Koszatniczka Octodon degus (Molina, 1782), Octodontidae

A N D R Z E J L E C H R U P R E C H T , R O B E R T KOŚCIÓW ,
GRZEGORZ KŁYS
1
2
3
87-720
ul. Polna
12a/27
Katedra
Zoologii Kręgowców
412 Szczecin, ul. Wąska 13,
e-mail: [email protected].
szczecin,
i Etologii,
1
2
Ciechocinek,
Szczeciński,
71-
pl
Katedra
Biosystematyki,
Uniwersytet
45-052 Opole, ul. Oleska 22
e-mail:
gkł[email protected]
3
Uniwersytet
Opolski,
Koszatniczka Octodon degus (Molina, 1782),
Octodontidae
(Rodentia) n o w y m g a t u n k i e m
w faunie ssaków Polski
Wstęp. O p u b l i k o w a n i e k o m u n i k a t u wstępnego i n o t a t ­
k i o s t w i e r d z e n i u nowego g a t u n k u ssaka d l a Środkowej E u ­
r o p y (Kłys i i n . 2 0 0 4 a , 2004b), skłania nas do przedstawie­
n i a porzerzonego r a p o r t u . W p r z y p a d k u trwałego zasiedlenia
t e r y t o r i u m Polski przez t e n niewątpliwie zawleczony g a t u n e k ,
konieczne będzie uzupełnienie „Klucza do oznaczania ssaków
Polski" ( P u c e k r e d . 1984), j a k również „Atlasu ssaków E u r o p y "
( M i t c h e l l - J o n e s i i n . 1999), oraz wielotomowego „Handbuch
der Saugetiere E u r o p a s " , w t y m d w a t o m y dotyczące gryzoni
( N i e t h a m m e r , K r a p p 1978, 1982). Niniejsza p u b l i k a c j a m a
spełniać tymczasowo rolę informacyjną, aby polscy teriolodzy
n a p o t k a w s z y w odłowach terenowych, względnie w resztkach
p o k a r m o w y c h sów, n o w y g a t u n e k gryzonia, m o g l i go łatwiej z i ­
dentyfikować.
W d n i u 12 l i p c a 1997 r., w gnieździe płomykówki Tyto alba
guttata, wśród w y p l u w e k zalegających obok 3 młodych w b i a ­
łym p u c h u , znaleziono 3 gryzonie stanowiące zapas p o k a r m o ­
wy. S t a n o w i s k o lęgowe sowy było u s y t u o w a n e n a wieży kościoła
69
w Będzinie (UTM: CA 6 7 , obecnie województwo śląskie). Gryzo­
n i o m odcięto głowy i dano do oczyszczenia chrząszczom z rodzi­
n y Dermestidae
(por. R u p r e c h t 1970). Oględziny wypreparo­
w a n y c h czaszek pozwoliły stwierdzić, że j e d n a z n i c h znacznie
odbiega c e c h a m i morfologicznymi od z n a n y c h gatunków gryzo­
n i występujących w E u r o p i e . B r a k dostępu do przewodników-kluczy do oznaczania gryzoni f a u n y światowej, skłonił nas do
zasięgnięcia o p i n i i u różnych specjalistów z ośrodków n a u k o ­
w y c h w Polsce i USA. W t y m celu sporządzono r y s u n e k czaszki,
który rozesłano e k s p e r t o m aby p o m o g l i oznaczyć g a t u n e k zwie­
rzęcia (por. rye. 1 Kłys i i n . 2004).
