z dysfunkcjami i sprzecznościami). Wymuszają zmiany instytucjonalne
i dokonują redystrybucji zasobów – dewaluując jedne, a podnosząc wartość innych”.
www.poltext.pl
Kolory rewolucji
18
Kolory rewolucji
Nie wszystkie kryzysy systemu politycznego kończą się jego zmianą. Ogólnie można stwierdzić, że kryzysy są rozwiązywane na jeden
z trzech sposobów:
1. System radzi sobie z przyczynami kryzysu.
2. System nie radzi sobie z przyczynami kryzysu, a jego rozwiązanie
pozostaje nieznane.
3. Kryzys kończy się przyjęciem nowego paradygmatu i w konsekwencji
zmianą systemu politycznego.
Pierwszy sposób wiąże się z sukcesem systemu. Kryzys zostaje przezwyciężony bez znaczących
naruszeń
tkance społecznej. W drugim
Zachęcamy
dowlektury!
przypadku mamy do czynienia z permanentnym kryzysem. Wiąże się on
zwykle ze specyficznymi uwarunkowaniami paraliżującymi możliwość
zmian i petryfi kującymi istniejący stan rzeczy. Tylko
trzeci sposób rozwiązania kryzysu prowadzi do zmiany
Nie wszystkie kryzysy
systemu politycznego
systemu politycznego. Jego konsekwencją jest przyjęcie
kończą się jego zmianą.
nowego paradygmatu, co skutkuje zmianą systemu we
wszystkich jego wymiarach.
Przypadki całościowej zmiany i kreacji nowych jakości w skali całego społeczeństwa były w dziejach niezmiernie rzadkie. Przykładami
są wielkie rewolucje, jak np. Wielka Rewolucja Francuska. Jak zauważa
J. Staniszkis (2005, s. 135) znacznie częściej występuje: „(…) żywiołowa,
niekoordynowana, wielopoziomowa i ewolucyjna rekombinacja elementów tradycyjnych struktur i instytucji myślenia, zderzonych z nowymi
wyzwaniami rozwojowymi”.
Podsumowując, rewolucja to zmiana systemu, która dotyczy jego paradygmatu, czyli w skoordynowany sposób, holistycznie obejmuje cztery
poziomy struktury społecznej: idee (wartości), normy (symboliczne uogólnienia), interakcje społeczne (wzory) i hierarchię społeczną (przekonania).
Zachodzi ona w warunkach kryzysu, któremu system nie jest w stanie
sam zaradzić.
Historyczne koncepcje rewolucji politycznej
Chociaż obecnie pojęcie rewolucji nabrało zdecydowanie politycznego
znaczenia, nie zawsze tak było. Pierwotnie pojęcie to miało konotacje
www.poltext.pl