C z a s z k a i j e j opis. B a d a n y okaz czaszki należał do zwie­
rzęcia młodego, juvenalnego. Oszacowany w i e k o s o b n i k a po­
twierdzają nie starte powierzchnie żujące zębów szczęki (P -M )
i żuchwy (P -M ). Ponadto brakowało c i e m n y c h obwódek wokół
wałka s z k l i w a przy p o w i e r z c h n i okluzjalnej k o r o n oraz p o m a ­
rańczowego z a b a r w i e n i a szkliwa n a siekaczach. W wyglądzie
czaszki (norma lateralis), zwracają uwagę w y d a t n e p u s z k i słu­
chowe (bullae tympanici),
świadczące pośrednio o t y m , że słuch
badanego gryzonia odgrywa w o r i e n t a c j i przestrzennej zasadni­
czą rolę, związaną zapewne z aktywnością nocno-zmierzchową
(por. W a l k e r 1975). C h a r a k t e r y s t y c z n a j e s t też b u d o w a k o r o n
trzonowców, przypominająca nieco gryzonie Starego Świata
z r o d z a j u Meńones Illiger, 1 8 1 1 ( W i l s o n , R e e d e r 1993). - por.
też rye. 1, K ł y s i i n . 2 0 0 4 .
W y n i k i . Czaszkę o k a z u z Będzina eksperci oznaczyli j a k o
przynależną do degu, w p o l s k i m „koszatniczka", Octodon
degus
(Molina, 1782). Szybkie oznaczenie było możliwe dzięki pomocy
teriologów z: M u z e u m Zoologicznego U n i w e r s y t e t u Moskiew­
skiego i m . M.W. Łomonosowa z Rosji oraz N a t i o n a l M u s e u m of
N a t u r a l H i s t o r y w Waszyngtonie i M u s e u m of t h e University of
Berkeley, oba z USA.
Zgodnie z d a n y m i W a l k e r a (1975), liczba chromosomów
u k o s z a t n i c z k i w y n o s i : 2 n = 5 8 . Do r o d z i n y Octodontidae
zalicza.
się 5 rodzajów z 7 g a t u n k a m i ( C a b r e r a 1961), które są e n ­
demiczne i występują j e d y n i e w Ameryce Południowej. Przed­
stawiciele r o d z a j u Octodon B e n n e t t , 1832 to O. degus, O. bńdgesi i O. lunatus. Zamieszkują one podnóża Andów, wyłącznie
n a obszarze Chile ( O s g o o d 1943, C a b r e r a 1 9 6 1 , B e d f o r d ,
E i s e n b e r g 1992). Koszatniczka występuje n a t e r e n a c h od p r o ­
w i n c j i A t a c a m a do p r o w i n c j i C u r i c o w północnym i środkowym
Chile, n a z a c h o d n i c h s t o k a c h Andów, do wysokości 1200 m
4
4
70
2
2
n . p . m . ( W o o d s , B o r a k e r 1975). Jest najpospolitszym gryzo­
n i e m środkowego Chile, gdzie zagęszczenie jej p o p u l a c j i sięga
od 10 do 2 5 9 osobników n a h e k t a r ( W o o d s , B o r a k e r 1975,
R e d f o r d , E i s e n b e r g 1992).
Koszatniczka s w y m wyglądem p r z y p o m i n a nieco ssaki p i l chowate (Myoxidae)
- orzesznicę l u b popielicę. Odznacza się
dużymi, o w a l n y m i u s z a m i , a w i e r z c h ciała p o k r y w a gęste b r u natnoszare f u t e r k o , spód j e s t szarawy (por. K o w a l s k i 1991).
Ogon w porównaniu z p i l c h o w a t y m i j e s t nieco krótszy, zakoń­
czony rzadko owłosioną „miotełką". Skóra końcowej części ogo­
n a łatwo odpada; dzięki tej właściwości koszatniczka, nawet
s c h w y t a n a przez drapieżnika, może się uratować, uchodząc
z opresji. W a l k e r (1975) podaje także i n n e szczegóły morfolo­
giczne interesującego nas g a t u n k u gryzonia. Długość ciała sięga
od 125 do 195 m m , a ogona od 105 do 165 m m . Dorosłe osob­
n i k i ważą od 2 0 0 do 3 0 0 gramów, zaś wedle W o o d s a i B o r a k e r a (1975) - 170-300 gramów. Siekacze dorosłych osobników
mają pomarańczowe szkliwo. Pozostałe zęby (P - M ) posiadają
brązowoszarą obwódkę wokół k o r o n , n a wysokości p o w i e r z c h n i
żującej. Palce kończyn zakończone są o s t r y m i p a z u r k a m i . Dłoń
j e s t czteropalczasta, stopa z pięcioma p a l c a m i , a k c i u k zwykle
bywa zredukowany.
Z d a n i e m W a l k e r a (1975) niewiele w i a d o m o n a t e m a t rozro­
d u koszatniczek n a wolności. W n i e w o l i n a t o m i a s t mogą się
rozmnażać przez cały r o k , choć nieregularnie. Ciąża, po której
rodzi się od 1 do 10 młodych, t r w a 3 0 d n i . N o w o r o d k i mają za­
mknięte oczy i są p o k r y t e r z a d k i m i włoskami. Wzrost młodych
j e s t bardzo i n t e n s y w n y . Mleko m a t k i przestają pobierać po 3
t y g o d n i a c h . Dojrzałość płciową samice osiągają nie wcześniej
niż po 5-14 miesiącach od urodzenia. Aktywność jajników za­
znacza się już w w i e k u zaledwie 2 t y g o d n i życia, m i m o iż otwór
p o c h w y pozostaje jeszcze niewidoczny. Samice mają 4 pary s u ­
tek, przy czym j e d n a p a r a znajduje się w okolicy pachwinowej,
pozostałe 3 p a r y s u t e k ułożone są n a p o l u b r z u s z n y m .
W y m i a r y czaszki k o s z a t n i c z k i z Będzina, o p u b l i k o w a n o w
p r a c y K ł y s a i i n . (2004a). Metodykę pomiarową zaczerpnięto
z p u b l i k a c j i R u p r e c h t a (1974). Czaszka znajduje się w k o l e k c j i
n a u k o w e j U n i w e r s y t e t u Opolskiego.
D y s k u s j a . Znalezienie o k a z u k o s z a t n i c z k i w m i e j s c u gniaz­
d o w a n i a płomykówki w w a r u n k a c h n a t u r a l n y c h m i a s t a Będzi­
na, upoważnia nas do u z n a n i a go k o n i e c z n y m o d n o t o w a n i a w
polskiej l i t e r a t u r z e teriologicznej. Jest to szczególnie istotne,
71
a l b o w i e m w o s t a t n i c h l a t a c h zwraca się szczególną uwagę n a
g a t u n k i obce, tzw. inwazyjne, zawleczone niekiedy przez czło­
wieka ( M o o n e y 1999, C l u o t 2 0 0 0 , W i t t e n b e r g , C o c k 2 0 0 1 ,
B ą c e l a , F i g i e l 2003).
Młodociany w i e k czaszki z Będzina nie w y k l u c z a , że koszatn i c z k i mogły po zawleczeniu rozmnażać się w w a r u n k a c h n a ­
t u r a l n y c h . Znaleziony o s o b n i k miał b o w i e m do połowy u r w a n y
ogon. K o s z a t n i c z k i często go odrzucają w w y n i k u a t a k u d r a ­
pieżnika, a n a w e t gdy hodowca niezręcznie c h w y c i zwierzę za
ogon, l u b wystraszy j e z n i e n a c k a przy w y j m o w a n i u z k l a t k i .
Koszatniczka wyrywając się pozbyła się ogona w s k u t e k a u t o t o m i i i mogła zasiedlić środowisko n a t u r a l n e . Okaz nasz mógł być
zatem o b i e k t e m p o p u l a r n e j ostatnio w Polsce h o d o w l i egzotycz­
n y c h zwierząt (por. Z a ś , O w c z a r e k 2002). Hipoteza u c i e c z k i
z p r y w a t n e j h o d o w l i wydaje się j e d n a k mało p r a w d o p o d o b n a .
Powszechnie b o w i e m uważa się, że spośród w s z y s t k i c h h o d o w a ­
n y c h u n a s gryzoni, k o s z a t n i c z k i należą do najlepiej oswajają­
c y c h się i przywiązujących się zarazem do właściciela, zwierząt
(Zas, O w c z a r e k 2002). Wedle t y c h autorów, więzi k o s z a t n i c z k i
z hodowcą bywają zacieśniane m . i n . poprzez k o n t a k t d o t y k o ­
wy. Zwierzę wykazuje bogatą wokalizację, oddającą n p . uczucie
zadowolenia, poczucie zagrożenia l u b o d c z u w a n i a s t r e s u . U k o szatniczek występuje silne przywiązanie do g r u p y rodzinnej l u b
do o p i e k u n a , zwłaszcza u młodocianych osobników.
I n n a , równie p r a w d o p o d o b n a hipoteza, nie w y k l u c z a wresz­
cie, że k o s z a t n i c z k a z Będzina padła w p r y w a t n e j h o d o w l i , bo­
w i e m młode o s o b n i k i bywają szczególnie wrażliwe n a wpływy
zewnętrzne (np. O. degus, Phodopus sungoruś). Następnie okaz
mógł zostać w y r z u c o n y n a śmietnisko i znaleziony przez poszu­
kującą p o k a r m u sowę.
E k s p e r y m e n t y n a d t r a w i e n i e m p o k a r m u przez sowy w w a ­
r u n k a c h w o l i e r o w y c h , pozwoliły zaobserwować, że p t a k i te
mogą pobierać m a r t w e zwierzęta ( R a c z y ń s k i , R u p r e c h t 1974).
Podczas obserwacji, w celu z b a d a n i a e w e n t u a l n y c h preferencji
p o k a r m o w y c h sów, pozostawiano w wolierze p o k a r m złożony
z m a r t w y c h gryzoni, ryjówek i ptaków w n a d m i a r z e (ad libitum).
Podczas p o r a n n e j k o n t r o l i , gdy zbierano pozostawione r e s z t k i ,
s t w i e r d z a n o zazwyczaj, że sowy chętniej zjadały p t a k i , a gryzo­
n i o m odrywały j e d y n i e głowy, które pożerały.
W E u r o p i e płomykówka poluje n a wszystkie występujące
i zarazem dostępne drobne s s a k i Micromammalia
(Andrews
1990, T a y l o r 1994). Klasa wielkości ciała p o t e n c j a l n y c h ofiar
o d p o w i a d a zdolnościom łowieckim płomykówki, co tłumaczy
72
wyławianie przez nią większości e u r o p e j s k i c h gatunków d r o b ­
n y c h ssaków (por. G l u t z v o n B l o t z h e i m , B a u e r 1980). Nato­
m i a s t w Ameryce Południowej płomykówki preferują zazwyczaj
g a t u n k i o mniejszych r o z m i a r a c h i m a s a c h ciała (do 2 0 0 g),
m . i n . z r o d z i n y Octodontidae,
które odławiają j e d y n i e po lęgach.
W p r z y p a d k u przedstawicieli tej r o d z i n y gryzoni o większej m a ­
sie ciała (np. Ctenomys australis o przeciętnej masie ciała 2 6 0
g), sowy te łowią j e d y n i e o s o b n i k i młodociane, o jeszcze niższej
masie ciała ( V a s s a l l o i i n . 1994).
W Będzinie nie m a laboratoriów medycznych, w których
zwykle hoduje się gryzonie do doświadczeń, a w miejscowym
sklepie zoologicznym nie sprzedaje się koszatniczek. Uciecz­
k a j e s t więc bardzo mało p r a w d o p o d o b n a . W różnych k r a j a c h
E u r o p y , a także i w Polsce, odnotowywano u c i e c z k i a k t u a l n i e
h o d o w a n y c h gatunków ssaków. Zwykle o s o b n i k i te tworzyły
z czasem w miarę stabilne populacje, co zobrazowaliśmy poniż­
szymi przykładami.
Spośród obcych gatunków ssaków, które t r w a l e zasiedli­
ły Europę należy wymienić: nutrię ( L e w a r t o w s k i , Z i m o w s k i
1986), szopa pracza ( B o g d a n o w i c z , R u p r e c h t 1987, S t u b be 1993, B a r t o s z e w i c z 2003), b u r u n d u k a Eutamias
sibińcus
( M i t c h e l l - J o n e s i i n . 1999). W Polsce, n a przedmieściach Po­
z n a n i a , n a przełomie l i p c a i s i e r p n i a 2003 r., z k l a t e k uciekło
40 osobników Dasyprocta
azarae, a pojedyncze zwierzęta w i d y ­
w a n o odtąd regularnie n a przedmieściach stolicy W i e l k o p o l s k i
( B o s a k o w s k a 2003).
W E u r o p i e k o s z a t n i c z k i nie były dotąd stwierdzane w środo­
w i s k u n a t u r a l n y m ( M i t c h e l l - J o n e s i i n . 1999, B a l ć i a u s k a s
1999, Z a g o r o d n i u k 1999, 2 0 0 2 , A n d e r a , B e n e ś 2001). Po­
dobnie w Polsce, gdzie wykazano dotychczas 5 6 9 „obce" g a t u n k i
zwierząt (baza d a n y c h „Gatunki obce w Polsce", w w w . i o p . k r a kow.pl). Wedle tego źródła i n f o r m a c j i wśród obcych gatunków
zwierząt, 64 t a k s o n y stanowią kręgowce, w t y m 10 gatunków
ssaków. Koszatniczkę z Będzina można więc uznać za następny
obcy g a t u n e k , zawleczony do E u r o p y , a który mógł już w y t w o ­
rzyć lokalną wolnożyjącą populację. Udowodnienie p r a w d z i w o ­
ści tychże hipotez pozostaje kwestią otwartą, zależną m . i n . od
sposobów i intensywności przyszłych badań w terenie.
Składamy podziękowanie P a n u Prof. d r h a b . A d a m o w i Nadachows k i e m u z I n s t y t u t u S y s t e m a t y k i i E w o l u c j i Zwierząt PAN w K r a k o w i e
za udostępnienie sprzętu pomocnego w sporządzeniu przez m g r . Ro­
b e r t a Kościowa r y s u n k u czaszki k o s z a t n i c z k i z Będzina.
73
SUMMARY
Degu, Octodon degus (Molina, 1 7 8 2 ) , Octodontidae
(Rodentia)
- a s p e c i e s new to t h e fauna of m a m m a l s i n P o l a n d
I n J u l y 1 2 1997 close to a b r o o d of B a a r n O w l w i t h 3 nestlings a
food storage c o n s i s t i n g of three rodents was discovered. Y o u n g owls
stayed i n a p r o v i s i o n a l „nest" o n a c h u r c h spire floor covered w i t h
t h e o w l pellets. They were s t i l l covered w i t h w h i t e d o w n . The temple
was located at t h e t o w n of Będzin - U T M p o s i t i o n CA 67. One of three
preys was a y o u n g s p e c i m e n of degu. After t h e d i s s e c t i o n of s k u l l s
b y m e a n s of insects of beetle species called Dermestes
lardańus L.
i t t u r n e d o u t t h a t one of t h e m is c o n s i d e r a b l y different i n t e r m s of
m o r p h o l o g i c a l features f r o m a l l k n o w n species of r o d e n t s l i v i n g i n
E u r o p e . The a u t h o r s d i s c u s s the hypotheses t h a t degu c o u l d have
come f r o m a local p o p u l a t i o n e x i s t i n g i n n a t u r a l c o n d i t i o n s or t h a t the
o w l c o u l d have f o u n d i t as a c a r r i o n w h i l e p e n e t r a t i n g the d u m p i n g
site i n s e a r c h for food.
th
PIŚMIENNICTWO
A n d e r a M . , B e n e ś B . 2 0 0 1 . Atlas of the mammals
of the Czech
Republic
- a professional
version. IV. Rodents
(Rodentia)
- Part 1.
N a r o d n i m u z e u m , 1-154 p p . Praha.
A n d r e w s P. 1990. Owls, caves and fossils. N a t u r a l H i s t o r y M u s e u m
P u b l i c a t i o n s , 1-231 p p . L o n d o n .
B a l ć c i a u s k a s L., T r a k i m a s G., J u ś k a i t i s R., U l e v i c i u s A.,
B a l ć i a u s k i e n e L. 1999. Atlas of Lithuanian
mammals,
amphibians
and reptiles. 2 ed. (revised). „Akstis" p u b l . , V i l n i u s , p p . 1-120.
B a r t o s z e w i c z M . 2 0 0 3 . Szopy w ujściu Warty. P a r k i Narodowe 3,
22-24.
B ą c e l a K., F i g i e l K. 2 0 0 3 . Obcy atakują. Wszechświat 104, 3 6 - 4 0 .
B o g d a n o w i c z W., R u p r e c h t A.L. 1987. Przypadki
stwierdzeń
szopa pracza Procyon lotor (Linnaeus,
1758), w Polsce. Prz. zool. 3 1 ,
375-383.
B o s a k o w s k a J . 2 0 0 3 . Wielka ucieczka.
„Gazeta Wyborcza" 26
s i e r p n i a , Poznań.
C a b r e r a A. 1 9 6 1 . Catdlogo de los mamiferos
de Ameńca del Sur.
Rev. M u s . A r g e n t i n o Cien. Nat. „Bernardo Rivadavia" 4, 3 0 9 - 7 3 2 .
C l o u t M . 2 0 0 0 . Invasive species specialist group. Species, I U C N The W o r l d C o n s e r v a t i o n U n i o n 3 4 , 134.
n d
74
G l u t z v o n B ł o t z h e i m U . , B a u e r K. 1980. Handbuch
der Vögel
Mitteleuropas.
9. A k a d e m i s c h e Verlagsgesellschaft, Wiesbaden.
K ł y s G., K o ś c i ó w R., R u p r e c h t A.L. 2 0 0 4 a . Degu
Octodon
degus (Molina,
1782), Octodontidae
(Rodentia)
- nowy gatunek
w
środkowoeuropejskiej
faunie współczesnych ssaków. Chrońmy Przyr.
Ojcz. 6 0 , 5: 1 0 4 - 1 0 6 .
K ł y s G . , K o ś c i ó w R., R u p r e c h t A.L. 2 0 0 4 b . Location of Degu,
Octodon
degus (Molina,
1782), Octodontidae
(Rodentia)
in
Central
European fauna. Opole Scientific Society N a t u r a l J o u r n a l 3 7 : 5 7 - 6 5 .
K o w a l s k i K. 1 9 9 1 . Mały słownik zoologiczny
- ssaki.
Wiedza
Powszechna, Warszawa, p p . 1-454.
L e w a r t o w s k i Z., Z i m o w s k i M . 1 9 8 6 . Obserwacje
nutńi
Myocastor
coypus (Molina, 1782) poza fermami
hodowlanymi.
Prz. zool. 3 0 , 1 1 1 113.
M i t c h e l l - J o n e s A . J . , A m o r i G., B o g d a n o w i c z W., K r y ś t u f e k B.,
R e i j n d e r s P.J.H., S p i t z e n b e r g e r F., S t u b b e M . , T h i s s e n J . B . M . ,
V o h r a l í k V., Z i m a J . 1 9 9 9 . The atlas of European
mammals. T a n d D
Poyser N a t u r a l H i s t o r y , L o n d o n , p p . 1-484.
M o o n e y H.A. 1 9 9 9 . Global invasive
species
propram
/GISP/.
Biological Invasions 1, 9 7 - 9 8 .
O s g o o d W . H . 1 9 4 3 . The mammals
of Chile. Field M u s e u m o f
N a t u r a l H i s t o r y , Zoological Series 3 0 , 1-268.
R a c z y ń s k i J . , R u p r e c h t A.L. 1 9 7 4 . The effect of digestion on the
osteological
composition
of owl pellets. A c t a o r n . 14, 2 5 - 3 8 .
R e d f o r d K . H . , E i s e n b e r g J . 1 9 9 2 . Mammals of the Neotropics,
2.
The Southern Cone. U n i v e r s i t y of Chicago Press, Chicago.
R u p r e c h t A.L. 1 9 7 0 . O metodach preparowania.
Biologia w Szkole
2: 3 8 - 4 3 .
R u p r e c h t A.L. 1 9 7 4 . Craniometńc variations in central
European
populations
of Ondatra zibethica
(Linnaeus,
1766). A c t a t h e r i o l . 19,
463-507.
S t u b b e M . 1 9 9 3 . Waschbär - Europäische
Nerz. I n : Stubbe
M., K r a p p F. (eds). Handbuch
der Säugietere Europas.
Band 5/II,
Carnivora/Fissipedia.
„Aula" Verlag, X V + 5 2 9 - 1 2 1 3 . Wiesbaden, p p .
654-698.
T a y l o r I . 1 9 9 4 . Barn
owls.
Predator-prey
relationships
and
conservation.
C a m b r i d g e U n i v e r s i t y Press, Cambridge, p p . 1-304.
V a s s a l l o A . L , K i t t l e i n M . J . , B u s c h K. 1 9 9 4 . Owlpredation
on two
sympartic species oftuco-tucos
(Rodentia: Octodontidae).
J . Mammalogy
75, 7 2 5 - 7 3 2 .
W a l k e r E.P. 1 9 7 5 . Mammals
of the world. The J o h n s H o p k i n s
U n i v e r s i t y Press. 3 e d i t i o n , V o l . I I : I - V I I I , B a l t i m o r e - L o n d o n , p p . 6 4 5 1500.
r d
75
W i l s o n E. D o n , R e d e e r D e e A n n M. 1993. Mammal snecies of the
world. A taxonomic and geographic
reference. S m i t h s o n i a n I n s t i t u t i o n
Press, i n a s s o t i a t i o n w i t h the A m e r i c a n Society of M a m m a l o g i s t s . 2
E d i t i o n , I - X V I I I , W a s h i n g t o n - L o n d o n , p p . 1-1207.
W i t t e n b e r g R., C o c k M.J.W. 2 0 0 1 . Invasive
alien species:
a
toolkit of best prevention
and management
practices. CAB I n t e r n a t i o n a l
P u b l i s h i n g of t h e Global Invasive Species Programme /GISP/, X V I I ,
W a l l i n g f o r d - O x o n , p p . 1-240.
W o o d s C.A., B o r a k e r D. 1975. Octodon
degus.
Mammalian
Species 6 7 , 1-5.
Z a g o r o d n i u k I.V. (ed.). 1999. Mammals
of Ukraine protected
by
the Bern Convention.
Proceedings of the Theriological School, issue 2,
Kyiv, p p . 1-224.
Z a g o r o d n i u k I.V. (ed.). 2 0 0 2 . Field key to small mammals
of
Ukraine. Proceedings of the Theriological School, Vol. 2, Kyiv, p p . 1-60.
Z a s A., O w c z a r e k A. 2 0 0 2 . Koszatniczka
- hobby. Agencja W y d .
„Egros", Warszawa, p p . 1-32.
n d
76